GÜÇLÜ TÜRKİYE İÇİN SAVUNMA SANAYİ ÖNERİLERİ 1 3. 0 3.2 0 2 4 Alpaslan Erdoğan M.A & Uğur Tarçın PhD 1. Giriş Güvenlik, hayatın temel bir gerekliliğidir. Bireyler, toplumlar ve devletler, riskleri yönetmek ve varlıklarını korumak için önlemler alırlar. Soğuk Savaş sonrası dönemde, dünya değişmiş ve güvenlik kavramı da karmaşıklaşmıştır. Geleneksel güvenlik modellerinin artık yetersiz kaldığı günümüzde, ülkeler mevcut ve gelecekteki güvenlik zorluklarıyla mücadele etmek ve teknolojik ilerlemelere ayak uydurmak zorundadırlar.1 2001 saldırıları ile başlayan ve bugün dünyamızda hâlâ artarak devam eden bölgesel çatışmapandemi, istikrarsızlık, göç hareketleri ve finansal krizler, küresel düzen ve ekonomiyi bozmuştur.2 2.Türkiye'nin Jeopolitik Önemi Türkiye; coğrafi konumu gereği dünya güç dengelerini etkileyen çok yönlü çıkar ve güç çatışmalarının yaşandığı kritik bir yerde, Avrupa, Asya ve Afrika kıtalarının kesiştiği bir düğüm noktası, bir köprü ve kültürel bir merkezdir. Bu stratejik konum ülkemize riskler ve tehditlerin yanı sıra bazı fırsatlar, etkili olma imkanıyla bölgesel politik seçenekler sunarken 3 siyasi, askerî, ekonomik, nüfus-demografik, coğrafi, bilimsel ve teknolojik, psiko-sosyal ve kültürel unsurlardan oluşan Milli Gücünü 4 kuvvetli tutmasını dikte etmektedir. 3.Savunma Sanayinin önemi Birbirleri ile sürekli mücadelede olan devletler; ateşli silahların ilk kullanılmasından sonra güce sahip olmayı hedeflemişlerdir. Farklı dönem ve coğrafyalarda meydana gelen savaşlarda kazanan ülkelerin savunma sanayisine verdikleri önem açıkça görülmüş, bazı ülkeler de kendilerini korumak ve gelecekteki savaşlara hazırlıklı olmak için savunma sanayilerini arttırma çabasına girmişlerdir, bu çaba hala devam etmektedir.5 Güçlü bir askeri güce sahip olmak milli egemenliği ve bağımsızlığı korumak için önemlidir. Milli-yerli savunma sanayisinin geliştirilmesi ve üretilen ürünlerin en son teknolojiyle donatılması, dışa bağımlılığı azaltarak milli gelirin ülkede kalmasını sağlar. Bu, ithalatı azaltır, istihdamı artırır, dünya pazarlarına açılım sağlar ve sosyal refahını artırarak barışı korur. 6 1 4. Savunma Sanayimiz için Tespitler ve Öneriler Bu yüzyıldaki radikal değişim ezber bozan teknolojik ilerlemeler, jeopolitik konumu dolayısıyla ülkemizi doğrudan veya dolaylı olarak etkilemektedir. Bu durum, güçlü bir savunma sanayine olan gereksinimi artırmaktadır. Ülkemiz, Kara, Hava ve Deniz platformlarında yeni projelerle global savunma sanayi sektöründe yükselmekte ve ihracat rakamlarında önemli artışlar göstermektedir. Ancak, global savunma sanayi sektörü çok rekabetçi bir ortamda faaliyet göstermektedir. Araştırmalara göre, askeri havacılık sektöründeki talep gelecek yıllarda artacaktır. Bu nedenle, sektörel ihtiyaçları hızlı ve etkili bir şekilde karşılamak, sürdürebilir olmak savunma sanayi pazarında oyuncuların konumlarını belirleyecektir. 7 Bu kapsamda daha iyi bir savunma sanayi için; çeşitli çalışmalar, çıkarılan dersler ve gözlemlerimiz ışığında tespit ve öneriler aşağıdadır8: ▪ Şirketlerin rekabet avantajını sürdürmeleri için bilim, teknoloji ve inovasyon ortamını artırarak stratejik avantaj sağlamak önemlidir. Bu çerçevede kaynaklarımızın Ar-Ge, Tasarım ve Teknoloji Geliştirme faaliyetlerinde en verimli kullanımı, duplikasyonun önlenmesi, kuvvet çarpanı olabilecek projelere ağırlık verilmesi ve doğru stratejiler uygulanması suretiyle kelebek etkisi oluşturulabilecektir. ▪ Savunma sanayiinde sürdürülebilirlik hayati önem taşır. Geleneksel olarak, güvenlik ve stratejik ihtiyaçlara odaklanan savunma sanayii, artan çevresel ve ekonomik baskılar nedeniyle sürdürülebilirlik endişesiyle karşı karşıyadır. Sürdürülebilirlik, malzeme seçiminden üretim süreçlerine ve son kullanıcıya kadar her aşamada dikkate alınması gereken bir faktördür. Dolayısıyla, malzemenin çift kullanımı (dual use-diğer alanlarda da kullanılabilmesi) ve şirketlerin birbirlerini tamamlamaları ve işbirliği yapmaları hususu göz önünde bulundurulmalıdır. ▪ Savunma sanayimizin dinamik yapısının temel taşları olan KOBİ'lerin katkısı önemlidir. KOBİ’ler; esneklikleri ve uzmanlıklarıyla büyük savunma sanayii şirketlerine çok çeşitli ve çok önemli destek sağlarlar. Alt yüklenici olarak karmaşık projelerde yer alarak sektörde iş birliğini ve ekosistemi geliştirirler. Yenilik ve Ar-Ge faaliyetlerine hızlı cevaplar verirler, bu da sektörün rekabet gücünü artırır ve stratejik bağımsızlık sağlar, yerel istihdam ve ekonomik kalkınmaya katkıda bulunurlar. Bu nedenle, KOBİ'lerin desteklenmesi ve teşvikiyle, varsa engellerinin kaldırılması savunma sanayiinin sürdürülebilirliği ve başarısı için önemlidir. ▪ Savunma sanayii ekosistemi hayatidir. Söz konusu ekosistemde ana yüklenici, alt yüklenici, KOBİ'ler, üniversiteler ve teknoparklar bir piramit oluşturmaktadır. Bu aynı zamanda 2 savunma sanayiinde çeşitliliği de sağlamaktadır. Şirket evlilikleriyle bazı savunma sanayii şirketlerinin-KOBİ’lerin ortadan kalkması; çeşitliliğin azalmasına, ekosistemin bozulmasına, istihdamın azalmasına, tecrübe kaybı vb. olumsuz sonuçları tetikleyebilir. Bunun yerine savunma sanayii ekosisteminde kimin ne yapabileceği, birbirini nasıl destekleyeceği, bilgi değişimi, Ar-Ge paylaşımı matrisinin (taksonomi) oluşturulması önemli sonuçlar yaratabilir. ▪ Savunma Sanayiinde merkezi yönetim önemlidir, ancak bazı küçük farklılıklar gözlemlenmektedir. Örneğin, Millî Savunma Bakanlığı ihracat izni verirken Savunma Sanayii Başkanlığı işin takibini yapmaktadır. Yakın zamanda Savunma Sanayii Başkanlığı tarafından NATO Müdürlüğü kurulmasıyla ilgili bir açıklama yapılmıştır. Bu olumlu gelişmenin daha fazla değişime yol açması beklenmektedir. Çünkü dış ilişkilerimizin ve ihracatımızın geliştiği, bölgesel liderlik iddialarımızın olduğu bu dönemde; dış ilişkilere bağlı Savunma Sanayii Başkanlığı'ndaki yapının geliştirilmesi ve bu teşkilat değişikliğine paralel olarak liyakatli ve tecrübeli insan kaynağından faydalanılması, bu kaynağın ülkemizde tutulması gerekmektedir. ▪ Milli güvenlik açısından stratejik ve operasyonel kritik endüstriyel yetenek alanları ve ArGe için; MSB-Sanayi ve Teknoloji Bakanlıkları, Savunma Sanayii-Endüstri, Üniversite, Ar-Ge ve Araştırmacı-Uzman personel ile üst düzey çalışmalar yapılmalıdır. Bunun için ‘Savunma Sanayii İcra Alt Komitesi’ adıyla strateji, koordinasyon ve değerlendirme amacıyla MSB Başkanlığında; Genelkurmay Başkanı, Kuvvet Komutanları, Savunma Sanayi Başkanı, Sanayi ve Teknoloji Bakan Yardımcısı, YÖK Başkanı, Uzman-Araştırmacılardan bir kurul oluşturulması düşünülmelidir. ▪ Savunma Sanayii Diplomasisi, ülkelerin dış politika hedeflerine ulaşmak için savunma sanayii faaliyetlerini kullanmasıdır. Askeri teknoloji transferleri, savunma işbirliği anlaşmaları, silah satışları ve ortak savunma projeleri gibi araçlarla diğer ülkelerle ilişkilerini güçlendirmeyi amaçlar. Hedefleri arasında stratejik ortaklıkların güçlendirilmesi, güvenlik işbirliğinin artırılması, teknoloji transferi ve savunma sanayii ürünleri ticaretinin teşviki yer alır. Bu faaliyetler, uluslararası ilişkileri güçlendirirken stratejik çıkarları destekler ve bölgesel veya küresel istikrarı sağlamaya yardımcı olabilir. Bu bağlamda bazı ülkelerde olduğu gibi NATO, BM vb. uluslararası örgütlerdeki görevlilerimize, askeri ateşelerimize ilaveten bu konuda çalışması olan emekli bürokratlardan (General, Büyükelçi, Genel Müdür) ‘MSB Savunma Sanayii Özel Temsilcisi’ (Avrupa, Amerika, Afrika, Uzakdoğu, Ortadoğu, Asya için) görevlendirilmesi faydalı olacaktır. ▪ 2018-2022 yılları arasında Savunma sanayi ihracatı pazarı aşağıdadır. 3 Kaynak: Statista-2024, 20182022 Savunma İhracatı Pazar Payları https://www.statista.com/statist ics/267131/market-share-ofthe-leadings-exporters-ofconventional-weapons/ ▪ Savunma sanayimiz, lig atlamasına rağmen istenilen ihracat sıçramasını yapamamıştır. Dünya savunma sanayii ihracatında ikinci sırada yer alan Rusya ve onuncu sırada yer alan İsrail'in savaşta olması sebebiyle ihracatlarını azaltması pazar fırsatı oluşturmaktadır. Oluşan bu durumun iyi değerlendirilmesi global %1,1’lik savunma sanayii ihracatımızı artırabilecektir. ▪ Endüstriyel kapasitenin güçlendirilmesi ve uluslararası işbirliği, ihracat potansiyelimizi optimum düzeye çıkarılabilir. Ancak bu süreçte, tüm pazarlar ve yetenek alanlarında endüstriyel kapasite tam sürdürülemeyebileceği için bazı malların ve hizmetlerin tedariki için (milli kritik yetenekler hariç) küresel pazarlarda kilit müttefiklere ihtiyaç duyulabilir. Bugün gelişmiş bazı ülkelerde dahi gözlemlenebilen bu durumda kritik olan husus; sahip olduğunuz ekonomik güçtür. ▪ Özellikle yurtdışı ihalelerinde birden fazla Türk firmalarının girdiği ihalelerde iş ortaklığı girişimi bir model olabilir; aksi takdirde ihalenin kaybedilmesi gibi negatif sonuçlar ortaya çıkabilir. ▪ Çin ve Hindistan gibi ülkelerin ucuz kopyalar üretme olasılığı vardır. İhracat yapılan ülkelerde pazar kayıplarına neden olabilecek bu durum için, gerekli önlemler alınmalıdır. ▪ Savunma sanayiinde kümelenmelerin önemi büyüktür, ancak kümelenmeler büyüdükçe yönetiminin zorlaştığı değerlendirilmektedir. Bu nedenle yaşam döngüsünün incelenerek özel yönetim tedbirlerinin alınması gerekebilir. Ayrıca kümelenmelerde üyelere bilgilendirme yapılması ve iş ortaklığının artması başarıyı artırır. Bakanlıklar nezdinde etkileşim, bilgi değişimi ve işlerin-projelerin üyelere geri bildirimiyle daha iyi sonuçlar elde edilebilir. Kümeler; savunma sanayisi matrisinin oluşturulmasında somut-önemli katkılar sunabilirler. 4 ▪ Yasal düzenleme yapılarak Türk Eximbank'ın savunma sanayii ihracat kredisi vermesinin kısa-orta-uzun vadede faydalı olabileceği düşünülmektedir. Türk dış kredi sistemi için ABD'nin Foreign Military Sales (FMS) gibi bir model örnek alınabilir. Türkiye, FMS programı kapsamında Amerika'dan malzeme ve silah sistemleri alırken eğitim de almıştır. Bu durumun günümüzde etkinlik, bağımlılık, savunma sanayii ortaklığı, müttefiklik gibi stratejik açılardan da büyük önemi bulunmaktadır. Özellikle son yıllarda Afrika ile gelişen diplomatik ilişkilerle savunma sanayii alanında kritik bağlantılar kurulmakta, bu da büyük bir potansiyeli beraberinde getirmektedir. Ancak, bazı ülkeler ekonomik sorunları nedeniyle doğrudan alım yapamamakta ve aracı sistemler kullanmaktadırlar. Bu nedenle Türk Eximbank'ın bu ülkelere dış kredi sağlaması ve/veya bu ülkelerin sahip olduğu diğer zenginliklerle alım için ‘Barter’ gibi bir sistemin geliştirilmesi başarılı sonuçlar verebilir. ▪ 1998 yılında yayımlanan Bakanlar Kurulu kararıyla (Karar Sayısı: 98/11173) ‘Yurtdışı firmalarla yerli firmalar aynı ihaleye girerse yurt içindeki firmanın lehine %15 fiyat avantajı uygulanır’ hükmünün iyi uygulanmasının savunma sanayindeki gelişime pozitif etkisi olacağı düşünülmektedir. Satrançta “Tek bir kötü hamle kırk iyi hamleyi boşa çıkarır.” Hamlelerin doğru zamanda, doğru araçla yapılması inancıyla. Kaynaklar Uğur Tarçın, Yeni Güvenlik Ortamında NATO’nun Rolü ve Türkiye’ye Etkileri (1991-2019/Jeopolitik ve Strateji) Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Doktora Tezi, İstanbul, 2021, s. vii 2 STM, Türkiye’nin Bütünsel Güvenlik Yaklaşımı, Optimist Yayını, İstanbul 2020, s.13-15 -17 3 Uğur Tarçın, Yeni Güvenlik Ortamında NATO’nun Rolü ve Türkiye’ye Etkileri, s. Vii ve Faruk KAYA, “Coğrafi Potansiyelleri Temelinde Türkiye Jeopolitiği ve Dünya Siyasetindeki Yeri” Ağrı İbrahim Çeçen Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt III/2, (2017), s.3. 22 4 Mert Bayat, Milli güç ve Devlet, Belge, İstanbul,1986 5 Ali KAYAN, Savunma Sanayinin Gelişimi Ve Savunma Harcamalarının Ekonomik Büyüme İle İlişkisi, Adnan Menderes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans tezi, AYDIN,2017, s. Vii. 6 Ali KAYAN, Savunma Sanayinin Gelişimi ve Savunma Harcamalarının Ekonomik Büyüme İle İlişkisi, s. Xi. 7 Sine Özkaraşahin, 02.03.2024, AA, Türk askeri havacılığında yerli teşebbüsler kilit rol oynuyor ve Lindsey Berckman,Kate Hardin,Matt Sloane,Tarun Dronamraju,2024 aerospace and defense industry outlook, https://www2.deloitte.com/us/en/insights/industry/aerospace-defense/aerospace-and-defense-industry-outlook.html 8 Cem Okyay, Savunma ve Güvenlik Sanayii Stratejisi I-II, Savunma ve Güvenlik Sanayii Stratejisi,LinkedIn, 1627.01.2024, UK DSIS; 2021, Defence and Security Industrial Strategy https://assets.publishing.service.gov.uk/media/60590e988fa8f545d879f0aa/Defence_and_Security_Industrial_Strate gy_-_FINAL.pdf, SSB, 2019-2023 dönemi Savunma Sanayi Başkanlığı Stratejik planı, http://www.sp.gov.tr/tr/stratejik-plan/s/1871/Savunma+Sanayi+Baskanligi+2019-2023, https://researchbriefings.files.parliament.uk/documents/CBP-8175/CBP-8175.pdf 1 5