Arredor dun pergamiño inédito do mosteiro bieito feminino de San Miguel de Bóveda do século XV Estudo e contextualización para a historia das mulleres galegas 1 Miguel García-Fernández2 e Ricardo Pichel3 Síntese: O mosteiro bieito de San Miguel de Bóveda (Ourense) constitúe un exemplo ruáis do destacado papel e protagonismo que tiveron algunhas mulleres na Caliza medieval, neste caso ao integrarse e controlar unha ins­ titución señorial que lles permitiu manter un dos modos de vida feminino perfectamente aceptados pola sociedade medieval -o ingreso en relixión-, así como exercer o poder, especialmente no caso das abadesas e prioresas. Senda ben coñecido o devir histórico desta institución grazas a estudos anteriores, o obxectivo deste traballo é ofrecer a edición dun pergamiño inédito -aínda que non completamente descoñecido- do século XV, o que permitirá reflexionar, tamén, sobre o papel das relixiosas e a institución que señorearon como motores dunha produción escrita durante o período medieval, na que as mulleres xogaron un papel fundamental. Palabras chave: patrimonio documental, monacato feminino, San Mi­ gu el de Bóveda, Sé�ulo XV 18.B-192.3 Abstract: The Benedictine monastery of San Miguel de Bóveda (Ourense) is one more example of sorne women's outstanding role and prominence in medieval Galicia. In this case, women integrated and con­ trolled a religious institution that allowed them to maintain one of the fe­ male ways of life perfectly accepted by medieval society -taking vows- and also to exercise power, especially in the case of abbesses and prioresses. Al­ though the historical development of this institution is well-known thanks to previous studies, this research aims to offer the edition of an unpub­ lished parchment -though not completely unknown- from the 15th cen­ tury, which will allow reflecting, as well, on the role of religious women and the institution they represented as fosters of written production during the medieval period, in which women played a fundamental role. Keywords: documentary heritage, female monasticism, San Miguel de Bóveda, 15th century. 1 2 3 Este traballo realizouse no marco dos proxectos de investigación "HERES. Patrimonio textual panibéri­ co. Recuperación y memoria" (CM/2018-Tl/HUM-10230, CM/2022-SA/HUM-24226), dirixido por Ricardo Pichel (UAH); "Patrimonio textual na Galicia medieval. Prosa documental e literaria" (2021CP037), coordinado por Eduardo M. Moscoso Mato (ILG-USC); e "Voces, espacios y representaciones femeninas en la lírica gallego-portuguesa" (PID2019-108910GB-C22), dirixido por Esther Corral Díaz (USC). Así mesmo forma parte das investigacións desenvolvidas por Miguel García-Fernández no mar­ co do scu proxecto de duutoramento na Universidade de Santiago de Compostela, diri,'Cido polos douto­ res Diana Pelaz Flores (USC) e Pablo S. Otero Piñcyro Maseda (IEGPS, CSIC-Xunta de Galicia). Instituto de Estudos Galegas Padre Sarmiento (CSIC-Xunta de Galicia / Universidade de Santiago de Compostela. Universidad de Alcalá. Instituto da Lingua Galega (Universidade de Santiago de Compostela). MURGUÍA, Revista Galega de Historianº 47, xaneiro-xuño 2023 tWi t tt'r .com / m uriu� ll _._ r1.:\r13-l,.1 1¡¡•v;v1,'. :rcv ¡�ta m ur�uia. .i.:otn 49 Arredor d1111 pe,gm11illo i11édito do 1110sreiro bieiJoJe111i11i110 de Sa11 Miguel de Búveda do sémlo XV Miguel García-Fernández e Ricardo Pichel A localización e edición de fontes documentais constitúen un labor esencial para avanzar con pasos firmes no coñecemento do noso pasado medieval. Ao noso entender, esta máxima xeral é especialmente relevante para a historia das mulleres, xa que, ao mesmo tempo que cómpre reler as fontes xa coñecidas desde a perspectiva de xénero, tamén é fundam�ntal lo­ calizar novos documentos cos que clarificar a posición, o papel e o protago nismo das mulleres medievais galegas. Neste sentido, non foron poucos os avances que se deron nas últimas décadas grazas aos traballos de diferentes historiadores, paleógrafos, filólogos e outras persoas interesadas pola nosa historia e palas fontes que nos permiten recuperala 4• Sen entrarmos na . problemática das iniciativas dispersas e da necesidad� dunh a ma1or col�­ boración entre historiadores e filólogos á hora de editar as fontes medi eva is gal egas, 0 obxe ctivo principal <leste trab allo é ofrecer a edició� e � un primeiro estudo no marco d a historia d as mulle res du perg ammo � . do antigo mosteiro m edieval feminino de San Miguel de Boveda (An:1� eiro, Ourense), inédito até o momento, de cara a completar a colecc10n documental do citado mosteiro, publicada por Adolfo Fernánde z Fer­ 5 nán dez (2005) e á que compre e ngadir un pequeno conxu�to de copias modernas de documentos medievais recuperados e transcntos recente­ mente por Rodrigo Pousa Diéguez (2022; 2023) 6 • Sorprende en boa medida que este documento permanecera inédito, sobre todo porque a el x a fixeran refer encia tanto Emilio Duro Peña (1977: 132) como M a­ nuel Lucas Álvar ez (2005: 564)7, aínda que este último, non obstante, 4 6 50 A falta dun balance actualizado sobre a edición de fontes documentais re:eri?as á �aliza me�ieval, _ poden verse diferentes aproximacións que reflicten o notábcl mcrei:nent� ed1tonal nas ultima� ��cadas, , así como outras cuestións, caso da problemática ante a falta de umficaoon de normas de ed1c1on, por exemplo, en Tato Plaza e Boullón Agrclo 2004, Pérez Rodríguez 2010: 64-67, Boullón Agrelo 2013, Ca­ bana Outeiro 2014 ou Boullón [Agrelo] 2017. Cómpre destacar que, con anterioridade a este estudo, xa foran publicados varios docu�entos nos traba _ , llos de Duro Peña 1977 e Lucas Álvarez 1995, e un par deles reeditados como apend1ce nun �rtigo �e Adolfo Fernández no que se adiantaron os principais aspectos do percorrido histórico do moste1ro fem1nino de Bóveda durante o período medieval: Fernández Fernández 2004. _ , . . , Agradecémoslle ao autor que nos facilitase estes dous trabal�os, 1�1clus? antes da sua pubhcanon. . Aínda que este último apenas editou documentos do moste1ro, e prenso destacar qu� no seu traballo so � , bre O patrimonio monástico ofrece unha completa "rcgcst " �o�umen:al de San M1�el de Boveda ate � 1500, 0 que dá lugar a que os instrumentos pertencentes as ultimas decadas en real'.d�de x:i se ��rre� _ . panden con actuacións do abade de San Clodio unha vez anexi�nado o mosteffo femmmo b1e1to a nsti­ � _ tución cisterciense masculina. En todo caso, nese traballo recolhanse referencias documenta1s que as ve­ ces só se coñecían por extractos e que posteriormente non foron incorporadas na colección documental de Fernández Fernández (2005). Sucede así, por exemplo, con dous foros de 1475 outorgados pola aba­ desa dona Aldonza Eanes, que foron rexestados por Lucas Álvarez (1995: 570, docs. 75 e 76) e só P?ste­ riormente publicados a partir de copias modernas por Pausa Diéguez (2022: 144-149, docs. 5 e 6), igual que acontece con outro foro outorgado poi� prioresa do?a Tareixa Eanes en 1476 (rcxestado en Lu a � � , Álvarez 1995: 570, doc. 77, e editado a partlf dunha copia moderna por Pousa D1eguez 2023, con data do 24 de marzo de 1476). MURGUÍA, Revista Galega de Historianº 47, xaneiro-xuño 2023 Arredor d1111 pe1ga111ifío i11fdi10 do 111osteiro bieito.fó11i11i110 de Sa11 Miguel de Bó11eda do sémlo X'"v Miguel García-Fcrn:índcz e Ricardo Pichel apenas i�dicab a como r eferen ci a arquivística "ARG. Perga min os ". Hoxe, p01s, podemos completar esta referencia indicando que se trata do número 43 da Colección de documentos en pergamiño 'do Arquivo do Reino de Galicia 8. Máis alá da edición <l este documento, e á espera dé localizar novos pergamiños ou copias modernas da documentación me dieval de San Miguel de Bóveda, procuraremos ach egar algunh as reflexións comple­ _ mentarias ao redor dunh a institución que, no m arco dos estudos histó­ ricos sobre as mulleres g al egas, e ao igual que o resto dos mosteiros de relixiosas da época 9 , constitú e un bo exemplo do destacado papel que ti­ veron algunh as mulleres na Galiza medieval, neste caso ao integrarse e controlar unh a institución señorial que lles permitiu m anter un dos modos de vida femininos p erfectamente aceptados pola s ociedade m e­ dieval -o do ingreso en relixión-, pero, ao mesmo tempo, tamén ex er­ cer o poder sobre outras mulleres e hom es, esp ecialmente se nos referi­ mos ás abadesas e ás prioresas. Cada novo testemuño documental ao respecto constitú e, pois, unha evidencia máis d a necesidade de revisar e repensar o p apel, a posición e o protagonismo que tiveron as m ulleres no seo da sociedade medieval en xeral, e na gal ega en particular, desta­ cando que, lonxe de permanecer encerradas e illadas nas sú as casas tor­ res ou claustros monásticos, moitas del as ocuparon espazos diver�os e actuar?n de forma activa , proxectando sobre a socied ade un poder e in _ fluencia que chegaron a ser sumamente notábeis. De feito, ao redor das abadesas, prioresas e outras relixiosas que conformaron as comunidades monásticas, xurdiron importantes redes de relacións sociais, económi­ cas, relixiosas ou ligadas ao exercicio do poder público que é posíbel ir reconstruíndo mediante unh a lectura e análise detidas da docum enta­ ción que produciron ao actuaren xuridicamente no seo da socie dade que as rodeaba (García-f ernánde z 2017: 114-149; 2022a). Insistimos, po� tanto, en que cada novo pergamiño ou docum ento recuperado e editado debe ser visto como unh a fi estra ca ra ao pasado; unha fi estra, adem ais, que nos p ermitirá ir trazando unh a imaxe cada vez máis pre ci­ sa dun tempo pretérito que non só se pode evoca r en m asc ulino, senó n tamén en feminino. 8 · Dispoñíbel en https://arquivo.galiciana.gal/arpadweb/es/consulta/registro.do?id= 157344. No momento de entrega <leste traballo aínda figuraba como data o ano 1437, que, como indicamos máis abaixo. debe ser corrixida por 1447, tal como xa se indicaba no rexesto documental publicado por Manuel Luc�s Ál­ varez (1995: 564, doc. 55). 9 Sobre os mosteiros femininos no marco da realidade monástica da Galiza pleno e baixomedieval, véxase, por exemplo, o estudo e o "monasticón" realizados por Francisco Javier Pérez Rodríguez (2019). MURGUÍA, Revista Galega de Historia nº 47, xaneiro-xuüo 2023 51 bieitofe111i11i110 de Sa11 Nlig11el de Bóveda Arredor dl l l l peiga,niiio inédito do 1110s/eiro o Pichel Miguel Garcfa-Fernández e Ricard Arredor d1111 pe1xami00 inédito do 111osleiro bieiloje111i11i110 de Sa11 Miguel de Bó11eda do séw/o XV Miguel García-Fcrnández e Ricardo Pichel do sérnlo XV eda: As mulleres ao redor de San Miguel de Bóv ástica _ mon ión ntac ume doc unha achega a partir da S an Miguel de Boveda de l a v e i ed m Achegarse á historia do mosteiro rnández F ernández 2004,_ 200�; (Duro Peña 1977; Lucas Álvarez 1995; F e h­ usa Diéguez 2022: 17-2?) 1mp Pérez Ro&íguez 2019: II; 1075-1078; Po eo s no 1s uller es como señoras feuda _ _ ca poñer de manife sto O papel das m non galega. Como cenobio femmmo, as mulleres da sociedade medieval as e es ad b 10 a de º a súa condición ,, hab1taron a institución senón que, n so d1.,a a a , . 1 - od · arquí a interna que marcab a pnoresas, tame"n controlaron., a xer _ ., . or 11 . Como ve,, n sendo s co exten do mosteiro, así como as suas relac10n a parte dos instrumentos con­ habitual na documentación monástica, bo ­ polas relixio estións patrimoniais realiz adas _ servados teñen que ver coas x 1 a1s, no , ben individualmente �- Adem _ sas, b en como parte da institución dunha a nci e t s xi e a tar caso de S an Miguel de Bóveda é posíbel documen : unha esas edor de dúas m xestión económico-patrimonial organizada ao r comunidade, o convento, correspondente á ab adesa e outra ao resto da dez F ernández 2005: 34que estaba encabezado pola prioresa (F ernán mellor documentado se�a o 36)13. Non é de estrañar, pois, que o aspecto a conformando paulatma ­ relativo á x estión dun patrimonio qµe se for ancia que tiña a propiedade mente e que en boa medida reflicte a import hora de construír relacións sociais, econó­ da terra na G aliz a m edi eval á io dos foros, é dicir, micas e de poder. N este sentido, é claro o predomin tía o dominio útil de contratos de longa duración cos que se lles transmi do pagamento dunha certas propiedades a un ou varios foreiros a cambio 10 11 12 13 :º: ica de Bóveda en Fernández Femán�ez 2005: 109-1 Unha reconstrución nominal da comunidade monást tica na que se integraban as rehxiosas -desde clen­ eclesiás a rquí a xcr a an b a rc a b a só Estas relacións 11011 : incluso o pontificado (Ferná�dez Fernánd�z 200� e ros mostei outros gos dependentes da institución a na -a que perten n an mm­ contor a d za obre n a e do a <loes. 6, 41, 42, 43, 44, 45, 47 ou 53)- ou o campesiñ institucións como a mona rquía ou mesmamente os tas destas abadesas e relixiosas-, senón tamén outras de San Miguel de ase un ha avinz a entre ª abadesa ént docum 1457 n e lo, exemp . poderes concellís. Por ­ n se, e mclus� en 1467 �?mproba Oure de cello n co o e es, an E nza Bóveda, por aquela altura dona Aldo a, por s1 1 en no�e pnor s, ane Y a Tereij e , a des a b a , a :; , mos que compareceron "personalmente dona Aldorn a1s de de Ourense" (Id., 2005: 200-201, doc, 50, e m das outras monj as" ante a "Hermandad da c;:ivida 4). doc. 4, 142-14 ., 2022: z e . completo en Pousa Diégu ou de costas ao moste1ro, xa que as actu�c101:� xu Neste último caso n on implica que actuasen fronte a md1cac1on de d rse a ñ a comp a an b a doit a persoal rídicas encabezadas polas relixiosas do mosteiro a título n idade. , . que se facían coa autorización da abadesa e/ou da comu erez zále z outorgou un foro}º escudelf� Gonzalo : En 1395, por exemplo, a abadesa dona Inés Gon , 13922. 2 a D1eguez � (Pous a bbades a dicta a os n de mesa a d "é Fociños in dicando que O ben aforado quen realiza� xes­ nto coa prioresa correspondente, 140, doc. 2). Noutros casos, son as relixiosas, xu exemplo, Fern¡mdez a súa licenza e outorga mento (por do an d a r fi s na pe a a bades a a gu tións nas que z Incluso en 1433, a abadesa dona Maior Fcrnánde Fernández 2005: 183-184, doc. 39, entre outros). ntinua ción , a afo­ co a er, proced para ro" mostei seu <lito do a recibiu unh as propiedades que tiña "a mes ral as (Id., 178-180, doc. 37). 52 º MURGUÍA, Revista Galega de Historia n 47, xaneiro-xuño 2023 renda anual 14. Estamos a falar dunha práctica xurídico-docu­ mental _ que tiv_o notábeis repercusións na conformación da sociedade ga­ lega baixomed1eval, moderna e incluso contemporánea, pois 'a redención definitiva dos foros chegou a prolongarse até ben entrado o século XX. En todo caso, un dos aspectos que máis nos interesa destacar do sistema foral é que nel as mulleres participaron activamente tanto como outor­ gan�es -neste caso, ademais, como cabez as dunha institución señorial que xest1onaba desta forma o seu dominio15-, como no papel de receptoras ou ca-receptoras destes contratos. Tanto de forma individual 16, como acom­ pañadas polos seus cónxux es ou familiares 17, as mulleres galegas asumi­ ron a plena (co-)responsabilidade xurídica nun bo número de foros 0 que ten sido reivindicado por diversas investigadoras, como a recen�e ­ mente falecida Reyna Pastor, boa coñecedora da Galiza foral 18, e qu en destaca que de " dos mil contratos, el 75 por 100 de ellos están dados a un hombre y una muj er", evidenciándose daquela a corresponsabilidadc contractual e laboral da muller no seo da parella, e o feito de que os suce ­ sor�s forais pui desen ser fillos ou fili as, con igual der eito independente­ , mente do seu sexo (Pastor 2005: 468-472). Todas estas realidades teñen reflexo na colección documental de S an Miguel de Bóveda, onde a pre­ senza das mulleres trascende o protagonismo señorial feminino; de aí máis alá dos outorgamentos realizados polas abadesas, prioresas e r e :.. �ue, _ hx10sas, tamén sexan citadas outras, mostrando unha participación ou co­ participación xurídica sumamente activa por parte destoutras mulleres _ determinada 14 15 16 17 18 ., Na co1ecnon documen tal do mosteiro publicada por Adolfo Fernández Fern ández (2005: 63) os con tra tos fora1s ascenden a ?1 documentos, é dicir, o 73%. A eles aínda cómpre engadir 4 máis recuperados _ por Rodrigo Pousa D1eguez (2022, 20¡23) e o editado no presente tra ballo. Incluso cando o n on pagamento da rend4foral se estendía durante moito tempo, as refociosas non dubi­ daron en recl�mar a propiedade aforada. Así, en 1435 documéntase a monxa Aldonza Rodríguez, con li­ cer�za e autondade da abadesa dona Maior Fernández, tomando posesión da leira de Rezoa "por quanto , a �ita le1ra de herdade Eynes Anes d'Ourantes tragia ajur et a mao et non auia dela p agador foro nen de_ re�to (... ) des tenpo de binte annos a esta parte" (Fernández Fernández 2005: 181-182, doc, 38), E, de feito, non é un caso único de reclamación ante o n on pagamento do canon foral (Id., 176-178, doc. 36). mostrando a xestión activa das relixiosas no que concirne ao seu patrimonio, En 1446, por exemplo, a a badesa de Bóveda, dona Maior, a prioresa dona Lionor Gómez e a relixiosa Guiomar López, outorgaron un foro "a vos Byulante Afonso, fyll a de Afonso ,de Jubyns ;t Aldonc;:a de Jubyn ;n vosa vyda et mays quatro vozes apus voso pasamento que y sej an fyllos ou fyllas se os vos ou­ , berdes (Fernandez fernandez 2005:184-186, doc. 40). Non é o único caso de foro a favor dunha mu­ ller soa, _POis en 1363, por exemplo, x a se lle outorgara un a lnés Fernández, moradora en Ourense, e que, ao igual que a anterior, aparece identificada mediante a indicación da filiación paterna e materna (Id., 145-146, doc. 19). Cert�men�e as mulleres non só aparecen como co-re,ceptoras de foros no caso de con tratos outorgados a , matnmomos. As1, por :xemplo, en 1370 outorgouse un foro a favor de "Sancha Rodriges, manc;:eba de Johan Lasso, reytor da iglesia de San Miguel de Mellees, et a uossos fillos et filias, criados do dito Johan Lasso que non son presentes, et a uos o <lito Johan Lasso en nome delles en uida da dita Sancha Rodriges et dos ditos seus fillos et filias tan soa mente" (Fernández Fernández 2005: 148-150, doc. 21). Entre os seus traballos ao respecto: Pastor 1990, 1993 ou Pastor et al. 1990, 1999. MURGUÍA, Revista Galega de Historianº 47, xaneiro-xuño 2023 53 Arredor duu pe,gmnino inédito do 111osteiro bieitofrn1i11i110 de San Mig11el de Bóveda do sérnloXV Miguel García-Fernández e Ricardo Pichel Arredor d1111 pergm11i110 i11édito do 111osteiro bieitoft11Ji11i110 de Sa11 Mig11e/ de Bó11cda do séwloXV Miguel García-Fernándcz e Ricard o Pichel diversos instrument�s, pero sob re todo �os , · - ou, cando meno s, a súa condic1_ o,, n de,, ser ou ter sido contratos 1rora1s · _ _ ac1on ,, ero -e o num · tanas de ¿ 1·r1.1erentes b ens • Vexamos a contmu prop1e porcentaxe- de documentos da colección document al de S an Mi· gue¡ de destacand o, espec1_ almen . Bóveda nos que se rexist ra a presen�a fe�.mnu, outor _ te os casos de particip ación xuríd1ca activa, ben sexa como (co-) g;ntes, ben como (co-)receptoras, aínda que sen olvi?�r outras presenzas s10 ns a mulleres pro que, como xa d.1xemos, teñen moito que ver co. n alu ,, · · ou, noutros casos ' a referencias de fihaci. on que, co seu nomea p1etanas � � mento xa ponen de manife sto a plena operativid.ade das ¡·mas c.iam1Tiares femini�as á hora de transmitir bens, dereitos e mesmamente 1. dent1. dades. exp resamente reflectida eh As mulleres na colección documental de San Miguel de Bóveda (1121-1482) � e N ¡.., ¡.., ¡.., ¡.., � e -E � � e ¡.., � ¡..,.,.... ""5 ""5 º 'u;:::: ""5 ;:l s c.ri VJ u o º"O º� "O c,i ,..... N <si·- E-< � c;j Cfl (l) (l) Cfl (l) (l) :::::: :::l ¡..,o.. e c,l (l) 8.s ·e O<..B Oo �-§ Cfl 11.) s� e s e ..... oUe Cfl (l) c;j M ¡.., o uB S'J:i �B:::1 o � § o 1 08 Cfl s r:: s V, cBP-< o u.u (l) Cfl (l) u ¡.., o 1 e c;j ¡.., o u...... o Cfl P-< u (l) ou o� 08 º<..B e V, oU N<si .e Cfl (l) u Cl'.l o 11.) o� ...... Cfl 11.) (l) ªª "O, .... e (l) ::l <si Cl'.l o j ZB 59 58 7 40 7 25 31 170 100 % 98,30% 11,86% 67,80% 11,86% 42,37% 52,54% - Como podemos comprob ar, na práctica totalidade da d�c�mentación publicada sob re S an Miguel de Bóveda 19 hai p�esenzas fem1nmas. Queda ,, fó ra un documento de 1432 pol o que o escude1ro Afonso Gomez de :ou­ to Longo, natural da terra de Deza, renunciou ao qu� 11� correspon�ia le­ � v ar do mosteiro por herdanza de seus avós e da sua lmaxe (F emandez _ na exp resamente F erna,, ndez 2005·· 175-176, cloc· 35)· Nel non se mencio ,, nin gunha muller concreta, a pesar de que, por suposto, e un dº��men _ to ,, relevante para a in stitución feminina. Por outra p arte a (co-)part1c1pac1on xurídica das mulleres é máis que notábel, pois como outorgantes ou co­ outorgantes fi guran nun total de 47 do:u_mentos (79,66%) e com o recep­ toras ou c a- receptoras do negoc io xun d1co -fun?a�ent �lmente no caso ·,, n ¿· e 1•r0ros- nun 54 , 24% · S on cifras s1gmficat1vas que, se b en da conces1o 19 54 Ternos en canta as edicións documentais publicadas por Fernández Fernández 2005; Pausa Diéguez 2022, 2023; e o documento que se edita neste traballo. MURGUÍA, Revista Galega de Historia nº 47, xaneiro-xuño 2023 no caso do outorgamento se poden rel acionar direc tamente con estarmos ante a documentación producida por unha institución gobernad a p or mulleres, no relacionado coas mulleres benefi ciarias dos actos xurídi cos ou coa aparición doutras p resenzas femininas sen actuació n xurídica n on depende necesariamente <l este factor. Estes apuntamentos cuantita tivos, que non responden máis que á lectura da parte da documentación me die­ val conservada -sen que poidamos valorar cun mínimo de precisión can­ tos instrumentos se terán perdido-, p oden toma rse como indicios p ara afi rmar que as fo ntes medievais galegas recollen con claridade no n s ó as presenzas femininas senón a súa iniciativa e participación activa no seo da sociedade medieval. É certo que, a pesar de que os homes teñen unha maior representación e mesmo protagonizan en exclusiva determi nadas partes dos rexistros documentais como as relativas ás test emuñas docu­ mentais ou aos axentes da escrita que redactaron e/ou signaron todos os documentos analizados, non por iso as mulleres están ausentes na s fo ntes conservadas e recuperadas. Máis de 170 mencións en 58 documentos dun total de 59 é unha cifra a ter en conta para cuestionar a id ea -amp l a­ mente divulgada- de que h ai poucas fontes para abordar un ha historia das mulleres medievais (galegas). É certo que m oitas menció ns son en exceso puntuais, e que ás veces van pouco máis alá de indicar nomes e ac­ tuacións femininas concretas, mais, aínda así, grazas a unh a lect ura de conxunto podemos destacar a importancia das mulleres no seo dunh a so­ cieda d e na que se escritura ron sobre t odo instrumentos de xestión p atri­ monial nos que, en boa medida, predomina o sentido práct i co do negocio socio - económico. S en ánimo de entrarmos a analizar o conxunto da docum entación dispoñíbel, e desta forma valorar con detemento a súa imp ortanci a p ara enriquecer a confo rmación dunha histor ia global das mulleres medievais galegas, si parece oportuno comentar algún instrumento de interese ao respecto. Por exemplo, un d ocume nto do 5 de maio de 1475 recente­ mente recuperado (Pousa Diéguez 2022: 144-147, doc . 5) acolle no seu tenor dúas actuacións xurídicas. Por unha parte, consta a dimi tición reali­ zada p or unha das relixiosas do m osteiro, Leonor Gómez, a favor da "señora abbadessa e priora e monjas do dito mosteyro, su as hirm aas e compañeiras que presentes estavan". Xustificando a súa actuación en que "ela agora era vella e impotente e tal que no podía rejir n in gobernar nin fazer labrar e reparar hos dittos lugares" de Poboanza e Lo ureiro, proce­ deu a devolver á institución os bens "que ela tiña en foro do mosteiro". É unha proba de como as relixiosas podían xestionar deter minadas propie- MURGUÍA, Revista Galega de Historianº 47, xaneiro-xuño 2023 55 Arredor d1111 peiga111Í110 inédito do 111osteiro bieitofe,11ini110 de Sm1 J\.,fig11e/ de Bóveda do sém/o XV Miguel García-Fernández e Ricardo Pichel Arredor d1111 perga/JIÍIIO i11édito do 1110steiro bieitofen1ini110 de Sa11 !Vlignel de Bóveda do sérnlo XV Miguel Garcfa-Fernández e Ricardo Pichel s m aioritariamente dades a título particular, tanto persoais20-procedente ndadas ou afo radas. das súas herdanzas famil iares e/ou dotes - como arre ingresar en relixión Polo tanto, debemos insistir unha vez máis en que esconectar das rel a­ d n i n non significaba saír completamente do m undo as mulleres antes da cións famil iares, sociais e económicas que tiñan est tras previas -que, por súa profesión. Ao contrario, ademais de m anter ou rui ían outras novas suposto, sufrirían importantes transformacións-, const : a1s, retornando ao no m arco da comunidade monástica e arredor desta. M ntar, o segundo acto xurídico. �ont��o instrumento que estamos a come de contab1hzac1on no documento -realidade que ás veces xera problemas elo clarificar se é nx i s nos estudos estatísticos, pois non sempre resulta egal- é un fo ro máis preferíbel contabilizar por documento ou negocio l abades� dona �dan­ dos outorgados pola comunidade (encabezada pol� _ hxiosas L10nor Gomez, za, á que segue a prioresa Tareixa Eanes, e as re redactado da forma ha­ Xoana de Pescozo e Elvira do Moredo). Este foro, por Roi da Veiga e a súa bitual fíxose a favor do matrimonio conformado ación da p ropia L ionor mulle� Constanza, que contaban coa recomend ga e a súa m:1ller Cons­ Gómez "porque ela era muy abrigada a Roy da Vei boas que d1sse que de­ tanza S uárez (...) por moytas honras e aj udas, obras e eran personas que porqu les e de cada uno deles fasta oj e avía recibido e is alá do es�abe­ se chegavan a ela e que aj udavan a m anter e a onrrar". Má spondentes, mte­ lecemento da renda anual e das abrigas e dereitos corre " ambos estades ue q e s i cl a esta p arell res a destacar un último aspecto. D o de S an Mi­ presentes". É dicir, o home e mais a muller están.no mosteir foro. Queda guel de Bóveda para corresponsabilizarse xuridicam�nte do es afo radas. D e claro que ambos " en un" son os receptores das propiedad galegas outor­ todos modos, cómpre sinalar que nun bo número de fo ros embros da pa­ gados a favor de matrimonios é habitual que só un dos_ m e pres ente no s e stiv e n ue q e e- fos rella · -de fo rma moi maioritaria o hom mplicaba que a responsabilidade fo­ acto de afo;amento. Porén, isto non i e · declara actuar no ral recaese só no cónxuxe presente, ao contrario,21 est ,, • nnportante te1 o en E . a ll are p nome propio e no do outro membro da 20 En 1394, por exemplo, documéntase a abadesa de San Miguel de �� veda, dona Inés- Go�ález, xu�to ao� seus irmáns Gonzalo, Vasco e Aldonza, na partición dos bens familiares que Hes pertencian Pº!ª. sua mai "Constarn;a Gómez" (Pousa Diéguez 2022: 137-138, doc. 1). Respecto da xestión de bens f�m1hares, ta­ mén destaca un documento de partición de propiedades entre a abadesa dona Leonor R odnguez e o seu primo, 0 escudeiro Afonso Ouxea de Vilamarín, e�tre as � ue están algunhas que lle ertencen por parte de "Gil Rodriges de R o<leiro, caualeiro, et de Mana R odnges de Parega, sua moller , o que confirma a o rixe no biliaria da abadesa, como vén sendo habitual (Femández Fernández 2005: 152-155, do c. 23). Sucede así, por exemplo, no último foro coñecido p olo momento do �osteiro de �an Miguel de B�veda como institución feminina independente. O 24 de marzo de 1276, a pnorcsa Tareixa Eanes, xunto as re- ,f 21 56 MURGUÍA, Revista Galega de Historianº 47, xaneiro-xuño 2023 canta pois ce�tas ausenci�s físicas femininas non implican que O seu p apel no seo da soc1ed ade �ed1eval galega non sexa igualmente fundamental. Por outra banda, out ro documento de interese é o relativo á partición dos bens de Constanza Gómez entre os seus fillos e filias, sendo unha d�stas a abadesa de S an Miguel de Bóveda dona Inés González (Pousa ,, D1eguez 2022: 137-131, doc. 1). Máis alá de evidenciar o xa citado dereito das �elixiosas ás herdanzas familiares, é interesante salientar que pon de mamfesto o p apel das mulleres leigas como propietarias de bens -neste caso propied ades inmobiliarias de diverso tipo-, adquiridos de fo rmas e en tem os diferentes. Así, ademais d e concretar as propiedades q ue lle � perten�1an a Constanza e que nese momento cumpría repartir, dísenos que fo1 _muller de "M artín Rodríguez de Beyro, escudeyro", pero tamén que est1vera casada con Gonzalo Pérez, "padre destos sobreditos dona Ynés Gon�alez, abbadesa, e Gon�alo Pérez e outros filles", co que merca­ ra a h�rd ad e "de Chantada coa súa casa". Porén, da p ropiedade das C a­ bras d1se que a "comprou Costan�a Gómez depois da morte de Martín �odríguez" e d a de Outei ro "que foy de Gómez Pérez Poutaes, padre da dicta Costan�a Gómez". Queda claro, pois, o papel das m ulleres como propietarias grazas a diversos mecanismos que van máis alá das herdanzas para incluír tamén compras, tanto durante o m atrimonio como despois. Ao mes:110 temp�, e aí1:1da qu� non se trata dun documento foral, queda de m amfesto a existencia dun mstrumento desta natureza en relación aos bens de Constanza Gómez ca1:do se di que o casar de Alongos "agora ten S ancha Domínguez aforado". E evidente, pois, a estreita relación das m u­ lleres coa propiedade ou usufruto da terra, base fundamental ao redor da que se con�truíron intensas rel acións so, cio-económicas e de poder n a _ Gahza medieval, como xa subliñamos. E unha relación, ademais, que, como vemos, pode darse tanto en termos de responsabilidade xurídica _ exclusivamente feminina como compartida. D esde a raíña Urraca, qlle outorgou en 1121 un privil exio de acouta­ mento a favor d e Oduario Ordóñez e da súa m uller dona Aldara Pérez s�bre a terra onde estaba o mosteiro de Bóveda alá polo século XII (F er­ ., nandez F ernandez 2005: 119-121, doc. 1), até a p rimeiro administradora !�osas Lio�10r Gómez e Xoana de Pescozo, con licenza da abadesa dona Aldonza, aforaron unhas pro _ P1�?ade� a Alvaro López de Cudeiro "que estades presentte e a vossa muller Eynés Pérez, que he ausen­ _ tte , mai� actuando o mando por el mesmo "e por la dictta Ygnés Pérez" (Pousa Diéguez 2023). Non é _ un cas � umco, de t odos !llodos. Véxase, por excmplo, o foro outorgado polo convento a favor dun G on­ z �lo Perez " �ue sodes presente" e da "vosa moller Costanqa R odrigu es que he ausente" en 1420 (Fer­ nandez Fernan<lez 2005: 172-174, doc. 34), entre outros nos que a mención á ausencia feminina é ex­ presa ( !d., <loes. 25, 26, 29, 31, 32·, 33 etc), e aos que cumprirfa engadir aqueles nos que non se retire a ausencia da muller pero nos que se insiste en destacar só a presencia masculina (Id., doc. 27). MURGUÍA, Revista Galega de Historia nº 47, xaneiro-xuño 2023 57 Arredor d1111 pe,gmniiio inédito do 1110steiro bieitoJe111i11i110 de San Mig11e/ Miguel García-Fernández e Ricardo Pichel e posteriormente abadesa dona Aldonza Eanes, quen, tras ser con anterio­ ridade prioresa de San Xoán da Cova, acabou por se converter na real­ mente última cabeza visíbel do mosteiro de Bóveda -a pesar de que no 1477 parece que se lle outorgou a posesión do mosteiro a unha _ nova reli­ xiosa, Aldara Sánchez, prioresa, neste caso, de San Pedro de V1lanova de Dozón (Id., 9T-102)-, todo un conxunto de mulleres, tanto da comuni­ dade monástica, como de fóra dela -nobres, labregas etc.-, formaron par­ te activa dun amplo conxunto de relacións que evidencian o protagonis­ mo e a destacada participación social, económica, relixiosa, cultural e po­ lítica das mulleres no seo da sociedade medieval galega, cuxo maior refle­ xo é hoxe visíbel no patrimonio documental conservado -de aí que aposternos pola tarefa de recuperalo e de dalo a coñecer mediant� �dicións como _ como a aquí contida-22, sen esquecer tamén outros restos mat�na1s, sufn­ a Boved de caso no porén, que, sticos co-artí históri entos os monum nxar­ ron destacadas perdas incluso en tempos ben recentes (Vázquez-Mo ). 15-16 2005: dez dín Fernández 1995; Fernández Fernán Sirvan estas liñas, en definitiva, para insistir nas presenzas e actua­ cións femininas ao redor dun mosteiro cuxa historia está indubidabel­ rnente ligada ao protagonismo das mulleres na Galiza medieval. Un novo pergamiño para a historia medieval de San Miguel de Bóveda Froito desa actividade e protagonismo social e económico que tive­ ron as mulleres medievais vinculadas ao mosteiro de San Miguel de Bóveda é a propia produción documental que hoxe permite coñecer a historia da institución e que foi recuperada por diferentes investigadores (Duro Peña 1977, Lucas Álvarez 1995, Fernández Fernández 2005, Pousa Diéguez 2023). Como xa se indicou con anterioridade, nesta cobran un papel fundamental os foros e, xustamente, é a este tipo documental. ao que pertence o instrumento que agora se recupera e edita. Trátase dun documento en pergamiño que permanecía inéd_ito até o de agora e que, sen alterar a historia do mosteiro das súas liñas xerais (Fernández Fernán­ dcz 2005, Pérez Rodríguez 2019: II, 1075-1078), permite completar a co·n 58 Arredor d1111-pe1ga111h7o inédito do 111osteiro bieito.fémiui110 de San A1ig11 e/ de Bó/Jeda do século XV Miguel Garcfa-Fernández e Ricat·do Pichel de Bó1Jeda do sémlo XV as mulle­ Tal e como se defendeu recentemente (García-Fernández 2022b, 2022c), coas súas actuacións au­ como consideralas podendo medieval, escrita produción da motor en se res medievais convertéron te a pluma ténticas "fazedoras" de numerosos documentos, máis alá de que elas non tomasen directamen colección do­ senón que encargasen a outros a realización de escrituras. Esta realidade tamén é visíbel na an Xoán �e cumental de San Miguel de Bóveda. Por exemplo, ante a presentación para a ,igrexa de � e capelan sa m de clengo do r fav a 1447 � mosteiro" do dora � "administra a � Abruciños que realizou n_ [ o do­ Vasco Gómez, di O notario que "a dita dona Aldonc,:a, adm1111stradora, e G1omar Lopes ped1eronlo doc. 43). cumento] asusignado para guarda de seu dereito" (Fernández Fernández 2005: 188-189, º MURGUÍA, Revista Galega de Historia n 47, xaneiro-xuño 2023 lección documental do cenobio antes da súa disolución como institución bieita feminina, ademais de ofrecer novos datos sobre a xestión das propiedades monásticas. Un aspecto que cobra especial relevancia neste caso é o da data do cume do _nto. Se �en a data tópica é perfectamente lexíbel/ e correspóndese co propio moste1ro de San Miguel de Bóveda, no relativo á cronolóxica só é posíbel ler "mill e quatrocentos [ ... ]ta e septe anos". Isto obríganos a conx�cturar a década correspondente dentro do século XV na que cóm­ pre situar o documento. Iso si, xa se fala de "ano do nacemento de noso Salvador Jesucristo" e non da Era hispánica, polo que non hai posibidade de ternos que retrotraer ao século XIV. Sen dúbida, a pista máis forte para datar o documento ten que ver co propio protagonismo documental fe­ minino. As outorgantes son dona Aldonza Eanes, que se presenta como "adminis_tradora" de San Miguel de Bóveda, Lionor Gómez, que consta como pnoresa da institución, e a monxa Guiomar López. Estamos, pois, ante o período final do mosteiro no que destaca a figura da devandita dona Aldonza Eanes. Como xa se referiu anteriormente, esta non era se­ rrón a prioresa dé San Xoán da Cova que acabou sendo nomeada como administradora de Bóveda no ano 1446 "por quanto non se osaua declarar P?r abadas�a", a pesar de vacar o cargo tras o goberno de "dona Mayor ,, dita Cebollma (Fernández Fcrnández 2005: 186-187, doc. 41 23). Precisa­ mente, é o 15 de setembro de 1447 cando atopamos o primeiro docu­ mento desta relixiosa xestionando o patrimonio e os dereitos da institu­ ción. Faino encabezando o documento -que chegou a nós grazas ás notas de notario auriense Berlanga, non a través dun pergamiño solto- dunha forma similar ao que recuperamos e editamos neste traballo: "nos, Aldon­ \a Yanes, administradora do moesteiro de Sant Migel de Bobeda" (Id.: 187-188, doc. 42). Ademais, xunto a ela actúa "Giomar Lopes monja do dito moesteiro". Non consta, iso si, a prioresa Lionor Gómez, presente no noso pergamiño. Despois desta data, chegaron a nós dous documentos de 1451 relacionados coa autorización pontificia respecto da anexión do mosteiro feminino bieito de Bóveda ao masculino e cisterciense de San Clodio do Ribeiro, como solicitaba o abade desta última institución (Id.: 189-194, docs 44-45). Porén, o 11 de xanciro de 1452 volvemos docu­ mentar a dona Aldonza xa non como administradora senón como abadesa do mosteiro (Id.: 194-196, doc. 46), e, a partir de aquí (Id.: 197-203, docs. 23 As fontes reiteran a súa condición de "priorissa claustralis monasterii Sanctí Ioannis de la Cova" como se indica na confirmación da unión do mosteiro de San Mi el de Bóveda a San Clodio por Sixt� Nen gu 1482 (Fernández Fernández 2005: 206, doc. 53), e non de San Xiao de Lobios (así citado en Pérez Ro­ dríguez 2019: II, 1076). MURGUÍA) Revista Galega de Historia nº 47, xaneiro-xuño 2023 59 Arredor du11 pe,;garni1lo i11édito do 111osteiro bieito{r111i11i110 de S011 .1Ylig11el de Bóveda do séwlo XV Miguel García-Fernández e Ricardo Pichel 47-51), e até polo menos 1476 (Pousa Diéguez 2023), a cit�da �on� Al­ / donza Eanes [ de Piñeira ] segue fi gurando como abadesa da mst1tuc1�n a pesar das p resións e dos ataques que recibirían as relix�osas da comumda­ de por parte do abadc de San Clodio, freí Xoán de Gnxoa De todos mo­ ._ dos en 1482 este conseguiu fi nalmente unha bula pont1fic1a na que se co;firmab a a anexión de Bóve da ao mosteiro de San Clo dio do Ribeiro tras varias décadas de tentativas, resistencias e posíbeis acordos que non semp re chegamos a coñeccr con todo o detalle que nos gustaría(F ernán­ dez F ernández 2005: 97-104; Pérez Rodríguez 2019: II, 742). Respecto do teor documental estam os, como xa se indi�ou, ante u? foro outorgado polas relixiosas que formaban parte da reducida comu�1dade do mosteiro na altura: a administradora dona Aldonza Eanes, a pno resa Lionor Gómez e a monxa Gu iomar Lóp ez. Como ben sendo habitu­ a l ou como se indica no foro a modo de fo rmulismo notarial, p ois son e� resións recorrentes ne ste tipo de documentos, a decisión tom aríasc "estando j untadas(... ) per son de campaa". Neste caso o receptor d? foro _ é un home, Álvaro de Mira, do que se indica que era rac10 ne1ro na 1g�exa de Ourense . Trátase dun personaxe b en documentado nas fontes aunen­ ses do século XV e que figura como racioneiro, cando menos, nas décadas dos trinta, corenta e cincuenta desa centuria 24• Incluso en 1443 figuran actuando conxuntamente Álvaro de Mira e Roi F ernández da Somoza, quen semella ser o mesmo que neste foro de 1447 actúa como escribán/"e 2s notario(F erro Couselo 1967: II, 278, doc. 257) . De todos modos, ma1s alá de estarmos ante un foro outorgado só durante a vida deste eclesiásti­ co a súa duración estenderíase "cinco vozes apús vós", voces que serían n;meadas en vida por quen detentase o foro no seu momento ou que, se non, pasarían a ser aquelas que tivesen dereito a herdar os b ens do usu­ frutuario do foro. Realmente estamos ante un fo ro no que se conteñen cláu sulas habituais deste tipo de documentos. É interesante destacar que, aínda que se trata dun 1:ovo foro, con condicións concretas, a p ropiedade que s e lle entregab a a Alvaro de Mira xa a levaba en foro desde antes. Neste sentido, parece que lle correspon­ día de por vida e por outra voz máis. Así se recoñece no propio docu ­ mento ao remitir a unha carta de aforarnento anterior que mostrou o ra­ cioneiro da Catedral de Ourense. De feíto, aclárase que a orixe da corree 24 2s 60 Así se rexistra no CGPA,versión 2.1 (2007). Noutros documentos este mesmo "Roy Fernandes da Sum0<,;a" figura como testemuña, aínda que ta­ mén identificado como escribán do reí ou notario. Así acontece, por exemplo, en varios rcxistros docu­ mentais sobre todo da década dos 40 do século XV, recollidos en Ferro Couselo 1967: II, 41-42, doc. 34,46-51, doc. 39, 135-136, doc. 129,231, doc. 215,280, doc. 261, 294-296, doc. 276 etc. NIURGUÍA, Revista Galega de Historia nº 47,xaneiro-xuño 2023 An-edor d1111 pe1ga111iiio i11édito do 11,osteiro bieitofe111i11i110 de Sau Miguel de Bóveda do século XV Miguel García-Fernándcz e Ricardo Pichel sión foral estaba nunha muller, a avoa de Ál varo de Mira, que se i dentifi­ ca como Aldara Gómez, veciña de Ourense, e viúva de Gonzalo E anes da Barreira. Trátase dunha muller que aparece nas fontes ourensás do século XN realizando outras actuacións xurídicas como, por ex emplo, unha doazón outorgada ao Cabido auriense o 6 d e xiriei ro de 1392 na que se presenta como "moller de Gorn;;aluo Ane s da Barreira, morad ey ra sn Ourense, madre de Gon�aluo de Myra, coengo que foy d'Ourensc" 26_ E un �laro ex emplo de como as liñas femininas csti veron plenamen te operativas durante toda a Idade Media no q ue s e refire á transmi sión de propiedades e dereitos. Coñecida a parte propietaria do ben aforado -o mosteiro e as súas re­ lixiosas- e quen pasaría a usufrutualo a cambio dunha renda -Álva ro de Mira-, cómpre sinalar que a propiedade en cuestión era o lugar d e Cans, que no documento aparece situado nas freguesías de Santa María da Ba­ rra e de San ta María de Ucelle, é dicir, no actual concello de Coles na provincia de Ourense. Cédese o dominio útil cunha serie de cond i cións relativas ao bo m antemento da propiedade e á entrega dunha renda anual, que neste caso se esixe en diñeiro -vinte libras de diñeiros branco s "de que contan vi�nte soldos por libra"- a entregar nun lugar e nu n tempo concre!os: a c1dade de O urense e pol o día de san Xoán, é dicir, 0 24 de xuño. E i�teresante destacar como na redacción do foro O pa pel que se lle atrib�e a Alvaro de Mira non é o dun h ome que cultivase p ersoalmente a prop1edade aforada. De feíto, as relixiosas mandan a "tódoslo s labradores que agora labran o <lito lugar e erdades del e l�braren d' aquí endeante, que vos recudan ben e compridamente a vós e aas ditas voz e s con tódaslas rentas, dereitos, fo ros e dereituras". É dicir, o papel do racioneiro de Ou­ rense é o dun in termediario que se encar garía de que os bens aforados fo­ sen traballados polos labradores (e labradoras), obtendo un s beneficios dos que se entregaría ás relixiosas, señoras do dominio eminen te' a cantidade acordada neste foro, é dicir, as vinte libras. _ Tras outras cláusulas habituais polas que o foreiro confirma en pri­ meira persoa a recepción do foro e nas que se estabelecen as penas ante un p osíbel incumprimento do contr at o p or algunha das p artes -aquí fíxa­ se a pena en cen marabedís-, aparece a sempre interesant . e relación d e testemuñas e os datos relativos ao notario que, coa súa ac tuación, deu fe pública e total validez xurídica ao documento. Este últim o foi com o x a indicamos, Roi F emández da Somoza. Respecto das test em ufias, vemos 26 De;te último dise �ue quedara un "mos;o", neto por tanto de Aldara Gómez,xunto á que usufrutuaría até _ a sua morte a prop1edade de Mira que er a obxecto da doazón (López Martínez 2020: I, 136-138,doc. 10). MURGUÍA, Revista Galega de Historia n º 47, xaneiro-xuño 2023 61 Arredor d1111 pergamilio i11édi10 do 111os1eiro bieitofe111i11i11 0 de San !Vlig1 1 e/ de Bóveda do sém/o XV Miguel García-Fernández e Ricardo Pichel caso o predominio do sector eclesiástico -facilme nte comprensíbel no marco du n foro outorgado a u n racio neiro auriense-, aínda que tamén figuran un veciño da cidade de Ourense e un morador da fregu�sía de Boimorto. Canto aos eclesiásticos cíta nse dous clérigos de dúas 1grexas difere ntes -Sa n Román de Viña (Sa n Cristovo de Cea, Ourense) e Sa nta Mariña de Orbán (Vilamarín, Ourense)-, así como Luís Fernández, do que se nos di que non só era cóengo da Catedral de Ourense se nó n tamén irmán do propio Álvaro de Mira, o que parece remitir a un claro exemplo 27 de familia das elites vencelladas aos cabidos cated ralicios galegos . En todo caso, sirvan estas notas previas á publicación do texto íntegro do pergamiño como exemplo das xestións que realizaban con frecuencia as relixiosas dos mosteiros femininos da Galiza medieval en xeral e, neste caso en particular, as dunha muller que comezou a liderar a institución de S_ an nuns tempos difíciles que, poré n, non implicaron que as relixiosas Miguel de Bóveda deixaran de preocuparse por manter as redes soc10económicas das que formaban parte no marco du n sistema foral como o que se representa neste pergamiño hoxe recuperado. Ogallá as inve�tiga­ cións futuras contribúan a continuar no camiño de recuperar e publicar o legado documental que nos deixaron as mulleres da Ga�iza m�dieval. Cando menos, ese é o camiño polo que nós desexamos seguir transitando. A,·redor du11 pe1ga11liO<> i11{dita "" 111osfciro bieitofemi11i110 de Sa11 J\.1ignel de Bó,,eda do séw/a X'v" Miguel García-Fernández e Ricard o Pichel neste Edición Ofrecemos a continuación a prese ntación crítica do documento, de 2 acordo cos criterios editoriais fixados pola Rede internacional CHARTA 8 para a edición de documentos antigos hispánicos, adaptados ás part�cul�­ ridades escripto-lingüísticas dos textos galegos-portugueses med1eva1s 29 contempladas no corpus EGPA (Escritorio Galega-Portugués Antigo). 27 28 29 62 Ambos irmáns figuran con frecuencia na documentación auriense ao longo de varias década:. �sí, en _ 1432 aparecen :¡¡:unto a outros membros do Cabido ourensán "Loys Pernándes, coéngos ena,d1ta 1gles1a d'Ourcnse, e Aluaro de Mira, ra¡;:oeiro ena dita dita iglesia", o que se reitera noutras fontes ate me11a�os do século ')(V caso dun documento de 1451, no que volvcn figurar, e nesa mesma orde, "Loys de Mira, Á!uaro de Mi�a" (Ferro Couselo 1967: II, 94, doc. 82, e 53, doc. 43, respectivamente). Non son os úni­ cos eclesiásticos que semellan pertencer a esta familia, máis alá do xa citado cóengo Gonzalo Eanes de Mira ben testemuñado na documentación do século XIV. Véxase, por exemplo, López Martínez 2020: II 1343 onde se indican diferentes referencias documentais para os anos 1390-1391. Para esa décimo c�arta ;enturia tamén se documenta un Gonzalo de Mira ou Gonzalo Pérez de Mira como cóengo (Enjo Babío 2018: II, 1691, con referencias aos diversos instrumentos nos que figura entre 1379 e 1391) e en 1442 consta entre as tcstemuñas dun acordo entre o Cabido e· o Concello de Ourense un "Lou ren¡;:o de Mira, ra¡;:oeiro" (Id., 133, doc. 126). < http://'1vww.redcharta.es>. Neste repositorio dixital pódese consultar tanto a transcrición paleográfica como a edición (p�esentación crítica) dos textos, neste caso o doc. EGPAdoc-0064 ( <https://corpora.uah.es/��a/i�de�.php? action=file&id=EGPAdoc-0064.xml>). Indicamos entre parénteses rectas a reconstruc10n ed1tonal da­ quelas secüencias deturp;idas polo estragamento do soporte. Entre\/ sinalamos as formas entreliñadas. .MURGUÍ.11, Revista Galega de Historia nº 47, xaneiro-xuño 2023 1447, agosto, 29. S an Miguel de Bóveda on� Aldonza Eanes, a�mínistra ora de San M uel de Bóved � iJ a, xunto coa prioresa . �Gome z e � monxa Guwmar Lopez, qforan a Alvaro de Mira, Lwno1 racioneíro na igrexa de Ourense, e a aneo voces máis despois del, o lugar de Cans, no actual concello de Coles, que xa usuJr_�tuaba en foro tras recibir este dereito da súa avoa Aldara Gómez, vecíña de Ourense e viuva de Gonzalo Eanes da Barreíra . A - Arqui:� do �eino de Galicia olecci n de docum entos en perg amiños, � _ : <? 0 Pergammo, onxm 43. n al, gale ga, got1ca cursiva re donda semicaligráfica, 415 x 220 mm. Regul ar estado de conservación (o soporte da metadc inf erior dereita dcsapareceu p arcialmente, afectando á lectura do final das últim as dez liñas do documento). Varios apuntamentos ao dorso. Cit.- Duro P eña 1977: 132; Luc as Álvarez 2005: 564. _Sábean quantos esta carta viren como nós, dona Al don�a Yanes, ad ­ . mm1stradora que s6o do moesteiro de Sam Migeel de Bóbed a e Leonor 1 2 Gómez, priora, e Giomar López, monja do dito3º moestei:o estando juntadas enno <lito mocsteiro en nosso convento per son 1 3 ' de campaa, segundo que avernos de uso e de custume, por nós e en nome do dito n so ,,moesteiro � de nossas sucesores, damos i 4 e ou,tor gamos a foro a � vos, Alvaro de Mira, ra�oeiro enna igleja d 'Ouree nse, que soodes prese n ­ te � n vossa vida, e de cinco vozes 31 apús j 5 vós, ua pus outra per orden su­ ces1ve, e se non foren nomeadas que seja voz aquel que de dereito erdar os vossos bees; convén j 6 a saber que vos aforamos O noso lugar de Cae . ,, a s.32, que e7sta,, en as 1re 1gues1as de Sa nta Mar!a da Barra e de Santa María � � d Uzelle, 1 co n todoslos \foros/, re ndas, dere1tos e dereituras e bees e ou­ tras cousas quaesquer que ao dito lugar perteece n e perteecer <leven de derei l 8to a nós e ao dito noso moes teiro como quer e en qualquer maneira e p�r qualq� r razón. O qual <lito lugar ja vós, o dito Álvaro de Mira, / 9 � trag1ades e tmad es aforado do dita moesteiro en vossa vida e de outra voz apús vós, segundo que nos fezestes certas perla carta j 1° do aforamento que nos d'elo amostrastes, e ó qual <lito lugar vos ficou de vossa aboa AI­ dara ?órnez, veziña d 'Oureense, que foi muller de j 11 Gon�alvo Yanes da Barreira; e pedístesnos que vos recebésemos por foreir o del e vos acrecent"asemos ma,,.1s vozes e vos ¡ 12lo aforásemos de nova mente. Aforárnosvos o <lito lugar e rentas del a monte e a fonte con to das súas entradas e seídas e derei 1 13tos e pertee�as e foros, dereituras, per tal pleito e ca ndi3o 31 32 N0 docum�nto empregase o compendio latino (dcto/a/s) con trazo supralinear, mais tamén a forma plena romance (d1to/a/s), que usamos para os casos de expansi ón-abreviativa. Na form a vo es, ª forma paleo áfica do <-s (con forma de 5 e figu ra oblonga) é idéntica da do <z> __ � � � , _ mtervocahco, poren, neste vocabulo mterpretamola como representación dos (e 11011 do z). Esta forma presenta trazo supraline;ir (tamén na l. 21). MURGUÍA, Revista Galega de Historia nº 47, xaneiroxuño 2023 63 Arredor d1111 pe,ga111i110 i11édito do 1110s/eíro bieitofiwi11i11v de Sa11 lv!ig11el de Bóveda do séwlo XV Miguel García-Fernández e Ricardo Pichel <;;Ón que lavredes ou fa<;;ades lavrar e parar ben as erdades do <lito l 14 lugar, en tal maneira que non desfalescan per míngoa de lavor e de b6o para­ mento e dedes ende del a nós e ao <lito nosso moestei l 15ro e a nossas su­ cesore� en cada uu ano en paz e en salvo enna dita cibdade d'Ourense vi­ inte libras de diñeiros brancas, l 16 de que cantan viinte soldas por libra por día de Sant Joán do mes de juyo, ou a estima�ón deles enna moeda que perlo tempo co l 17 rrer chaamente enna dita cibdade d'Our�ense; e d_o al ajades o <lito lugar e rentas e dereitos del de dízemo a Deus, hbre e qm­ te de todo outro l 18 for�, censo e �ncárrego algún vós e as ditas vozes. � obrigamos os bees do dito moesteiro para vos defender e amparar a 1 dereito a vós e aas ditas vozes con o <lito lugar que vos aforamos. E per esta presente carta mandamos a tódoslos labradores l 2º que agora labran o dito lugar e erdades del e labraren d'aquí endeante, que vos recudan _ben e compridamente a vós e aas ditas l 21 vozes con tódaslas rentas, dereitos, foros e dereituras e con tódaslas outras cousas ao dito lugar de Caans per­ teecentes, 1 22 e a sei�ento de vós e das ditas v?zes o <lito lug�� e rentas _ del fiquen libres e qmtes e desembargadas ao <lito no�o moes I t�:ro con todas súas boas paran<;;as. E se quiserdes vender, deitar ou supmorar o dito lugar, que seja a nós porlo justo l 24 pre�o que por el deren se o nós o u nossas suceso res quisermos; e se o no n quisermo s por ese pre�o , en­ tón o vendede, deitade ou supi l 25ñorade a atal peso a que seja semellável de nós que cumpra e agarde as condi<;;6cs,, desta carta e pague o <lito foro en paz ao dito moestei l 26ro. E eu, o dito Alvaro de Mira, que s6� prese� te, por min e podas ditas vozes depús min así recebo de vós, a dita admi­ nis l 27tradora, priora e monja e convento do <lito moesteiro, o <lito lugar e rentas del que me aforades, segundo dito he, e perla[s] l 28 ditas condi­ <;; óes; e abrigo _ meus bees e das ditas vozes para as comprir e agardar en todo e vos fazer o dito foro das d[itas] l 29 viinte libras cada ano en paz e en salvo. E qualquer de nós, las ditas partes, que contra esto for ou pasar peite aa \outra/ parte [---] l 3º d'ante por nome de pena cent maravidís; e a pena pagada ou non, esta carta e aforamento fique firme e valla. Feíta a carta enno d[ito mostei] l 3 1 ro de Bóbeda, viinte e nove días do mes de agosto, ano do nacemento de noso Salvador Jesucristo de mil e quatrocentos [e quoren] l 32ta e septe anos. Testimuyas que presentes fo­ ron: Luís Fcrnandes, canónigo enna dita igleja d'Oureense, irmaao do <lito Álvaro d[e Mira]; l 33 e Vaasco d'Eiree33 , clérigo da iglcja de Sant Ro­ niaao de Viña; e Diego Fernández 34, clérigo da igleja de Santa Mariña 33 34 64 Con trazo supralinear. Esta forma foi probabelmente cngadida por outra man. MURGUÍA1 Rel!ista Galega de Historia nº 47, xaneiro-xuño 2023 - Arredor d1111 pe1ga111ino i11édito e/o 1110_1 /eiro bieitofe111i11i110 de Sm1 l\!ligue/ de Bóueda do sém/o XV Miguel García-Fernfodcz e Ricardo Pichel d'Orván; e Gil [---], l 34 veziño da dita cibdade d'O urense; e Fernando de Moreda, morador enna freiguesía de B oimorto . Vai escrito entre reg6os onde d[iz «fo] 35 l ros» e onde diz «o <lito lu­ gar» e onde diz «outra». E yo, �ui F r andes de la Sumo a, escr ivano de nuestro señor el rey �� <;; e �nota] 1 3 no �ubhco en la su corte e en todos los sus reinos, al otorga­ , miento d esta dicha ca ta en uno con l os dichos testi go[s presente J ¡ 3 7 fui, � e por rueg� e otorgamiento de las dichas partes la escriví para el dicho Ál­ varo de Mira. E por ende [aquí fize] l 38 este mi signo en testimonio de verdad [que tal he]. (Rúbrica) Rui Fernandes. Bibliografía BOULLÓN AGRELO, Ana Isabel (201 3): "A edición da documentación medieval non literaria en Galicia", en Rosario Álvarez, Ana Maria Martins, Henrique M ontea do e Mar ia Ana Ramos (eds.), Ao sa­ gu bor �o te�to. Estudos dedicados a Ivo Cast ro. Santiago de Compostela: U�iversidade de Santiago de Compostela , pp. 57-76. BOULLON [AGRELO], Ana [Isabel] (2017): "A edición de textos en Galicia (da Idade Media aos Séculos Escu ras)", LaborHistórico, 3 (1), pp. 76-92, en liña: <https://rev istas.ufrj.br/index.php/lh/ article/view/17108>. CABANA OUTEIRO, Alexandra (201 4): Fontes editadas para a Historia Medieval de Galicia. Os últimos vinte e cinco anos (1986-2011). Santiago de Compostela: Consello da Cultura Gale ga, en liña no Gallaeciae Monumenta Historica: <http ://gmh.cóns ellodacultura.orglfileadmin/ arqu ivos/pu blic os/Mater iais_LDS/fon tes edit ada s-historia med ieva l.pdf>. CGPA (2007) = Varela Barreiro, Xavie r (dir.) (2007-): Corpus infor mati­ zado Galego-Po tugués Antigo. Versión 2.1. : Santiago de Compo stela: _ In�tituto da Lmgua Galega, en liña <ht tp://ilg.usc.gaVcgpa/zona­ pnvada/consultas/tip ol oxia.php>. MURGUÍA, Revista Galega de Historia nº 47, xaneiro-xuño 2023 65 i11i110 de San Mig11el de Bávf{/a do sérnlo XV Arredor d1111 pergm11it10 inédito do 1110steiro bid10Jiw Miguel García-Fernández e Ricardo Pichel de San Miguel de Bóve­ DURO PEÑA, Emilio (1977): "El monasterio da", Archivos Leoneses, 61, pp. 107-179. ción documental del Archivo de ENJO BABÍO, María Ascensión (2018): Colec ductorio y transcripción. la Catedral de Ourense (s. XIV). Estudio intro Gallegos Padre Sar­ Santiago de Compostela: Instituto de Estudios miento - CSIC, 2 vols. os notariales de Esteva Pérez LÓPEZ MARTÍNEZ, Amalia (2020): Minutari tuto de Estudios (Ourense, siglo XIV). Santiago de Compostela: Insti Gallegos Padre Sarmiento - CSIC, 2 vols. monio del monasterio de LUCAS ÁLVAREZ, Manuel (1995): "El patri io de Ribeiro da San Miguel de Bóveda, anexo al de San Clod Avia", Compostellanum, 40 (3-4), pp. 501-586. 4): "Aproximación histórica FERNÁNDEZ FERNÁNDEZ, Adolfo (200 uel de Bóveda na ó descorrer do mosteiro feminino de San Mig Idade Media", Minius, 12, pp. 41-71. O mosteirofeminino de San FERNÁNDEZ FERNÁNDEZ, Adolfo (2005): e colección documental Miguel de Bóveda na Idade Media. Estudo histórico (séculas XII-XV) . Noia: Toxosoutos. ir y morir en femenmo en GARCÍA-FERNÁNDEZ, Miguel (2017): "Viv Pardo de Guevara y la Galicia de los siglos XIV y XV", en Eduardo eval (siglos XIII-XV). Valdés (ed.), Mujeres con poder en la Galícia medi postela: Instituto Estudios, biografías y documentos. Santiago de Com , pp. 71-239. de Estudios Gallegos Padre Sarmiento - CSIC ond the Wall: Power, GARCÍA-FERNÁNDEZ, Miguel (2022a): "Bey Nunneries", en Parties, and Sex in Late Medieval Galician ng between Cloister Mercedes Pérez Vidal (ed.), Women Religious crossi ca. 1200-1700. ricas, and the World. Nunneries in Europe and the Ame Leeds: Are Humanities Press, pp. 61-86. mujeres como Jazedoras GARCÍA-FERNÁNDEZ, Miguel (2022b): "Las ieval. Una aproxi­ y guardianas de la cultura escrita en la Galicia med gallegos, 25. mación preliminar", Mad1ygal. Revista de estudios nza de Mendoza Aldo a "Doñ 2c): GARCÍA-FERNÁNDEZ, Miguel (202 de palabras ¿y oras y las mujeres de la nobleza finimedieval: fazed Pichel e Delfina escrituras?", en Belén Almeida Cabrejas, Ricardo es en el ámbito his­ Vázquez Balonga (eds.), Escritura de mano de mider , pp. 37-100. Sílex rid: pánico de la Edad Media a la Modernidad. Mad 66 º MURGUÍA, Revista Galega de Historian 47, xaneiro-xuño 2023 Arredor d1111 pe1ga111Í110 inédito do 111osteiro bieitofe111it1i110 de Sa,1 A1igue/ de Bóveda do séwlo XV Miguel García-Fernández e Ricardo Pichel PASTOR, �eyn� ,(1990): "Pod�r y familia en la sociedad foral gallega. _ , a su estud10, siglos Aproximacion XIII y XIV", en Reyna Pastor (comp.), Relaciones de poder) de producción y de parentesco en la Edad Me­ dia y Moderna. Aproximación a su estudio. Madrid: CSIC, pp. 171-201. PAST�R, Reyna (1993): "Señoríos monásticos y familia forera en Galicia, siglos XIII-XV'', en Esteban Sarasa Martín e Eliseo Serrano Sánchez (eds.), Señorío y feudalismo en la Península Ibérica (ss. XII-XIX). Zara­ goza: Institución Fernando el Católico, vol. 1, pp. 261-280. PAST�R, Reyna (2005): "Mujeres populares. Realidades y representa­ CIO��s", en Isabel Mortant (dir.), Historia de las miUeres en España y _ Amenca Latina. Vol. 1. De la Prehistoria a la Edad Media. Madrid: Cátedra, pp. 445-477. PASTOR, Reyna et al. (1990): Poder monástico y grupos domésticos en la Gali­ ciaforal (siglos XIII-XV). La casa. La comunidad. Madrid: CSIC. PASTOR, Reyna et al. (1999): Transacciones sin mercado: instituciones) propie,, dad y redes,,sociales en la Galicia monástica. 1200-1300. Madrid: CSIC. PEREZ RODRIGUEZ, Francisco Javier (2010): "Historia medieval de Galicia: un b�lance historiográfico (1988-2008)", Minius, 18, pp. 59-146. ,, RODRIGUEZ, Francisco Javier (2019): Los monasterios del Reíno PEREZ de Galícia entre 1075 y 1540: de la reforma gregoriana a la observante. Santiago de Compostela: Instituto de Estudios Gallegos Padre Sar­ miento - CSIC, 2 vols. POUSA DIÉGUEZ, Rodrigo (2022): San Miguel de Bóveda: monasterio, señorío y vasallos en la Edad Moderna. Ourense: Deputación Provin­ cial de Ourense. POUSA DIÉGUEZ, Rodrigo (2023): "Los apeos judiciales del siglo XVI como fuente histórica: documentos inéditos de San Miguel de Bo­ veda", Madrygal. Revista de Estudios Gallegos, 26.1. TATO PLAZA, Fernando R. e BOULLÓN AGRELO, Ana [Isabel] (2004): "Fontes para o estudo da lingua medieval", en Rosario Ál­ varez Blanco e Antón Santamarina (eds.), (Dis)cursos da escrita.. Es­ tudos de filoloxía galega ofrecidos en memoria de Fernando R. Tato Plaza. A Coruña: Fundación Pedro Barrié de la Maza, pp. 709-770. ,, VAZQUEZ-MONXARDÍN FERNÁNDEZ, Alfonso (1995): "Aporta­ ción á historia do convento de San Miguel de Bóveda", en Jesús de Juana e Xavier Castro (eds.), Aspectos históricos de Ourense. Anexo ás VIII Xornadas de Historia de Galicia. Anexo. Ourensc: Deputación Provincial de Ourense, pp. 69-99. MURGUÍA, Revista Galega de Historia nº 47, xaneiro-xuño 2023 67 lvfiguel de BóJ1eda do sémlo ..d.tI o do ,,wsteim bieitofeillÍIJÍllO de Sa11 Arredor du11 pe1gmm·-110 111e do Pichel Miguel Garcfa-Fernández e Ricar XV Dona Sancha de Lobeira contra Alonso de Fonseca (II) Documentos dun preito na Audiencia do Xustiza Maior de Galicia Rodrigo Pousa Diéguez1 Síntese: A Galicia de finais do século XV pode parecer un escenario de fontes históricas finitas e xa esgotadas. Pola contra, continuamente apare­ cen novos documentos que aportan valiosos datos a conta da súa conserva­ ción como parte de preitos posteriores. No presente traballo achegamos unha selección de documentos procedentes do Archivo de la Chancillería de Valladolid tocantes a un proceso ante a Audiencia do Xustiza Maior de Galicia. Este proceso, sostido entre o arcebispo compostelán e dona San­ cha de Lobeira, non só aporta información sobre estas personaxes e a súa loita polo control do alfoz de Muros, senón también sobre as relacións en­ tre a recén creada audiencia rexia e o maior señor xurisdicional de Galicia.. Palabras chave: RealAudiencia de Galicia, Mariño, Muros, torres, século XV Abstract: Could be thinked that fifteenth century Galicia's historical sources are not so many and the most of them are studied. Notwithstand­ ing new documents are discovered by researchers which make interesant contributions to last medieval times as they were preserved in early mod­ ern lawsuits.. This paper offers a selection of documents from a Valladolid Chancery judicial process about another older from Galicia High Justice. The lawsuit between Compostela, s archbishop and lady Sancha de Lobera for controlling and own Muros countryside jurisdiction not only provides information about this agents but also about new royal audience and big­ gest Galicia's jurisdictional lord. Keywords: Galicia's RoyalAudience, Mariño, Muros, Towers, 15th Century. 1 68 MURGUÍA, Revista Galega de Historia nº 47, xaneiro-xuño 2023 Dniversidade de Vigo. MURGUÍA, Revista Galega de Historia nº 47, xaneiro-xuño 2023 69