A C TA U N I V E R S I TAT I S L O D Z I E N S I S
FOLIA IURIDICA 102, 2023
https://doi.org/10.18778/0208-6069.102.15
Anna Tarwacka*
https://orcid.org/0000-0002-6171-4117
MANUMISSIO INTER AMICOS W ŚWIETLE KOMEDII PLAUTA
Streszczenie. Artykuł dotyczy nieformalnego sposobu wyzwolenia niewolnika, jakim była
manumissio inter amicos. Słabo wykorzystanym źródłem poznania tej instytucji wydają się komedie
Plauta. Wynika z nich, że właściciel wyrażał w formie imperatywnej chęć wyzwolenia, natomiast
amici, czyli świadkowie, potwierdzali swoją obecność i gotowość poświadczenia wyzwolenia,
mówiąc, że cieszą się z otrzymanej przez niewolnika wolności.
Słowa kluczowe: wyzwolenie niewolnika, manumissio inter amicos, Plaut
MANUMISSIO INTER AMICOS IN THE LIGHT
OF PLAUTUS’ COMEDIES
Abstract. The article concerns the informal method of slave manumission, which was the
manumissio inter amicos. Plautus’ comedies seem to be a poorly used source of knowledge about
this institution. It follows from them that the owner of the slave expressed in an imperative form
the desire for manumission, while the amici, or witnesses, confirmed their presence and readiness to
certify manumission, saying that they were happy about the freedom received by the slave.
Keywords: Slave manumission, manumissio inter amicos, Plautus
Zarówno niewolnictwo, jak i wyzwolenie były, zdaniem rzymskich jurystów,
instytucjami iuris gentium, czyli prawa ludów1. To jednak, w jakiej formie należało dokonać wyzwolenia i jakie wywoływało ono skutki prawne, każda społeczność regulowała już w ramach własnego ius civile. Rzymianie znali formalne
sposoby wyzwolenia, które skutkowały nadaniem obywatelstwa2, a także sposoby
nieformalne (Weiss 1930). Te drugie dawały początkowo jedynie faktyczną, a nie
prawną wolność. Dopiero lex Iunia Norbana (Rotondi 1912, 463–464; Zabłocka
1987, 14–16) nadała wyzwoleńcom nieformalnym status civitatis Latynów juniańskich. Wyzwolenie formalne mogło się natomiast odbyć w zasadzie na trzy
Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie, Wydział Prawa i Administracji, Katedra Prawa Rzymskiego, a.tarwacka@uksw.edu.pl
1
Taki pogląd wyraził Ulpian w Instytucjach (D. 1,1,4).
2
Powodowało to zdziwienie cudzoziemców. Por. Masi Doria (1999, 1–4).
*
University of Lodz – Lodz University Press, Lodz, Poland.
(https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0)
Received: 25.07.2022. Verified: 4.08.2022. Revised: 23.08.2022. Accepted: 20.10.2022.
[153]
154
Anna Tarwacka
sposoby: w testamencie (manumissio testamentaria), w postępowaniu in iure przed
urzędnikiem obdarzonym jurysdykcją (manumissio vindicta) lub w czasie spisu ludności (manumissio censu). W prawie poklasycznym wprowadzono jeszcze
możliwość dokonania manumissio in ecclesia (Żeber 2008, 97–134). Ten katalog
sposobów wyzwolenia potwierdzają źródła, tak pozaprawne (Plaut., Cas. 504:
Tribus non conduci possum libertatibus; Cic., Top. 10), jak i prawnicze (G. 1,17;
FD 5; Ulp. 1,6).
Jeśli chodzi o wyzwolenia nieformalne (zob. Biscardi 1939; Duff 1958, 21–22;
Albanese 1962, 5–103; Albanese 1970, 19–30; Albanese 1991, 217–310 i 781–790;
Watson 1967, 196–198; Balestri Fumagalli 1982, 117–169; Quiroga 2007, 37–40),
należy przyjąć, że dokonywano ich inter amicos.
Sen., De vita beat. 24,3: Servi liberine sint hi, ingenui an libertini, iustae libertatis an inter
amicos datae, quid refert?
Seneka w przywołanym fragmencie dzieła De vita beata dokonał podziałów
ludzi: najpierw na wolnych i niewolników, dalej wolnych na wolno urodzonych
i wyzwoleńców i wreszcie tych ostatnich na wyzwolonych formalnie, czyli cieszących się „sprawiedliwą wolnością” (iusta libertas), oraz nieformalnie, a zatem
tych, którym wolność została dana „między przyjaciółmi”. Jeśli uznamy to wyliczenie za zamknięte, możemy przyjąć, że każde wyzwolenie nieformalne odbywało się inter amicos, a inne nazwy źródłowe nie miały charakteru technicznego3.
Informacje na temat manumissio inter amicos możemy znaleźć w źródłach prawniczych oraz dokumentach praktyki prawnej.
Gaius wspomniał o tym rodzaju wyzwolenia w kontekście lex Fufia Caninia,
która ograniczała liczbę niewolników wyzwalanych w testamencie, ale nie dotyczyła wyzwoleń dokonanych vindicta, censu lub właśnie inter amicos4, a także lex
Aelia Sentia, według której właściciel mający mniej niż 20 lat, który chciał nadać wyzwalanemu status Latyna, mógł wyzwolić inter amicos dopiero po przedstawieniu przyczyny przed consilium5. W Tituli ex corpore Ulpiani znajduje się
wzmianka o lex Iunia, na mocy której wyzwoleni inter amicos uzyskali status
Latynów6.
Por. Quiroga (2007, 37–40), który podsumował dotychczasową dyskusję w doktrynie.
G. 1,44: Ac ne ad eos quidem omnino haec lex pertinet, qui sine testamento manumittunt.
Itaque licet iis, qui vindicta aut censu aut inter amicos manumittunt, totam familiam suam liberare,
scilicet si alia causa non inpediat libertatem.
5
G. 1,41: Et quamvis Latinum facere velit minor XX annorum dominus, tamen nihilo minus
debet apud consilium causam probare et ita postea inter amicos manumittere. Por. FD 13.
6
Ulp. 1,10: […] hodie autem ipso iure liberi sunt ex lege Iunia, qua lege ‘Latini’ sunt nominati
inter amicos manumissi. Por także Ulp. 1,18, gdzie jurysta opisywał sytuację, w której współwłaściciel samodzielnie wyzwolił niewolnika: w przypadku wyzwolenia formalnego tracił własność,
a jego część przypadała drugiemu właścicielowi na zasadzie ius accrescendi, natomiast przy manumissio inter amicos nie zachodził żaden skutek, współwłasność nadal trwała. Por. FD 10.
3
4
Manumissio inter amicos w świetle komedii Plauta
155
Znacznie więcej informacji zaczerpnąć można z Fragmentum Dositheanum
(Jörs 1905, 1603–1605; Wenger 1953, 528–529; Honoré 1965, 301–323). Jurysta,
którego poglądy się tam zachowały, podał, że pierwotnie wyzwoleni inter amicos nie uzyskiwali wolności, lecz tylko z woli pana pozostawali w stanie wolnym, w strachu przed przywróceniem do stanu niewoli. Jednak pretor udzielał
im ochrony, jeśli wyzwalający siłą chciał z nich ponownie uczynić niewolników.
Natomiast mimo to wszystko, cokolwiek nabywał taki nieformalny wyzwoleniec,
przypadało jego patronowi. Potem dopiero lex Iunia zrównała ich z Latynami
kolonialnymi7.
FD 7: In his qui inter amicos manumittuntur voluntas domini spectatur; lex enim Iunia eos
fieri Latinos iubet, quos dominus liberos esse voluit. Quod cum ita sit, debet voluntatem
manumittendi habere dominus: unde si per vim coactus verbi gratia ab aliquo populo vel
a singulis hominibus manumiserit, non veniet servus ad libertatem, quia non intellegitur
voluisse qui coactus est.
Autor dodał jeszcze, że przy manumissio inter amicos kluczową rolę odgrywała wola wyzwalającego8, który powinien chcieć nadać niewolnikowi wolność,
co zostało uregulowane w lex Iunia. W związku z tym wyzwolenie pod wpływem
przymusu było nieważne.
Teksty prawnicze nie pozwalają ustalić szczegółowo przebiegu i wymogów
wyzwolenia inter amicos. Wśród dokumentów praktyki prawnej zachowały się
nieliczne papirusy potwierdzające dokonanie takiego wyzwolenia (Stornaiuolo
2019). Jeden z nich (FIRA III (11)) jest datowany na 221 r. n.e. i dotyczy wyzwolenia 33-letniej urodzonej w domu (verna) niewolnicy Heleny przez Marka Aureliusa Ammoniona; inny (POxy IX 1205) pochodzi z 291 r. n.e. i dotyczy 40-letniej
niewolnicy Paramony i jej dzieci wyzwalanych przez współwłaścicieli Aureliusa
i jego siostrę Aurelię, działającą za zgodą opiekuna (Por. FD 15). W obu przypadkach za wyzwolenia zapłaciły osoby trzecie, natomiast żaden z dokumentów nie
precyzuje szczegółów procedury.
7
FD 4–6: Omnes enim aut ingenui sunt aut liberti. Sed ut magis possint singula declarari,
melius videtur incipere a libertis adferre et primum de Latinis scribere, ne saepius eadem interpretari cogamur. Primum ergo videamus, quale est quod dicitur de eis, qui inter amicos olim
manumittebantur, non esse liberos, sed domini voluntate in libertate morari et tantum serviendi
metu dimitti. Antea enim una libertas erat et manumissio fiebat vindicta uel testamento uel censu et
civitas Romana competebat manumissis: quae appellatur iusta manumissio. Hi autem, qui domini
voluntate in libertate erant, manebant servi; sed si manumissores ausi erant in servitutem denuo
eos per uim ducere, interueniebat praetor et non patiebatur manumissum servire. Omnia tamen
quasi servus adquirebat manumissori, velut si quid stipulabatur vel mancipio accipiebat vel ex
quacumque causa alia adquisierat, domini hoc faciebat, id est manumissi omnia bona ad patronum pertinebant. 6. Sed nunc habent propriam libertatem qui inter amicos manumittuntur, et fiunt
Latini Iuniani, quoniam lex Iunia, quae libertatem eis dedit, exaequauit eos Latinis colonariis, qui
cum essent ciues Romani liberti, nomen suum in coloniam dedissent. Por. także FD 14–15.
8
Musiał on mieć niewolnika w swoim majątku, nie wystarczała własność kwirytarna. Por.
FD 9.
156
Anna Tarwacka
Badacze nie są w związku z tym zgodni odnośnie do znaczenia terminu inter
amicos: czy odnosi się on do przyjacielskiej formy i tego, że pan i niewolnik działają jako amici, czy też raczej wiąże się z obecnością jakichś innych amici, których
rola jest trudna do określenia. Źródłem pomijanym w badaniach nad manumissio
inter amicos są komedie Plauta, które jednak mogą rzucić światło na wspomniane
dyskusyjne kwestie. Komediopisarz wielokrotnie przywoływał instytucję wyzwolenia w swoich sztukach, natomiast jedynie manumissio inter amicos faktycznie
pokazał na scenie (zob. Tarwacka 2016, 1025–1037).
Messenio, niewolnik będący bohaterem komedii Menaechmi, mimo strachu
przed pobiciem nie wahał się ani chwili, kiedy jego pan został napadnięty. Bez
namysłu przyszedł mu z pomocą (Plaut., Men. 990–1021), sugerując przy tym,
że godziwą nagrodą za ratunek byłoby wyzwolenie. Komizm tej sceny polega
jednak na tym, że osoba, do której zwraca się Messenio, to nie właściciel, ale jego
brat bliźniak.
Plaut., Men. 1023–1032:
MESS.: Ergo edepol, si recte facias, ere, med emittas manu.
MEN.: Liberem ego te? MESS.: Verum, quandoquidem, ere, te servavi. MEN.: Quid est?
adulescens, erras. MESS.: Quid, erro? MEN.: Per Iovem adiuro patrem,
med erum tuom non esse. MESS.: Non taces? MEN.: Non mentior;
nec meus servos umquam tale fecit quale tu mihi.
MESS.: Sic sine igitur, si tuom negas me esse, abire liberum.
MEN.: Mea quidem hercle causa liber esto atque ito quo voles.
MESS.: Nempe iubes? MEN.: Iubeo hercle, si quid imperi est in te mihi.
MESS.: Salve, mi patrone. cum tu liber es, Messenio,
gaudeo. credo hercle vobis.
Niewolnik upiera się, że należy mu się wolność, na co Menaechmus odpowiada, że nie jest jego panem. Potem jednak, ze względu na uporczywe prośby
Messenia, zgadza się go wyzwolić, dodając jednak, że robi to, o ile ma nad nim
jakąkolwiek władzę. Wypowiada słowa liber esto – „bądź wolny”. Co ciekawe,
Messenio domaga się dodatkowo, by Menaechmus użył czasownika iubere, czyli
nakazał mu być wolnym (iubeo te essere liberum) i wtedy nazywa go swoim
patronem. W dalszej części sztuki dochodzi do konfrontacji niewolnika z jego
właścicielem w obecności brata bliźniaka.
Plaut., Men. 1148–1150:
SOS.: Liber esto. MEN.: Quom tu es liber, gaudeo, Messenio.
MESS.: Sed meliorest opus auspicio, ut liber perpetuo siem.
Sosicles również wypowiada słowa liber esto – „bądź wolny”. Menaechmus
mówi, że cieszy się z otrzymanej przez Messenia wolności, a sam zainteresowany
stwierdza, że potrzebne jest lepsze auspicium – znak od bóstw, by mógł być wolny
już na zawsze. Pozorne wyzwolenie poprzedziło zatem prawdziwe nadanie wolności. W obu tych scenach występują podobieństwa, które mogą pozwolić zidentyfikować prawne aspekty tego aktu.
Manumissio inter amicos w świetle komedii Plauta
157
Przede wszystkim wypowiadana jest formuła liber esto, która ma charakter
imperatywny i jest taka sama, jak w przypadku wyzwolenia testamentowego9.
Messenio wolałby usłyszeć ją w wersji liberum te esse iubeo – „nakazuję, abyś
był wolny”. Znaczenie jest podobne, ale w drugiej wersji wyraźniejszy jest nakaz
(iussum) właściciela. Kolejnym krokiem wydaje się wypowiedzenie słów cum tu es
liber, gaudeo – „cieszę się, że jesteś wolny”. Pojawia się jednak pytanie: do kogo
powinna należeć ta kwestia? Za pierwszym razem mówi to sam Messenio, zaraz
jednak zwraca się do widzów (Moore 1998, 42–43), stwierdzając, że im wierzy.
Jest to wyraźne złamanie iluzji scenicznej w celu pozyskania dodatkowych postaci. Można zatem przyjąć, że bohater pragnie, by te słowa wypowiedział ktoś
inny. Już w drugim przypadku tak się dzieje: wygłasza je Menaechmus. Te dwa
etapy były konieczne do przeprowadzenia manumissio inter amicos: najpierw potrzebny był nakaz właściciela (iussum), potem – poinformowanie amici, którzy
przyjmowali rolę świadków.
Zajmujący się tym zagadnieniem badacze zupełnie jednak pomijali komedie
Plauta jako źródło wiedzy o manumissio inter amicos. Bernardo Albanese nie
przywołał tych fragmentów, Alan Watson skłaniał się raczej ku temu, by uznać je
za świadectwo prawa attyckiego, chociaż zrozumiałe dla Rzymian, Pedro López
Barja de Quiroga wprost napisał, że Plaut nie był zainteresowany prawnymi
aspektami wyzwoleń (Albanese 1962, 5–103; Albanese 1970, 19–30; Albanese
1991, 217–310 i 781–790; Watson 1967, 196–198; Quiroga 2007, 37–40). Tymczasem omawiane sceny z komedii Menaechmi stanowią jedyne źródło, w którym mamy do czynienia z konkretnymi formułami. Ich powtórzenie w dwóch
miejscach uprawdopodabnia tezę o ich prawnej relewantności. Nakaz właściciela
musiał być wyrażony w formie imperatywnej (liber esto lub te liberum esse iubeo), natomiast amici potwierdzali swoją obecność i gotowość bycia świadkami,
mówiąc, że cieszą się z otrzymanej przez niewolnika wolności (cum tu es liber,
gaudeo).
Natomiast kwestia Messenia, który pragnie, by jego wolność miała trwały
charakter (ut liber perpetuo siem), wydaje się jasnym nawiązaniem do tego, że nieformalne wyzwolenie niosło ze sobą jedynie faktyczną, a nie prawną wolność.
Bohater najwyraźniej planuje osiągnięcie w przyszłości tej drugiej, aby zapewnić sobie stabilizację (Fredershausen 1906, 32). W czasach Plauta jedynie dobra
wola właściciela zapewniała nieformalnym wyzwoleńcom możliwość cieszenia się
wolnością, w każdej chwili groziło im podważenie ich uprawnień i przywrócenie
do stanu niewoli. Dopiero u schyłku republiki, jak wspomniano wyżej, pretor
rozciągnął na nich swoją ochronę.
9
Por. G. 2,267. At qui directo testamento liber esse iubetur, uelut hoc modo: STICHUS
SERVUS MEUS LIBER ESTO, uel hoc: STICHUM SERVUM MEUM LIBERUM ESSE IUBEO, is
ipsius testatoris fit libertus.
158
Anna Tarwacka
Z wyzwoleniem nieformalnym mamy też do czynienia w komedii Epidicus.
Plaut., Epid. 728–730:
Oro te, Epidice,
mihi ut ignoscas, siquid imprudens culpa peccavi mea.
at ob eam rem liber esto.
Właściciel znalazł się tu w bardzo niekomfortowym położeniu: związany
niewolnik szantażuje go, nie pozwalając zdjąć z siebie więzów. Ostatecznie pan
przeprasza i wyzwala Epidicusa, mówiąc: liber esto. Jest to już finał10 komedii,
niemal ostatnie słowa. Wydaje się, że dlatego właśnie nic więcej nie zostaje powiedziane. Można przypuszczać, że dla rzymskiej publiczności konfrontacja pana
i niewolnika, w której to ten drugi ma przewagę i otrzymuje wolność mimo swoich wcześniejszych oszustw i machinacji, mogła być dość rażąca. Doszło do sceny
rozpoznania: ojciec odnalazł swoją zaginioną córkę, ale przy okazji, tracąc chyba
nieco godności, dokonał wyzwolenia. Widzowie mieli być może poczucie, że stało
się coś niewłaściwego, i dlatego Plaut wolał nie przypieczętowywać tej manumissio. Można przyjąć, że był to pierwszy etap wyzwolenia inter amicos.
Komedie Plauta są nieocenionym źródłem wiedzy na temat społeczeństwa
rzymskiego w III/II w. p.n.e., dają również obraz rzeczywistości prawnej11. Jeśli chodzi o wyzwolenia, Plaut wspominał zarówno o tych formalnych, przede
wszystkim manumissio vindicta, podkreślając przy tym skutek w postaci nabycia
obywatelstwa rzymskiego, jak i nieformalnych, czyli manumissio inter amicos.
W tym ostatnim przypadku wydaje się, że komedia Menaechmi wskazuje na formę jej dokonania, stanowiąc tym samym jedyny tekst źródłowy na ten temat.
Właściciel wyrażał swoją wolę w formie imperatywnej (liber esto lub te liberum
esse iubeo), natomiast amici potwierdzali swoją obecność i gotowość bycia świadkami, mówiąc, że cieszą się z otrzymanej przez niewolnika wolności (cum tu es
liber, gaudeo).
BIBLIOGRAFIA
Albanese, Bernardo. 1962. „La struttura della ‘manumissio inter amicos’. Contributo allo studio
dell’‘amicitia’ romana”. Annali del Seminario Giuridico dell’Università degli Studi di Palermo
29: 5–103.
Albanese, Bernardo. 1970. „Ancora sulla ‘manumissio inter amicos’”. W Scritti in onore di Gaspare
Ambrosini. Vol. 1. 19–30. Milano: Giuffrè.
Albanese, Bernardo. 1991. Scritti giuridici. Red. Matteo Marrone. Vol. 1. Palermo: Palumbo.
10
O wyzwoleniu jako toposie szczęśliwego zakończenia komedii por. Reduzzi Merola (2007,
234–235).
11
Na temat przydatności komedii Plauta w badaniach nad prawem rzymskim por. w szczególności Labruna (1968, 24–48); Rotelli (1972, 97–133); Venturini (2002, 114–127).
Manumissio inter amicos w świetle komedii Plauta
159
Balestri Fumagalli, Marcella. 1982. „Nuove riflessioni sulla ‘manumissio inter amicos’”. W Studi
in onore di Arnaldo Biscardi. Red. Franco Pastori. Vol. 2. 117–169. Milano: Istituto Editoriale
Cisalpino, La Goliardica.
Biscardi, Arnaldo. 1939. ‘Manumissio per mensam’ e affrancazioni pretorie. Firenze: Le Monnier.
Duff, Arnold Mackay. 1958. Freedmen in the Early Roman Empire. Cambridge: W. Heffer.
Fredershausen, Otto. 1906. De iure Plautino et Terentiano. Göttingen: Goldschmidt et Hubert typis
expresserunt.
Honoré, Anthony Maurice. 1965. „The ‘Fragmentum Dositheanum’”. Revue Internationale des
Droits de l’Antiquité 12: 301–323.
Jörs, Paul. 1905. „Dositheanum fragmentum”. Paulys Realencyclopädie der classischen
Altertumswissenschaft. Vol. 10: 1603–1605. Stuttgart.
Labruna, Luigi. 1968. „Plauto Manilio Catone. Premesse allo studio dell’emptio consensuale”.
Labeo 14: 24–48.
Labruna, Luigi. 1995. „Plauto Manilio Catone. Premesse allo studio dell’ ‘emptio’ consensuale”.
W Adminicula. 179–217. Napoli: Jovene.
López Barja de Quiroga, Pedro. 2007. Historia de la manumisión en Roma. De los orígenes a los
Severos. Madrid: Universidad Complutense de Madrid.
Masi Doria, Carla. 1999. ‘Civitas, operae, obsequium’. Tre studi sulla codizione giuridica dei liberti.
Napoli: Casa Editrice Dott. Eugenio Jovene.
Moore, Timothy J. 1998. The Theater of Plautus. Playing to the Audience. Austin: University of
Texas Press. https://doi.org/10.7560/752085
Reduzzi Merola, Francesca. 2007. „La ‘libertas’ tra scena e vita nel teatro comico latino”. W Diritto
e teatro in Grecia e a Roma. Red. Eva Cantarella, Lorenzo Gagliardi. 233–239. Milano:
Edizioni Universitarie di Lettere Economia Diritto.
Rotelli, Giuseppe. 1972. „Ricercha di un criterio metodologico per l’uttilizzazione di Plauto”.
Bullettino dell’Istituto di Diritto Romano „Vittorio Scialoja” 75: 97–132.
Rotondi, Giovanni. 1912. ‘Leges publicae populi Romani’. Elenco cronologico con una introduzione
sull’ attività legislativa dei comizi romani. Milano: Società Editrice Libraria.
Stornaiuolo, Antonio. 2019. „An unpublished ‘manumissio inter amicos’ (P. Mich. inv. 5688c)”.
Analecta Papyrologica 31: 43–59.
Tarwacka, Anna. 2016. „Manomissioni di schiavi nelle commedie di Plauto”. W ‘Mater familias’.
Scritti romanistici per Maria Zabłocka. Red. Zuzanna Benincasa, Jakub Urbanik. 1025–1037.
Varsavia: The Journal of Juristic Papyrology.
Venturini, Carlo. 2002. „Plauto come fonte giuridica. Osservazioni e problemi”. W Plauto testimone
della società del suo tempo. Red. Luciano Agostiniani, Paolo Desideri. 114–127. Napoli:
Edizioni Scientifiche Italiane.
Watson, Alan. 1967. The Law of Persons in the Later Roman Republic. Oxford: Clarendon Press.
Weiss, Egon. 1930. „Manumissio”. Paulys Realencyclopädie der classischen Altertumswissenschaft.
Vol. 14(2): 1366–1377. Stuttgart.
Wenger, Leopold. 1953. Die Quellen des römischen Rechts. Wien: A. Holzhausens Nfg.
Zabłocka, Maria. 1987. Przemiany prawa osobowego i rodzinnego w ustawodawstwie dynastii
julijsko-klaudyjskiej. Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego.
Żeber, Ireneusz. 2008. „O problemie klasyfikacji ‘manumissio in ecclesia’”. W Prawo wyznaniowe.
Przeszłość i teraźniejszość. Red. Józef Koredczuk. 97–134. Wrocław: Instytut Historii Państwa
i Prawa.