[go: up one dir, main page]
Kontent qismiga oʻtish

Linux

Ishoratlarni tahrirla
Vikipediya, ochiq ensiklopediya
Linux
Tux pingvini
Linuxning maskoti bo'lgan Tux pingvini[1]
Dasturchi Hamjamiyat ishtirokchilari;
Linus Torvalds
Yozilgan dasturlash tili C, assembler tillari va boshqalar
OS oilasi Unix-like
Ishlash holati Ayni vaqtda
Manba modeli Ochiq manbali
Dastlabki dastur 17-sentyabr, 1991-yil (33 yil avval) (1991-09-17)
Marketing maqsadi Buutli hisoblash, oʻrnatilgan tizimlar, asosiy kompyuterlar, mobil qurilmalar, shaxsiy kompyuterlar, serverlar, superkompyuterlar
Mavjud dasturlash tili Koʻp tilli
Platformalari Alpha, ARC, ARM, C-Sky, Hexagon, IA-64, LoongArch, m68k, Microblaze, MIPS, Nios II, OpenRISC, PA-RISC, PowerPC, RISC-V, s390, SuperH, SPARC, x86, Xtensa
Yadro turi Monolitik
Foydalanuvchi maydoni GNU, BusyBox
Dasturiy taʼminot litsenziyasi GPLv2[2]
Rasmiy veb-sayt kernel.org
Seriyadagi maqolalar
Linux yadrosi
Linux distribyutorlari

Linux (lɪnʊks LIN-uuks)[3] Linux yadrosiga asoslangan ochiq kodli Unixga oʻxshash operatsion tizimlar oilasi boʻlib[4], operatsion tizim yadrosi birinchi marta 1991-yil 17 sentyabrda Linus Torvalds tomonidan chiqarilgan[5][6]. Linux odatda Linux distribyutorlarida paketlanadi.

Taʼminotlar Linux yadrosi va qoʻllab-quvvatlovchi tizim dasturlari va kutubxonalarni oʻz ichiga oladi, ularning koʻpchiligi GNU loyihasi tomonidan taqdim etiladi. Koʻpgina Linux distribyutorlari oʻz nomida „Linux“ soʻzidan foydalanadi, ammo Free Software Foundation GNU dasturiy taʼminotining ahamiyatini taʼkidlash uchun baʼzi tortishuvlarga sabab boʻluvchi „GNU/Linux“ nomidan foydalanadi[7][8].

Linux, shuningdek, oʻrnatilgan tizimlarda, yaʼni operatsion tizimda odatda proshivka ichiga oʻrnatilgan va tizimga juda moslashtirilgan qurilmalarda ishlaydi. Bunga routerlar, avtomat boshqaruvlari, aqlli uy qurilmalari, video oʻyin konsollari[9], televizorlar (Samsung va LG Smart TVlar)[10][11][12], avtomobillar (Tesla, Audi, Mercedes-Benz, Hyundai va Toyota)[13] va kosmik kema (Falcon 9 raketasi, Dragon ekipaj kapsulasi va Perseverance rover) kiradi[14][15].

Linux bepul va ochiq manbali dasturiy ta'minot hamkorligining eng yorqin namunalaridan biridir. Manba kodi GNU General Public License (GPL) kabi tegishli litsenziyalari shartlariga muvofiq hamma tomonidan tijorat yoki notijorat maqsadlarda foydalanilishi, oʻzgartirilishi va tarqatilishi mumkin. Masalan, Linux yadrosi GPLv2 ostida litsenziyalangan, tizim qoʻgʻiroqlari bundan mustasno, bu yadroni tizim chaqiruvlari orqali amalga oshiradigan kodga GPL boʻyicha litsenziyalanishi mumkin emas[16][17][18].

Dizayni

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Linux ichidagi turli qatlamlar, shuningdek, foydalanuvchi maydoni va yadro maydoni oʻrtasidagi boʻlinishni koʻrsatadi.
Foydalanuvchi rejimi Foydalanuvchi ilovalari bash, LibreOffice, GIMP, Blender, 0 A.D. , Mozilla Firefox, ...
Tizim komponentlari init daemon:
OpenRC, runit, systemd... 		Tizim demonlari:
polkitd, smbd, sshd, udevd... 		Window manager:
X11, Wayland, SurfaceFlinger (Android) 		Graphics:
Mesa, AMD Catalyst, ... 		Other libraries:
GTK, Qt, EFL, SDL, SFML, FLTK, GNUstep, ...
C standart kutubxonasi fopen, execv, malloc, memcpy, localtime, pthread_create... (2000 pastki dasturgacha)
glibc tez bo'lish uchun, musl yengil bo'lish uchun, uClibc o'rnatilgan tizimlarga mo'ljallangan, bionic Android va boshqalar uchun yozilgan.
Kernel rejimi Linux kernel stat, splice, dup, read, open, ioctl, write, mmap, close, exit, va boshqa (taxminan 380 ta tizim qoʻngʻiroqlari)
Linux yadrosi Tizim qoʻngʻiroqlari interfeysi (SCI), POSIX/SUS-uchun mo'ljallangan[19].
Process scheduling quyi tizimi IPC quyi tizimi Memory management quyi tizimi Virtual files quyi tizimi Tarmoq quyi tizimi
Boshqa komponentlar: ALSA, DRI, evdev, klibc, LVM, device mapper, Linux Network Scheduler, Netfilter
Linux Security Modules: SELinux, TOMOYO, AppArmor, Smack
Uskuna (CPU, asosiy xotira, maʼlumotlarni saqlash qurilmalari va boshqalar)

Manbalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  1. ↑ Linux Online „Linux Logos and Mascots“ (2008). 2010-yil 15-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2009-yil 11-avgust.
  2. ↑ „The Linux Kernel Archives: Frequently asked questions“. kernel.org (2014-yil 2-sentyabr). 2015-yil 5-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2015-yil 4-sentyabr.
  3. ↑ „Re: How to pronounce Linux?“ (1992-yil 23-aprel). Qaraldi: 2007-yil 9-yanvar.
  4. ↑ Eckert, Jason W.. Linux+ Guide to Linux Certification, Third, Boston, Massachusetts: Cengage Learning, 2012 — 33-bet. ISBN 978-1111541538. Qaraldi: 2013-yil 14-aprel. „The shared commonality of the kernel is what defines a system's membership in the Linux family; the differing OSS applications that can interact with the common kernel are what differentiate Linux distributions.“ 
  5. ↑ „Twenty Years of Linux according to Linus Torvalds“. ZDNet (2011-yil 13-aprel). 2016-yil 19-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2016-yil 19-sentyabr.
  6. ↑ „What Is Linux: An Overview of the Linux Operating System“. Medium. Qaraldi: 2019-yil 21-dekabr.
  7. ↑ „GNU/Linux FAQ“. Gnu.org. 2013-yil 7-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2013-yil 1-sentyabr.
  8. ↑ „Linux and the GNU System“. Gnu.org. 2017-yil 19-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2013-yil 1-sentyabr.
  9. ↑ IBM „Linux Watch (WatchPad)“ (2001-yil oktyabr). 2015-yil 18-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2015-yil 18-iyun.
  10. ↑ Eric Brown. „Linux continues advance in smart TV market“. linuxgizmos.com (2019-yil 29-mart). 2020-yil 29-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 15-may.
  11. ↑ „Sony Open Source Code Distribution Service“. Sony Electronics. 2011-yil 4-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2011-yil 8-oktyabr.
  12. ↑ „Sharp Liquid Crystal Television Instruction Manual“. Sharp Electronics. 2012-yil 11-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2011-yil 8-oktyabr.
  13. ↑ Steven J. Vaughan-Nichols. „It's a Linux-powered car world“. ZDNet (2019-yil 4-yanvar). 2020-yil 3-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 15-may.
  14. ↑ „From Earth to orbit with Linux and SpaceX | ZDNet“. www.zdnet.com. 2020-yil 3-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 6-iyun.
  15. ↑ „Linux on Mars!“ (en). IT PRO. 2022-yil 19-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 30-iyun.
  16. ↑ „Linux kernel licensing rules“. Linux kernel documentation. 2022-yil 6-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 17-iyun.
  17. ↑ Linux-syscall-note GitHubda
  18. ↑ „What is Linux?“ (en). Opensource.com. 2020-yil 13-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 12-may.
  19. ↑ „Admin Guide README“. git.kernel.org. 
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Linux&oldid=3862159" dan olindi