[go: up one dir, main page]
Kontent qismiga oʻtish

Kalamush

Vikipediya, ochiq ensiklopediya
  1. YO‘NALTIRISH Kalamushlar Kalamushlar turli xil oʻrta boʻyli, uzun dumli kemiruvchilardir . Kalamushlarning turlari Rodentia turkumida uchraydi, ammo stereotipik kalamushlar Rattus jinsida uchraydi. Boshqa kalamushlar avlodiga Neotoma (paket kalamushlari), Bandicota (bandicoot kalamushlari) va Dipodomys (kenguru kalamushlari) kiradi.

Kalamushlar odatda sichqonlardan kattaligi bilan ajralib turadi. Odatda yirik muroid kemiruvchining umumiy nomi „kalamush“ soʻzini, kichikroq muroidning nomi esa „sichqonchani“ oʻz ichiga oladi. Kalamush va sichqonchaning umumiy atamalari taksonomik jihatdan oʻziga xos emas. Dunyoda kalamushlarning 56 turi maʼlum.

Turlari va tavsifi

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Vankuver chekkasidagi kalamush
Osteologiya muzeyida koʻrgazmada qora kalamush (Rattus rattus) skeleti.

Eng mashhur kalamush turlari qora kalamush (Rattus rattus) va jigarrang kalamush (Rattus norvegicus). Odatda qadimgi dunyo kalamushlari yoki haqiqiy kalamushlar sifatida tanilgan.Bu guruh Osiyoda paydo boʻlgan. Kalamushlar ularning qarindoshlari boʻlgan qadimgi dunyo sichqonlarining koʻpchiligidan kattaroqdir[1].

Kalamush atamasi haqiqiy kalamush boʻlmagan boshqa mayda sutemizuvchilarning nomlarida ham qoʻllanadi. Misol uchun Shimoliy Amerika toʻplami kalamushlari (aka yogʻoch kalamushlar[2]) va keng tarqalgan kenguru kalamushlar deb ataladigan bir qator turlarni oʻz ichiga oladi. Bandicoot kalamush (Bandicota bengalensis) kabi kalamushlar haqiqiy kalamushlarga tegishli sichqon kemiruvchilaridir, ammo Rattus jinsiga kirmaydi .

Erkak kalamushlar buklar deb ataladi; juftlashtirilmagan urgʻochilari damlar, homilador yoki ota-ona kalamushlar damlar deb ataladi . Bir guruh kalamush buzgʻunchilik deb ataladi[3].

Yovvoyi kemiruvchilar, shu jumladan kalamushlar, Leptospira, Toxoplasma gondii va Campylobacter kabi turli xil zoonotik patogenlarni olib yurishi mumkin[4].Sichqoncha bilan bogʻliq boʻlgan yana bir zoonoz kasallik oyoq va ogʻiz kasalligidir[5].

Kalamushlar 6 haftaligida jinsiy yetuklikka erishadilar, ammo ijtimoiy yetuklikka taxminan 5-6 oyligida erishadilar. Kalamushlarning oʻrtacha umri turlarga qarab oʻzgarib turadi, lekin koʻpchiligi yirtqichlik tufayli faqat bir yil yashaydi.

Kalamush dumlari

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Shahar koʻchasidagi kalamush

Koʻpgina kemiruvchilarning xarakterli uzun dumi turli xil kalamush turlari modellarida keng oʻrganilgan xususiyat boʻlib, bu strukturaning uchta asosiy funksiyasini taklif qiladi: termoregulyatsiya[6], kichik propriosepsiya va nosifensiv vositachi degloving reaksiyasi[7], Kemiruvchilar dumlari, ayniqsa kalamush modellarida, uning anatomik tuzilishidan kelib chiqadigan termoregulyatsiya funksiyasi bilan bogʻliq. Quyruq tuksiz va terisi yupqa, ammo qon tomirlari yuqori, shuning uchun atrof-muhit bilan samarali issiqlik almashinuvini taʼminlaydi. Dumning yuqori mushak va biriktiruvchi toʻqimalar zichligi, shuningdek, uning koʻp sonli dumli umurtqalari boʻylab mushaklarning koʻp biriktirilgan joylari kemiruvchilarni uch oʻlchovli muhitda yoʻnaltirishga yordam beradigan oʻziga xos proprioseptiv sezgilarni taminlaydi.  Muridlar dumidagi eng tashqi integumental qatlamni yoʻqotish orqali yirtqichlardan qochish imkonini beruvchi degloving deb ataladigan noyob himoya mexanizmini ishlab chiqdilar. Biroq, bu mexanizm tergov mavzusi boʻlgan bir nechta patologiyalar bilan bogʻliq. 

Rattus kalamush dumining mikroskopik koʻndalang kesimi, tendon toʻplamlari, qon tomirlari va umurtqali kanalni ajratib koʻrsatish.

Koʻplab tadqiqotlar sinov organizmlarini turli darajadagi jismoniy faollikka duchor qilish va hayvonlarning dumlari orqali issiqlik oʻtkazuvchanligini aniqlash orqali kemiruvchilar dumlarining termoregulyatsiya qobiliyatini oʻrgandi. Bir tadqiqot kalamushning dumidan qorin boʻshligʻiga nisbatan issiqlik tarqalishida sezilarli nomutanosiblikni koʻrsatdi[8]. Bu kuzatuv quyruqdagi qon tomirlarining yuqori nisbati, shuningdek, uning yuqori sirt-hudud-hajm nisbati bilan bogʻliq boʻlib, bu issiqlikning teri orqali tarqalish qobiliyatiga bevosita bogʻliq. Bu topilmalar issiq muhitda mashq qiladigan kemiruvchilarda issiqlikni saqlash va mexanik samaradorlik munosabatlarini tahlil qiluvchi alohida tadqiqotda tasdiqlangan. Ushbu tadqiqotda quyruq issiqlik toʻplanishi va modulyatsiyani oʻlchashda asosiy nuqta edi. 

Uy hayvonlari sifatida

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Uylangan kalamush

Maxsus yetishtirilgan kalamushlar kamida XIX asr oxiridan beri uy hayvonlari sifatida saqlangan. Uy hayvonlari kalamushlari, odatda, jigarrang kalamush turlarining bir variantidir, lekin baʼzida qora kalamushlar va bahaybat sumkali kalamush turlari ham uyda saqlanadi. Uy hayvonlari kalamushlari oʻzlarining yovvoyi hamkasblaridan qancha avlod uy hayvonlari sifatida saqlanganiga qarab oʻzlarini boshqacha tutadilar[9].Uy hayvonlari kalamushlari mushuk yoki it kabi uy hayvonlariga qaraganda sogʻliq uchun xavf tugʻdirmaydi[10]. Uylangan kalamushlar odatda doʻstona va tanlangan xatti-harakatlarni bajarishga oʻrgatishlari mumkin.

Ilmiy tadqiqot obyektlari sifatida

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Suker kalamush deb nomlanuvchi laboratoriya kalamush shtammi genetik jihatdan diabetga moyil boʻlib yetishtirildi, bu metabolik kasallik odamlarda ham uchraydi.

1895-yilda Massachusets shtatining Vusster shahridagi Klark universiteti dietaning taʼsirini oʻrganish va boshqa fiziologik tadqiqotlar uchun mahalliy albinos jigarrang kalamushlar populyatsiyasini yaratdi.  Yillar davomida kalamushlar koʻplab eksperimental tadqiqotlarda qoʻllanilib, genetika, kasalliklar, giyohvand moddalarning taʼsiri va insoniyat salomatligi va farovonligi uchun katta foyda keltirgan boshqa mavzular haqidagi tushunchamizga qoʻshildi. 

Sichqonchaning aorta yoylari, insonning yurak-qon tomir tizimiga aniq anatomik oʻxshashlik tufayli, sichqon modellarida eng koʻp oʻrganiladi[11].Ham kalamush, ham odam aorta yoylarida brakiyosefalik magistral, chap umumiy uyqu arteriyasi va chap subklavian arteriyaning keyingi shoxlanishi, shuningdek, aorta shoxlarida geometrik jihatdan oʻxshash, tekis boʻlmagan egrilik namoyon boʻladi. Sichqonlarda oʻrganilgan aorta yoylari odamlarnikiga oʻxshash anomaliyalarni, shu jumladan oʻpka arteriyalarining oʻzgarishini va qoʻsh aorta yoylarini koʻrsatadi[12]. Yurakning intratorasik holatida mavjud anatomik analogiyaga qaramay, yurak va uning tuzilmalarining sichqoncha modeli insonning yurak-qon tomir kasalliklarini oʻrganish uchun qimmatli vosita boʻlib qolmoqda[13].

Oziq-ovqat sifatida

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Kalamush goʻshti baʼzi madaniyatlarda tabu boʻlsa-da, boshqalarida asosiy oziq-ovqat hisoblanadi[14].

Ishlaydigan kalamushlar

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Kalamushlar ishchi hayvonlar sifatida ishlatilgan. Ishlaydigan kalamushlar uchun vazifalar porox qoldiqlarini hidlash, minalardan tozalash, harakat va hayvonlar yordamida davolashni oʻz ichiga oladi.

Hidni aniqlash uchun

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Kalamushlar oʻtkir hidga ega va ularni oʻrgatish oson. Bu xususiyatlar kalamushlarni (ayniqsa, Afrika gigant qopli kalamushlarni) minalarni aniqlash va hid orqali sil kasalligini tashxislash uchun foydalanilgan[15].

Zararkunandalar sifatida

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Kemiruvchilar oʻlja stantsiyasi, Chennay, Hindiston

Kalamushlar uzoq vaqtdan beri halokatli zararkunandalar hisoblangan. Bir paytlar zamonaviy afsona deb hisoblangan Hindistonda kalamush suv toshqini har ellik yilda sodir boʻladi, chunki bambuk kalamushlar qoʻshinlari qishloq joylariga tushib, yoʻlidagi hamma narsani yutib yuborishadi. Kalamushlar uzoq vaqtdan beri Bubon vabosining tarqalishida asosiy vositachilardir. Kasalliklarni nazorat qilish markazlari kalamushlar bilan bevosita bogʻliq boʻlgan oʻnga yaqin kasalliklarni[16] sanab oʻtadi.

Madaniyatda

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Qadimgi rimliklar odatda kalamushlar va sichqonlarni farqlamaganlar, aksincha, birinchisini mus maximus (katta sichqoncha) va ikkinchisini mus minimus (kichik sichqoncha) deb atashgan[17].

Inson orolida „kalamush“ soʻziga qarshi tabu mavjud[18].

Xitoy burjida 5 ta kalamush ruyiga koʻtarilib, marjon tepasida koʻrshapalak bor

Osiyo madaniyatlari

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Sichqoncha (baʼzan sichqon deb ataladi) Xitoy zodiakidagi oʻn ikki hayvonlarning birinchisidir. Bu yilda tugʻilgan odamlarda kalamushlar bilan bogʻliq boʻlgan fazilatlar, jumladan, ijodkorlik, aql-zakovat, halollik, saxiylik, shuhratparastlik, tez jahldorlik va isrofgarchilik kabi fazilatlarga egaligi aytilgan. Sichqon yilida tugʻilganlar „maymunlar“ va „ajdarlar“ bilan yaxshi, „otlar“ bilan yomon munosabatda boʻlishlari aytiladi.

Mahalliy kalamushlarga Karni Mata maʼbadi boʻylab erkin yurishga ruxsat berilgan.

Hind anʼanalarida kalamushlar Ganeshaning transport vositasi sifatida koʻriladi va kalamush haykali har doim Ganesh ibodatxonasida topiladi.

Manbalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  1. ↑ „Habits, Habitat & Types of Mice“. Live Science (2014-yil 26-iyun). 2015-yil 24-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2015-yil 23-may.
  2. ↑ Britannica Concise Encyclopedia. Chicago, IL: Britannica Digital Learning, 2017. 
  3. ↑ „Creature Feature Rats“. ABC.net.au. 2015-yil 24-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2015-yil 23-may.
  4. ↑ „Rodent-borne diseases and their risks for public health“. Crit Rev Microbiol. 35-jild, № 3. 2009. 221–70-bet. doi:10.1080/10408410902989837. PMID 19548807.
  5. ↑ Capel-Edwards, Maureen (October 1970). „Foot-and-mouth disease in the brown rat“. Journal of Comparative Pathology. 80-jild, № 4. 543–548-bet. doi:10.1016/0021-9975(70)90051-4. PMID 4321688.
  6. ↑ „Rat Tails“. Rat Behavior and Biology. Qaraldi: 2020-yil 30-iyul.
  7. ↑ Grant. „Degloving Injury“. Rat Health Guide. Qaraldi: 2020-yil 30-iyul.
  8. ↑ Wanner, Samuel (2015). „Thermoregulatory responses in exercising rats: methodological aspects and relevance to human physiology“. Temperature. 2-jild, № 4. 457–75-bet. doi:10.1080/23328940.2015.1119615. PMC 4844073. PMID 27227066.
  9. ↑ „Wild Rats in Captivity and Domestic Rats in the Wild“. Ratbehaviour.org. 2009-yil 13-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2009-yil 4-iyul.
  10. ↑ „Merk Veterinary Manual Global Zoonoses Table“. Merckvetmanual.com. 2007-yil 17-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2006-yil 24-noyabr.
  11. ↑ Casteleyn, Christophe; Trachet, Bram; Van Loo, Denis; Devos, Daniel G H; Van den Broeck, Wim; Simoens, Paul; Cornillie, Pieter (2017-04-19). „Validation of the murine aortic arch as a model to study human vascular diseases“. Journal of Anatomy. 216-jild, № 5. 563–571-bet. doi:10.1111/j.1469-7580.2010.01220.x. ISSN 0021-8782. PMC 2871992. PMID 20345858.
  12. ↑ Wilson, James G.; Warkany, Josef (1950-04-01). „Cardiac and Aortic Arch Anomalies in the Offspring of Vitamin a Deficient Rats Correlated with Similar Human Anomalies“. Pediatrics (inglizcha). 5-jild, № 4. 708–725-bet. doi:10.1542/peds.5.4.708. ISSN 0031-4005. PMID 15417271. 2017-08-18da asl nusxadan arxivlandi.
  13. ↑ Casteleyn, Christophe; Trachet, Bram; Van Loo, Denis; Devos, Daniel G H; Van den Broeck, Wim; Simoens, Paul; Cornillie, Pieter (2017-04-27). „Validation of the murine aortic arch as a model to study human vascular diseases“. Journal of Anatomy. 216-jild, № 5. 563–571-bet. doi:10.1111/j.1469-7580.2010.01220.x. ISSN 0021-8782. PMC 2871992. PMID 20345858.
  14. ↑ Newvision Archive. „Rats for dinner, a delicacy to some, a taboo to many“. Newvision.co.ug (2005-yil 10-mart). 2012-yil 22-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2012-yil 24-sentyabr.
  15. ↑ „Video of Bart Weetjens talk on use of rats as odour detectors“. Ted.com. 2012-yil 7-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2012-yil 24-sentyabr.
  16. ↑ „CDC – Diseases directly transmitted by rodents – Rodents“. Centers for Disease Control (2011-yil 7-iyun). 2013-yil 17-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2013-yil 15-mart.
  17. ↑ „NATURE NOTES: Mus Maximus“ (en). www.wigantoday.net. 2019-yil 2-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2019-yil 1-fevral.
  18. ↑ Eyers, Jonathan (2011). Donʼt Shoot the Albatross!: Nautical Myths and Superstitions. A&C Black, London, UK. ISBN 978-1-4081-3131-2. 
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Kalamush&oldid=5187623" dan olindi