Yiannis Papatheodorou

Η μελέτη αυτή έχει ως αρχική αφορμή το ποίημα μιας επετείου : το «Διθύραμβο» του Αριστοτέλη Βαλαωρίτη προς τον ανδριάντα του Γρηγορίου του Ε΄, στην επέτειο της 25ης Μαρτίου του 1872 ∙ μια επέτειο που συνέβαλε καθοριστικά στην επίσημη και πανελλήνια καθιέρωση του Βαλαωρίτη ως «εθνικού ποιητή». Αναμφισβήτητα, ανάμεσα στους άλλους ποιητές του 19ου αιώνα, η περίπτωση του Βαλαωρίτη ξεχωρίζει, αφού, το έργο του όχι μόνο αποτελεί γέφυρα ανάμεσα στα Επτάνησα και το «εθνικό κέντρο» της Αθήνας, αλλά και γιατί συνδέεται με τις εθνοσυμβολικές πρακτικές και τις δημόσιες τελετουργίες του νεοσύστατου έθνους-κράτους. Η «εθνική επέτειος» του 1872, με την απαγγελία του Βαλαωρίτη, με το συγκινημένο πλήθος, με τη βασιλική εξουσία και με το άγαλμα του «εθνομάρτυρα» Γρηγορίου Ε΄ να δεσπόζει στα προπύλαια του Πανεπιστημίου, είναι αναμφισβήτητα η πιο χαρακτηριστική στιγμή της «επετειακής ποίησης» στην ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας.
Η μορφή και το έργο του Βαλαωρίτη συγκεντρώνει όλα τα χαρακτηριστικά για μια προσέγγιση που συνδυάζει την ανάλυση της αισθητικής και της ιδεολογίας στο «πρότυπο βασίλειο» της νεότερης Ελλάδας. Η λογοτεχνική και κοινοβουλευτική παρουσία του σφραγίζει όλους τους τομείς του δημόσιου βίου, ιδίως κατά το κρίσιμο «τέταρτον του αιώνος» (1850-1875). Σταθερά προσανατολισμένος στην τροχιά της Μεγάλης Ιδέας, ο Βαλαωρίτης παραμένει ένας από τους πιο τυπικούς εκπροσώπους της κυρίαρχης εθνορομαντικής ιδεολογίας, και ενός συγκεκριμένου πολιτισμικού οράματος για τα πεπρωμένα του έθνους. Η ποίησή του, μια ποίηση γεμάτη σύμβολα, εικόνες, ήρωες, παραδείγματα αρετής και θυσίας, ιστορίες μαρτύρων και μαρτυρίων για την πατρίδα έπαιξε πολύ σημαντικό ρόλο στην παραγωγή του πολιτισμικού εθνικισμού, όχι μόνο γιατί αποτέλεσε την κυριότερη αναβίωση της λογοτεχνικής μυθολογίας του Εικοσιένα αλλά και γιατί έθεσε τη βάση ενός συγκεκριμένου μοντέλου για την ίδια «εθνική ποίηση».
Ο Βαλαωρίτης είναι, εξάλλου, ο πρώτος και ο μόνος νεοέλληνας συγγραφέας που συνειδητά επεδίωξε να γίνει «εθνικός ποιητής», επενδύοντας τόσο στην αυτοπροβολή του όσο και στην ιδεολογική εμβέλεια της Μεγάλης Ιδέας. Αξιοποιώντας από νωρίς την ποίηση των εθνικών επετείων, έφτασε τελικά να αναγορευτεί ο ίδιος «εθνικός ποιητής», σε μια πολύ σημαντική περίοδο, κατά την οποία ο νεοελληνικός εθνικισμός αναζητούσε εναγωνίως νέες στρατηγικές, πολιτικοποιώντας κυρίως το πεδίο της κουλτούρας. Από αυτή την άποψη, η παρούσα μελέτη είναι μια σπουδή γύρω από το πολιτισμικό δόγμα μιας πολιτικής ιδεολογίας : τα «ρομαντικά πεπρωμένα» της ποίησης του Αριστοτέλη Βαλαωρίτη δεν είναι μόνο η ατομική επιλογή ενός ποιητή που πίστευε στη συγχώνευση ποίησης και πολιτικής αλλά το ιδεολογικό σημείο τομής του αισθητικού και πολιτικού ρομαντισμού ενός ολόκληρου έθνους.
Στη μελέτη αυτή, η πορεία του Βαλαωρίτη, ανασυγκροτείται μέσα από τρεις κυρίως κατευθύνσεις. Η πρώτη αφορά τη σχέση ποίησης και πολιτικής, που θα εκφραστεί μέσα από τη συγκρότηση του «εθνικού μαρτυρολογίου» ∙ το ιδιαίτερο, δηλαδή, στοιχείο της ποιητικής του Βαλαωρίτη, με βάση το οποίο προσέγγισε και αναπαρέστησε την ηρωολατρεία του «εθνικού πάνθεου». Η δεύτερη αφορά την ίδια την επέτειο της 25ης Μαρτίου του 1872 και την αναγόρευση του Βαλαωρίτη ως «εθνικού ποιητή». Ποτέ άλλοτε στην ιστορία της λογοτεχνίας δεν υπήρξε αντίστοιχη δημόσια τελετουργία με τόσο βαρύ ιδεολογικό φορτίο. Η απαγγελία του ποιήματος, οι εκδηλώσεις θαυμασμού αλλά και οι κριτικές αντιδράσεις που προκάλεσε μας δίνουν μια καλή εικόνα για τον τρόπο ένταξης της λογοτεχνίας στο σύνθετο πεδίο του «εθνοσυμβολισμού». Τέλος, η τρίτη κατεύθυνση αφορά το θάνατο του «εθνικού ποιητή», λίγα χρόνια μετά την ένδοξη «αποθέωσή» του (1879). Η «ρητορική του πένθους» αποτελεί ταυτόχρονα ένα σημαντικό τεκμήριο συγχρονικής πρόσληψης του Βαλαωρίτη. Ο κύριος λόγος, εδώ, ανήκει βέβαια στον Εμμανουήλ Ροΐδη. Η μελέτη, τέλος, κλείνει με ένα ερμηνευτικό σχήμα για τα «ρομαντικά πεπρωμένα», τη βασική, δηλαδή, εκδοχή του πολιτισμικού εθνικισμού στην περίοδο που εξετάζουμε. Το κεντρικό επιχείρημα του βιβλίου είναι πως η ρομαντική ποίηση του Βαλαωρίτη πρέπει να ξαναδιαβαστεί υπό το φως του πολιτικού ρομαντισμού, και μάλιστα εκείνης της εκδοχής του που καλλιεργούσε την προσέγγιση του έθνους ως αισθητικής δημιουργίας, στη βάση της ιστορικής του αποστολής.

Το άρθρο αυτό – γραμμένο με αφορμή το επιμνημόσυνο αφιέρωμα του περιοδικού– εστιάζει στο γραμματολογικό, ιστορικό και κριτικό έργο του Πάνου Μουλλά, κυρίως σε ό,τι αφορά τον `19ο αιώνα. Παρουσιάζοντας αναλυτικά τις σχετικές εργασίες του, το άρθρο αναδεικνύει τα νέα πεδία μελέτης, που ανέδειξε η έρευνα του Μουλλά : την ιδεολογική λειτουργία της λογοτεχνίας, τη σχέση της γραφής με τους θεσμούς της δημόσιας σφαίρας, την ανάδυση της παραλογοτεχνίας.

Το άρθρο εστιάζει στη σχέση του περιοδικού με την κομματική καθοδήγηση και στα όρια της στράτευσης των αριστερών διανοουμένων, σε μια περίοδο που άλλαζε – ή έστω, φαινόταν να αλλάζει - η σταλινική πολιτική κουλτούρα. Κεντρικό επιχείρημα  είναι πως η ΕΤ ήταν το πρώτο αριστερό περιοδικό που ανέλαβε να κηρύξει δημόσια και σε διάρκεια την «εποχή της υποψίας»: τη διανοητική ροπή, δηλαδή, που ήθελε να πάψει να βλέπει το παρελθόν ως πεπρωμένο, αρθρώνοντας ένα νέο αμφισβητησιακό πρόταγμα στο εσωτερικό της ίδιας της ιδεολογίας που υπηρετούσε.

This chapter elaborates on some typical cases of the cultural theme of Kazantzakis’ mythical “Zorba” figure and presents arguments of “Greekness” produced through exposure to this myth. The versions of “Greekness”, although varying over the time, remain closely related to Greek exoticism. In the first part, we examine the influence of Cacoyannis’ movie, an exotic, Mediterranean heterotopia in the 1960s. In the second part, we focus on “vampire” nationalisms in the Balkans during the 1990s, on the occasion of Mikis Theodorakis’ concerts in Skopje. In the final part, Yanis Varoufakis is presented as a pop image and “political Zorba” of the Greek crisis.

Cavafy's barbarians constitute a peculiar metaphor for the (self-)censoring process of revealing and hiding the voices of Others in the colonial order of the archive. The theme recurs in three of his works—an “unwritten” poem, a “hidden” poem, and a poem included in the canon—all of which reflect Cavafy's engagement with British colonialism in Egypt. The novelist and critic Stratis Tsirkas, also a Greek who grew up in Egypt, has argued that Cavafy's rising aversion to the British occupation regime developed alongside the shifting ideological lines of the Hellenic diaspora, as expressed by its dominant segment. Drawing upon Tsirkas's readings of the poems, we can revisit the poet's archive as a kind of “taxonomy in the making” where colonial reality is inscribed. In addition, Cavafy's “recording” of the hidden material allows us to reframe our readings of his canonical poems.