Puerto Rico
Puerto Rico（波多黎各）
[smmalu patas | ida npatas sspgan ka smmalu patas]
Gaga kska Kska- Hunac Meycow ka Puerto rico, 18 15 N, 66 30 W ka gaga na nniqan. Kana ka knlbangan na o 13,791 sq km（hangan na o Tg163） (knlbanga dxgal o 8,870 sq km, knlbangan qsiya o 4,921 sq km). Kana ka sejiqun o niqan 3,578,056 hiyi. Gaga San Juan ka pusu alang paru, jiyax 4 idas 7 ka jiyax skrayan klwaan. Manu ka dxgal Puerto rico ga wada sugan 22% ka dxgal qpahan, 63.20% ka dxgal bbuyu, rahuq dxgal do niqan 14.80% na.
Bukung klwaan ta sayang o kiya ka Donald John Trump, pnaah hngkawas2017 idas 1 jiyax 20pnrajing kmlawa klwaan.
cinkhulan sa knita’ sa brbiru’
Potoriko （波多黎各）
[smmalu patas | ida npatas sspgan ka smmalu patas]Potoriko cuyopang(kari Dame: The Commonwealth of Puerto Rico；kari Sipanya：Estado Libre Asociado de Puerto Rico) nii we, cuyopang nDame ga meniq quri Cyaropihay, 1600km ka knthyaan na peeyah May-ami na Fororita, tunux alang daha we Sunghu’an. Kari Sipanya peni, dungus na potoriko niiwe, “rcilung mtengi tssuwan asu”. Tgbiciq na bale sepac dheran tncyusan rcilung Taanresu Cyuntaw, ga meniq quri hhreyan na Tomingnicya, tgdaya na ggqiyan syaw-Taanresu Cyuntaw, niqan kingal pusu na dheran ma, duma dheran bcbiciq.Kwanhwang yiyen daha we, kari Sipanya ma Ingwun, kari Sipanya ka mdudul na. Kari Sipanya ma Ingwun, kari Sipanya ka mdudul na. Kana dheran qnlhangan daha we, ga na ptyusan 78 singcungci so lualang pngerah. Risu na Potoriko, knkiya nanaq na ma so ppuqun daha we, spruwan na ngayan ssaan rmigo seediq laalang bobo dheran nii.
Ri-s(歷史)
[smmalu patas | ida npatas sspgan ka smmalu patas]Dungus spatis: Risu nPotoriko
[smmalu patas | ida npatas sspgan ka smmalu patas] |
1898卡通，山姆大叔給波多黎各星條衣 |
|---|
Ingtianzun ka mnugaya ga ba meyah meniq dhean Potoriko nii. Mesa ka Cyawun‧Mongsisu, patis dheran bobo dheran pntasan nPicicyano(Pizzigano) ka Antiriyataw(Antillia) we, kika Potoriko saya, knkawas 1493 ka mndaha meyah dehuk hini ka Korunpu, tnyanan na mesa Sunghu’an, tnsdmatan na Tesucyaw sungzen ka ririh mtswai nYesu kesun susi-Yehan(kari Sipanya we Huan). Bobo na de, psaan na hini ka seediq qqlhangun na. Knkawas 1509, phyegan na ka alang ckceka pqlahang kesun Potoriko, kika paru ba ka ngaayn na di. Qmita so nii ma, pryxan ngayan kesun Potoriko ka dheran nii di, tunux alang na we ryxan mesa “sungHu’an”. Ado ka so nii, icu na kkremux alang mbbeyax Owco ma, slmeyan na egu pawre ka ssiyo na sungHuan nii ka seediq Sipanya. Bale ba wada kmekul hmetur Hwako, Horan ma Ingko ka pawre nii.
Knkawas 1952, smnalu naq senhwa daha ka Potoriko nii, ga daha spatis senhwa ka kari mesa cucupang na Dame ka Potoriko. Knkawas 1997, mosa cenming topyaw Potoriko ka Dame, wada daha ini pdai ka yian mesa maha tg51 cow nDame ka Potoriko ma, mosa tuumal renpang.
Bobo ka knkawas 1950, wada ini beyo kongye-hwa ka Potoriko, otoriko saya dige, alang ssaan rmigo riyung seediq laalang ucuicil, ma, ckceka tiryawye daka cucaye duri.
Ti-ri(地理)
[smmalu patas | ida npatas sspgan ka smmalu patas]Potoriko nii we niqan kingal pusu dheran alang na ma, duma dheran bcbiciq, kana ddheran na we, ini spegi ka pusu dheran alang na de, gino Pekosutaw ma Kuraypurataw ka ga niqun seediq. Pusu dheran alang na, speeyah hhreyan hido betaq ggqiyan hido we 170km ka knuglhangan na, peeyah daya betaq hunac we 60km, so mbbungu ka dheran na, hmrinas mddeka dheran dehuk 500ft knbrawan na, 25% ka hmrinas 1000ft knbrawan na. Maha kawyen ka daya na, lmiqu ka ckceka na ma, breenux ka kssiyo rcilung na.
Kawyen daya na we, bbuyu ga qlhangan na alang Cyaropi, 100ft dehuk 700ft ka knbrawan na. Lmiqu na ckceka we maha 3000ft ka knbrawan na, rmabang na ba bbaro we Fongtahong ka 1338ft knbrawan na. Ssiyo rcilung na daya we, niqan breenux hgalang ndaan qsiya yayung.
 |
Location map of Puerto Rico, USA | |
|---|---|---|
 |
Hangan dxgal. | Ngayan patis dheran |
Karac(氣候)
[smmalu patas | ida npatas sspgan ka smmalu patas]Mttilux so sntlexan rcilung ka karac hini, pspuun smepu de maha 24° de misan, rbagan we 27°; quyux na kingal knkawas we 800mm betaq 2500mm, dheran mkkala na hhreyan hido ma ggqiyan hido ka egu hari quyux.
Cung-cu(政治)
[smmalu patas | ida npatas sspgan ka smmalu patas]Sancen-funri Renpancu ka cunghu nPotoriko: Singcun pumun, rihwa pumun ma, suhwa pumun. Singcun pumun we pndaan senci ma pheyu congtu-ringtaw(mntena cocang), hey aka tgbaro ba singcung cangkwan nPotoriko; rihwa pumun daha we ryanyencu ka Potoriko rihhayihwe, pnkluwan cangyiyen ma congyiyen; tahwakwan na suhwa pumun we, pnkluwan cangyiyen ma congyiyen; tahwakwan na suhwa pumun we, tnyanan ma pnheyu congtu daha.
Ga mpgimax Oru-hwasi ma Ingmey-hwasi ka suhwa-ticu nPotoriko, ado Oru-hwasi ka Sipanya ma, Ingmey-hwasi ka Deme. Congtu daka yiyen we cuce-mingsen ka dheya, 4 knkawas ka tloongan daha. 78 kana psaanak na su(municipalities) ka Potoriko, dheya naq pheyu sucang daha ma suyihwe daha.
Cungcu-tiwe nPotoriko (波多黎各的政治定位)
[smmalu patas | ida npatas sspgan ka smmalu patas]Kingal dheran ini pspui nDame ka dungan ka Potoriko nii, ani si hmrinas 22 co ka hei seediq daha di ( rima dheran ini pspui nDame we, tikuh hei seediq tgbici nOhayoco).
Knkawas 2012 idas 11 ali 6, 61% smruwa maha tg51 co nDame ka kongto nPotoriko. Tg4 ka kongto ndaan daha ka nii di; mnteru ka kongto na berah we, ini dehuk ka hei seediq smruwa. Mndaha kongto ka ndaan daha nii. Tgberah kongto daha we, kongto mesa “Quri so pngluban daha Damw we, ye uxe pryuxun”. 180 wan ka seediq niqan ririh metaq kipu, 6.5 wan ka seediq ini osa topyaw, meniq ka seediq mnosa topya we, 54% ka smruwa knpriyux.
Topyawcen (投票權)
[smmalu patas | ida npatas sspgan ka smmalu patas]Mndungus ali pnhyegan congtong nDame ka pheyu congtu daha Potoriko. Uka topyawcen mbetaq psgao congtong Dame ka seediq Potoriko, ani si niqan topyawcen ka seediq wada theruy alang Dame. Ani naq ga meniq laalang bukuy rcilung ka seediq nDame we, mosa metaq kipu so tasukwan daha, ani si seediq wada thruy Potoriko ka seediq Dame de, uka topyawcen ka dheya(ririh so seediq Potoriko ka dheya di), asi ka nanaq meyah kbberih meniq dheran Dame. Taypyaw ka pnhyegan lualang Potoriko nii ka taypyaw daha meeniq congyiyen nDame, wano bap aha kari nanaq, uka pyawcecen.
Kongming-cen (公民權)
[smmalu patas | ida npatas sspgan ka smmalu patas]Mangal patis tnaalang Dame ka seediq Potoriko we, pndaan na Jongsu-hwaan knkawas 1917 nDame, ma, bqanun na seediq Potoriko, bnege kwohwe nDamw ka fari nDame ge smpusu Potoriko. 100 knkawas di ma, uka ini na pntena mangal patis tnaalang Dame ka seediq Potoriko daka bnege renpang nDame, 100 knkawas di ma, uka ini na pntena mangal patis tnaalang Dame ka seediq Potoriko daka bnege renpang nDame, ani si, yaani maha niqan ka ini pntena bnege senhwa nDame ka kongmincen bnege renpang daha. Hwaan nii we lleexan na lmamu supi Potoriko ka tg1 pncbuwan bobo dheran nii ciida han. Anu spooda patis di ge, komingcen Dame na seediq Potoriko nii we, bnege kwohwe nDame, uxe bnege senhwa nDame, niqan kari ka bobo na, ye ngngalun kwohwe ka komingcen na seediq Potoriko nii. Knkawas 1998 we, pdaun cwekaw-hwayen nDame ka Jennifer Efron nii, ye maha ngalun hii ka patis tnaalang Dame ka seediq naq Potoriko. Cwekaw-hwayen nDame ge, so ka knklaan daha, ini sruwa pprengo hwaan nii.
Congyaw cungtang (重要政黨)
[smmalu patas | ida npatas sspgan ka smmalu patas]Junming mingcutang(Partido Popular Democrático, PPD) ,(人民民主黨)
[smmalu patas | ida npatas sspgan ka smmalu patas]Junming mingcutang(Partido Popular Democrático, PPD) ge, pnheyu knkawas 1983. Dmoi kari mesa “cuyo renho” ka nniqan nPotoriko. Mesa ani naq meniq toma cucen nDame we, pheyu naq cucu-cunghu ka Potoriko. Niqan pnugaakuk na daka Mingcutang.
Sin-cinputang(Partido Nuevo Progresista, PNP) ,(新進步黨)
[smmalu patas | ida npatas sspgan ka smmalu patas]Sin-cinputang(Partido Nuevo Progresista, PNP) we, pnheyu knkawas 1967. Dnoi kari mesa maha tuumal kingal co nDame ka Potoriko. Niqan pnugaakuk na daka Mingcutang ma Konghotang.
Potoriko turitang(Partido Independentista Puertorriqueño, PIP),(波多黎各獨立黨)
[smmalu patas | ida npatas sspgan ka smmalu patas]Potoriko turitang(Partido Independentista Puertorriqueño, PIP) ge, pnheyu knkawas 1946. Dnoi kari mesa mpturi ka Potoriko, pheyu naq Sohwecuyi-kwocya, ani si wada mkeelih di.
Niqan Mingcutang nDame ma, niqan Konghotang nDame ka Potoriko duri. Ini na ba pntena we, tangyen na Mingcutang ma Konghotang nii we, ani naq mgtangyen na Junming mingcutang ma, ani naq tangyen na Sin-cinputang duri. Tangyen na Potoriko Junming mingcutang(so naq kiya na) we, ga sqapah Mingcu-tang na Dame, meniq ka Sin-cinputang we, Sin-cinputang we, niqan Mingcu-tang ma Kongho-tang na Dame. Qtaan bale we, funpu ga Potoriko na Mingcu-tang Dame nii we, dmoi kari mpheyu co kana dheya. Qqpahun na funpu na we “phyegun kingal co nDame ka Potoriko ka dungus daha”. Mqedil ka cusi na kongho-tang ka Cannifo‧Kangsaresu, ga ngalan mohwan tangyen na Kongho-tang Dame.
Mpheyu congtu daha ka knkawas 2016 idas 11, mneyah Sin-cinputang ka congtu daha we ma, Sin-cinputang ka egu nngalan na tloongan congtiyen. Junming mingcutang ka egu nngalan na sensu-socang.
Tongtu-kongto nPotoriko (波多黎各統獨公投)
[smmalu patas | ida npatas sspgan ka smmalu patas]Mnrima kongto ka Potoriko, hndure we knkawas 2017 idas 6 ali 11 kongto Potoriko hiya. ani si ndaan daha kongto we, uka fari-syaw’ing. Gino ba mesa so nii ka lnglungan seediq, hiti na de, asi ka srwaun kwohwe na Dame maha malu.
Jen-ko(人口)
[smmalu patas | ida npatas sspgan ka smmalu patas]
Sqita patis pntasan na Suce-inghang, knkawas 2013 we 3,615,000 ka hei seediq nPotoriko. Anu mgnetun cingci-weci ma, mosa theruy quri Meykwo-taru ka seediq Potoriko, Fororita ma Nyoye ka ssaan daha. Knkawas 2004, hmrinas 100 wan ka seediq Potoriko ga meniq Fororita di, pseengun daka knkawas 2000 de, wada mnara 110%, ga smkela hari seediq Potoriko ga meniq Nyoye di. Peeyah knkawas 1950 de Nyoye nii ka ssaan theruy na seediq Potoriko. Ciida ka egu bale wada meelih ka seediq na Potoriko, kana hei seediq na knkawas 2015 han we 347 wan han, pseengun daka knkawas 2010 de, wada meelih 7%, ani si heung naq wada meelih 2% ka knkawas 2000. Hei seediq na saya dige, wada seelih hei seediq na daka 1990. Pusu na bale mosa theruy Dame ka seediq Potoriko nii we, quri so cingci daha, qtaan snpegan daha we, 40% ka sskadi daha qpahan. Gino tunux alang daha Sunghuan duri dige, kndalax knkawas 201 betaq knkawas 2015 we, maha 4 wan dehuk 35 wan 5 cen ka seediq wada theruy Dame, wada meelih 10%. Anu kana seediq Potoriko we koming nDame kana, ani si meniq naq alang Potoriko de uka cenri daha pheyu congtong, meeyah alang Dame de naqan cenri daha pheyu congtong di. Egu ba seediq tnheruy de maha so cengcu yawpay co nDame denu(so ka Fororita), knpriyux nualang ma, mgran co denu. Sqita dnyagan Meyko kwocya cicinhwe ka yencyo daha we, 60% ka niqan lutuc dara Taynocu.
Pusu paru alang(重要城市)
[smmalu patas | ida npatas sspgan ka smmalu patas]| Tg | Hangan alang: | S, cng: | Jen-ko: | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
  Pa-a-mung S-cng(巴阿蒙市鎮) |
1 | 聖胡安市鎮 | 聖胡安市鎮 | 320,967 |   Pang-say S-cng(龐塞市鎮) | ||||
| 2 | 巴阿蒙市鎮 | 巴阿蒙市鎮 | 170,480 | ||||||
| 3 | 卡羅利納市鎮 | 卡羅利納市鎮 | 147,661 | ||||||
| 4 | 龐塞市鎮 | 龐塞市鎮 | 133,191 | ||||||
| 5 | 卡瓜斯市鎮 | 卡瓜斯市鎮 | 124,434 | ||||||
| 6 | 瓜伊納沃市鎮 | 瓜伊納沃市鎮 | 83,787 | ||||||
| 7 | 阿雷西沃市鎮 | 阿雷西沃市鎮 | 82,114 | ||||||
| 8 | 下托阿市鎮 | 下托阿市鎮 | 74,623 | ||||||
| 9 | 馬亞圭斯市鎮 | 馬亞圭斯市鎮 | 71,986 | ||||||
| 10 | 上托阿市鎮 | 上托阿市鎮 | 71,094 | ||||||
Cing-ci(經濟)
[smmalu patas | ida npatas sspgan ka smmalu patas]
Nani prading 20 suci hayan we, mntena alang tncyusan rcilung Cyaropi hii ka Potoriko, ngngalun daha pila we knciya ma waso tmaku. Ani si knkawas 1929, mgnetun cingci tasyawtaw ka Dame ma, ini sriyung maruy knciya di, so hari wada pstequn ka alang pbrigun na knciya ka Potoriko nii di. Knkawas 1928, bgihur paru ka “Sunghweripe-arsu” ma, knkawas 1932 ka bgihur paru “Sungsipurian” ge, wada na sliqan paru ka pphuma daha waso tmaku. Congtong nDame ka “syawRosuhu” ma mbege kari heya, wada daha pryuxun ka cingci na Potoriko, nii ka dumd “sunceng na syawRosuhu” klaan daha riyung. Kana pheyu “congcen kwanri weyehwe na Potoriko” ma, smkagul cingci secya ka Koresuhuto‧Tokowear ka congtu na Potoriko. (pnugkela: berah na knkawas 1949 we, congtong Dame ka pheyu congtu na Potoriko, ini pooda senci). Betaq hini de, meelih ka nongye jeuko na Potoriko ma, mrana ka kong’uyen na pqeepah quri cunghu di.
Ngngalan pila qnlhangan daha ka riyoye, knkawas 1965 betaq knkawas 1969 ge, wada mrana 8 nngalan daha. Knkawas 1980, maha 595,700,000 meyyen ka pila nngalan daha, 400,000,000 meyen ka wada daha sliqun.
Cyaw-tong(交通)
[smmalu patas | ida npatas sspgan ka smmalu patas]Laalang na Potoriko nii we, niqan kongru ini pntena knmalu na ka mggaluk, niqan ka taapa asu duri. 3 ka kwoci-cicang na Potorilo, 27 ka cicang llaalang, tgparu ba kwoci-cicang na we, ga meniq Karoraysu (13km ka pnthyaan na daka Sunghusu) ka Ruis‧Muniawsumaring, nii ka tgparu bale ma ini gdema ka quri Cyaropihay, 30 cngali ka sapah skiya ndheya naq ma, kwoci-hangkong kongsu ga moda hini. Hini ka pllutuc alang Dame daka quri Cyaropihay, ga daha bikun nayan kesun “rhengun oosa Cyaropihay”.
Niqan 9 ka kangko na Potoriko, Sunghuan-kang ka tgparu na, hini ka ini gdema quri Cyaropihay, tg4 kangko ini gdema quri sipan-cyo, spegun kana meyco de, tg10 kneegu npaan na qyqeya ma, egu riyung asu mbbruy ani maanu. Tg16 ka napa hokwe na, kneegu yyahan msange yorun we, gino Mayami ka hmrinas heya. Tg2 knparu kangko na Potoriko nii we, Meyricen-kang ga Pongsaysu.
Ti-yu(體育)
[smmalu patas | ida npatas sspgan ka smmalu patas]Pangcyo (棒球)
[smmalu patas | ida npatas sspgan ka smmalu patas]Pangcyo-twe na Potoriko nii ge, mneegu mangal tgberah pnsseengan daha mosa sucepe ma cocipe pangcyo pisay, mndaha mangal ingpay ka cingten-say. Niqan “Potoriko panqcyo renmong” ka qnlhangan Potoriko.
Rancyo (籃球)
[smmalu patas | ida npatas sspgan ka smmalu patas]Mneniq NBA ka cyoyen na kesun Hosi‧Huan‧Pazweya ma, Karosu‧Aroyo. Mneniq ABL, SBL,CBA ma PBA rancyo-wenmong klaalang ka kesun Pito‧Yehan‧Lamosu ge, seediq Potoriko ka heya duri.