[go: up one dir, main page]
İçeriğe atla

Yakutistan

Bağlantıları değiştir
Vikipedi, özgür ansiklopedi
Yakutistan
Республика Саха (Якутия)
Саха Өрөспүүбүлүкэтэ
Bayrak Arma
Saha Cumhuriyeti bayrağı Saha Cumhuriyeti arması
Milli Marş: Saha Öröspüübülüketin örögöyün ırıata
Konum
Yakutistan
Yakutistan
Yönetim
Ülke:  Rusya
Federâl Bölge: Uzak Doğu
Ekonomik Bölge: Uzak Doğu
Başkent: Yakutsk
Vali: Aysen Nikolayev
Yasama organı: Sakha Cumhuriyeti Devlet Meclisi
Anayasa: Saha Cumhuriyeti Anayasası
Genel bilgiler
Yüzölçüm:  3.103.200 km² (1.198.152 sq mi)
 - Rusya içinde: 1
Nüfus: 958.528 
 - Rusya içinde: 58
 - Şehir nüfusu: %65,45
 - Köy nüfusu: %34,55
 - Yoğunluk: 0 /km² (1 /sq mi)
Diğer bilgiler
Dili: Rusça, Yakutça
Kuruluş tarihi: 30 Mayıs 1923
Kodu: 14
ISO 3166-2:RU: RU-SA
Resmî
İnternet sayfası:		 http://www.sakha.gov.ru/

Yakutistan ya da Saha Cumhuriyeti (Yakutça: Саха Өрөспүүбүлүкэтэ Saha Öröspüübülükete, Rusça: Республика Саха - Respublika Saha), Rusya'yı oluşturan federe cumhuriyetlerden biri ve yüz ölçümü açısından en büyüğüdür. Nüfusun çoğunluğunu oluşturan Yakutlar bir Türk halkıdır.

Saha Cumhuriyeti haritası

Saha uzak kuzeydeki Henrietta Adasına kadar uzanır ve Arktik okyanusunun Laptev ve Doğu Sibirya denizlerine yakındır. Bu denizler kuzey yarım küredeki en soğuk ve buzlu sulardır öyle ki yılın 9-10 ayı boyunca buzla kaplı olurlar.Yeni Sibirya adaları Saha Cumhuriyeti topraklarının bir parçasıdır. Nunavut da Kanada'nın kuzeybatı topraklarından ayrıldıktan sonra, Saha dünyadaki en büyük alt ulusal varlık (subnationalentity-statoid) olmuştur.

Cumhuriyet, 3.103.200 km²'lik bir alanı kaplar ve bu alan, Rusya topraklarının beşte biridir. Yakutistan dünyadaki en büyük yüzölçümüne sahip olan özerk ülkedir. Başkenti Yakutsk'tur (Yakutçada Dokuuskay). Özerk cumhuriyettir. Yakutistan TÜRKSOY (Uluslararası Türk Kültürü Teşkilatı) gözlemci üyesidir.[1]

Zaman dilimi

[değiştir | kaynağı değiştir]

Yakutistan, coğrafi olarak üç farklı zaman dilimi boyunca yayılır:

1. Lena Nehri'nın batısında kalan Saha toprakları ve ırmağın iki kıyısında ulusları kapsayan kısmı Yakutistan Zaman Dilimindedir (YAKT). UTC'e göre saat farkı +1000.

2. Yakutistan'ın 127°Doğu ve 140°Doğu (boylam) arasında kalan kesimini kapsayan Vladivostok Zaman Dilimi'dir (VLAT). UTC'e göre saat farkı +1100.

3. Cumhuriyetin 140°Doğu boylamının doğusunda kalan toprakların çoğunu kapsayan bölümü Magadan Zaman Dilimindedir (MAGT). UTC'e göre saat farkı +1200. <gallery>

Nüfus

[değiştir | kaynağı değiştir]
Ana madde: Yakutistan demografisi
Yakutistan'da Lena Nehri'nin alanı

2010 nüfus sayımına göre, etnik yapı:

Saha Türkleri ülkede çoğunluktadır. Ülkedeki her iki kişiden birisi Türk kökenlidir. Ayrıca Yakutistan'da yaşayan bunlardan başka küçük halklar da vardır.

Yakutistan nüfusu
1939 1959 1970 1979 1989 2002 2010[2]
Saha Türkleri 233.273 (%56,5) 226.053 (%46,4) 285.749 (%43) 313.917 (%36,9) 365.236 (%33,4) 432.290 (%45,5) 475.085

(%49,9)

Dolganlar 10 (%0,0) 64 (%0,0) 408 (%0,0) 1.272 (%0,1)
Evenkler 10.432 (%2,5) 9.505 (%2) 9.097 (%1,4) 11.584 (%1,4) 14.428 (%1,3) 18.232 (%1,9) 21 008 (2,2 %)
Evenler 3.133 (%0,8) 3.537 (%0,7) 6.471 (%1) 5.763 (%0,7) 8.668 (%0,8) 11.657 (%1,2) 15 071 (%1,6)
Yukagirler 267 (%0,1) 285 (%0,1) 400 (%0,1) 526 (%0,1) 697 (%0,1) 1.097 (%0,1)
Çukçiler 400 (%0,1) 325 (%0,1) 387 (%0,1) 377 (%0,0) 473 (%0,0) 602 (%0,1)
Ruslar 146.741 (%35,5) 215.328 (%44,2) 314.308 (%47,3) 429.588 (%50,4) 550.263 (%50,3) 390.671 (%41,2%) 353 649 (%37,8)
Ukraynalılar 4.229 (%1) 12.182 (%2,5) 20.253 (%3) 46.326 (%5,4) 77.114 (%7) 34.633 (%3,6) 20 341 (2,2 %)
Diğerleri 14.723 (%3,6) 20.128 (%4,1) 27.448 (%4,1) 43.695 (%5,1) 76.778 (%7) 58.826 (%6,2)
Tatar Türkleri 4420 (%1,1) 5172 (%1,1) 7678 (%1,2) 10 976 (%1,3) 17 478 (%1,6) 10 768 (%1,1) 8122 (%0,9)

Eğitim

[değiştir | kaynağı değiştir]

Yakutistan içinde Yakutsk Devlet Üniversitesi bulunmaktadır. Ülkedeki tek üniversite burasıdır ve Rusça eğitim verilmektedir. Yakutistan’ın ünlü bilim insanları şunlardır:

Ekonomi

[değiştir | kaynağı değiştir]

Sanayi, Saha'nın gayri safi millî hasılasının %50'sinden biraz daha fazlasını üretiyor ve esas olarak mineral sömürüsünden kaynaklanıyor.

Halkın geçim kaynakları arasında kürk avcılığı ve balıkçılık önemli yer tutar. Ülkede bulunan samur, kutup tilkisi, sincap, tilki ve nadir balık çeşitleri; avcılar ile maceraperestleri kendine çeker. Bu avcılar sayesinde üretilen kaliteli kürklerin ve balıkların şöhreti bütün dünyada meşhurdur.

Ekonominin ana odak noktası elmas, altın ve kalay cevheri madenciliğidir. Ülkede elmas, altın, gaz, kömür, gümüş ve bakır da çıkarılmaktadır. Ayrıca uranyum da çıkarılmaya başlanmıştır. Mendeleyev tablosundaki bütün elementler Yakutistan'da bulunmaktadır. Elmas, Saha yurdunda çok önemli bir yere sahiptir. Bunların en değerlilerinden biri de Moskova'da müzede bulunan ve 342,5 karatlık pırlantadır. Yakutistan'ın hemen her bölgesinde elmas çıkarılmaktadır.

Sanayi kuruluşları başkent Yakutsk ile Aldan, Mirny, Neryungri, Pokrovsk ve Udancy şehirlerinde yoğunlaşmıştır. Bölgedeki en büyük şirketler arasında Alrosa, Yakutugol, Yakutskenergo ve Yakutistan Hava yolları bulunmaktadır.

Ulaşım

[değiştir | kaynağı değiştir]

Su taşımacılığı, altı nehir limanı ve iki liman (Tiksi ve Zelyonymys) bulunan Saha Cumhuriyetinin kargo cirosunda ilk sırada yer almaktadır. Ana su yolu Yakutsk'u Irkutsk Oblast'ındaki Ust-Kut tren istasyonuna bağlayan Lena Nehri'dir ve Arctic Sea Shipping Company de dahil olmak üzere dört nakliye şirketi faaliyet göstermektedir.

İnsan taşımacılığında hava yolu çok önemlidir ve Saha Cumhuriyetini Rusya'nın birçok bölgesine bağlar. Yakutsk Havaalanının uluslararası bir terminali de mevcuttur.

Saha Cumhuriyeti'nde Yakutsk-Skovorodino ve Yakutsk-Magadan olmak üzere iki ana karayolu bulunmaktadır. Ancak bölgede permafrostun (donmuş toprak) varlığı nedeniyle asfalt kullanımı yaygın değildir ve yollar genellikle kilden yapılmıştır bu da şiddetli yağmurlar sırasında yolların çamura dönmesine ve yüzlerce kişinin mahsur kalmasına sebep olmaktadır.

Şu anda faaliyette olan Berkait-Tommot demir yolu, Baykal-Amur anahattını Güney Saha'daki sanayi merkezlerine bağlar. Amur-Yakutsk ana hattının inşaatı kuzeye doğru devam etmektedir ve 2013 yılında Yakutsk'dan Nijni Bestyah'a nehir boyunca tamamlanmıştır.

Tarihçe

[değiştir | kaynağı değiştir]

Tarih Öncesi Dönem

[değiştir | kaynağı değiştir]

Sibirya özellikle Saha, buz ya da donmuş toprakta korunmuş olan Pleistosen Çağ döneminden kalan tarih öncesi canlıların kalıntılarını içerdiği için paleontolojik öneme sahiptir. Örneğin, 2015 yılında mağara aslanı yavruları Dina ve Uyan'ın donmuş cesetleri bulunmuştur. Bu bölge aynı zamanda Yukanın ve Oymyakon'dan bir başka yünlü mamutun, Kolima Nehri yünlü gergedanların ve Yukagir bizon ve atların meskeniydi. 2019 yılının Haziran ayında ise 40.000 yıl öncesine dayanan Pleistosen'den kopmuş ancak korunmuş olan büyük bir kurt başı Tirekhtyakh Nehri kıyılarında bulunmuştur.

Ymyakhtakh kültürü (M.Ö 2200-1300 civarı) çok geniş bir ufka sahip olan Sibirya'nın geç neolitik bir kültürüdür, kökenleri ise Lena nehri havzasındaki Saha'dadır oradan hem doğuya hem de batıya yayılmıştır.

Erken Tarih

[değiştir | kaynağı değiştir]

Türki Saha halkı ya da bilinen diğer adıyla Yakutların bölgeye en erken 9.yüzyılda en geç ise 16.yüzyılda yerleşmiş oldukları düşünülür ancak bölgeye göçlerin olduğu da kuvvetle muhtemeldir. Moğol gruplarından birisi olan Buryatların baskısı nedeniyle kuzeye doğru Baykal gölünün çevresinden orta Lenaya doğru göç etmişlerdir. Avcılıkla ya da ren geyiği otlatmacılığı ile uğraşan küçük popülasyonlar orta Asya'nın pastoral ekonomisine katkı sağlamışlardır.

Rus Egemenliğinin Başlangıcı

[değiştir | kaynağı değiştir]

Rusya çarlığı Sibir Hanlığını yenilgiye uğrattıktan sonra doğuya doğru hareket ederek 17.yüzyılda bölgeyi topraklarına katmaya başlamıştır. Khangalassky Saha kralı Tygyn kuzeydoğu Asya'daki yerli isyancılara karşı birlikte savaşmayı içeren bir askeri pakt karşılığında Rusların yerleşmesi için toprak vermiştir. Ancak Megino-Khangalassky Saka Kralı Kull, ilk tahta perdenin inşasına izin vererek bir Saha komplosu başlatmıştır.

Ağustos 1638 de Moskova hükûmeti, Pyotr Beketov tarafından 1632 de kurulmuş olan Yakutsk şehrinin gelecekteki halini Lensky Ostrog idari merkezi ile yeni bir idari birim kurarak şekillendirdi.

Öte yandan Rus yerleşimcilerin İndigirka deltasındaki uzak Russkoye Ust'ye varışının 17.yüzyıla dayandığına inanılır. Sibirya valiliği 1708 de Rus imparatorluğunun bir parçası olarak kurulmuştur.

Rus yerleşimciler 18.yüzyılda belirli Saha geleneklerini benimseyen ve genellikle Yakutyane ya da Lena erken yerleşimciler olarak anılan bir topluluk oluşturmaya başladılar. Ancak 20.yüzyıldan itibaren, sonraki yerleşimcilerin kitlesel akını onları Rus ana akımı içerisinde asimile etmiştir.

Rusya İmparatorluğu Dönemi

[değiştir | kaynağı değiştir]

1782 deki yönetim reformu ile Irkutsk valiliği kurulmuştur.1805'te ise Yakutsk Oblastı Irkutsk valiliğinden ayrıldı.19.yüzyılda Yakutsk Oblastı, Okhotsk olarak bilinen ve ele geçirilen Uzak Doğu (pasifik) bölgeleri de dahil olmak üzere Rus İmparatorluğunun en doğudaki bölgesi olarak belirtilmiştir.1856 da Primorskaya Oblast'ının kurulmasıyla Pasifik'teki Rus bölgeleri Saha'dan ayrılmıştır.

Ruslar tarımı Lena nehri çevresinde kurmuşlardır.19.yüzyılın ikinci yarısında Saha'ya sürgüne gönderilen dini grupların üyeleri buğday, yulaf, patates yetiştirmeye başlamışlardır. Kürk ticareti ise nakit ekonominin temellerini atmıştır. 19.yüzyılın sonunda, Sovyet Döneminin başında endüstri ve ve ticaret gelişmeye başlamıştır. Bu dönem aynı zamanda jeolojik araştırmaların, madenciliğin ve yerel kurşun üretiminin de başladığı dönemdir. İlk buharlı gemiler ve mavnalar bölgeye gelmiştir.

Saha'nın uzaklığı Sibirya'nın geri kalanıyla karşılaştırıldığında bile, onu hem Çarlık hükûmetleri için hem de komünist hükûmetleri için tercih edilen bir sürgün yeri yapmıştır.Çarlık döneminde sürgün edilen ünlü kişiler arasında demokratik yazar Nikolay Chernyshevsky, Vasily Pozdnyakov tarafından Tolstoy'a hikâyesi anlatılan Doukhobor vicdani retçileri, Arktik deneyimleriyle alakalı ilginç bir rapor bırakan sosyalist devrimci ve yazar Vladimir Zenzinov ve Saha halkıyla alakalı etnografik araştırmalara öncülük eden Polonyalı sosyalist aktivist Waclaw Sieroszewski de vardır.

Saha ulusal hareketi ilk kez 1905 devrimi sırasında meydana gelmiştir. Saha Birliği, Rus sömürgeciliğinin politikalarını ve etkilerini eleştiren ve devlet dumasında temsil hakkı talep eden Saha avukatı ve belediye meclisi üyesi olan Vasily Nikiforov'un liderliğinde kurulmuştur. Yakut Birliği Yakutsk belediye meclisini geri çekmek için harekete geçti ve kırsal kesimden binlerce Saha katıldı lakin 1906 da liderlerin tutuklanmasıyla hareket fiyaskoyla sonuçlandı. Ancak yine de dumadaki temsil talepleri olumlu karşılandı.

Sovyet Dönemi

[değiştir | kaynağı değiştir]

Saha, Rus iç savaşının son aşaması olan Yakut isyanına ev sahipliği yapmıştır. Yakutsk şehri de dahil olmak üzere bölgenin doğu kısmı Beyaz Ruslar tarafından kontrol edilmesine rağmen 27 Nisan 1922 de eski Yakutsk Oblastı, Yakut ASSR ilan edilmiştir.

Erken Sovyet dönemi Platon Oyunsky gibi adamların kendi eserlerini bestelemenin yanı sıra geleneksel sözlü ve doğaçlama Olonkho'yu yazdıkları için Saha edebiyatının gelişmesine tanıklık etmişlerdir. Ancak Oyunsky gibi birçok öncü, Stalin döneminde yaşanan Büyük Tasfiye'de (temizlik, siyasi baskı) hayatını kaybetmiştir.

Kolektifleşme yaşayan hane halkı sayısının 1929 da %3.6 dan 1932 de %41.7 ye çıkmasıyla Saha 1929 ve 1934 yılları arasında önemli bir kolektifleşme yaşamıştır. Ancak Saha'nın sert şekilde etkilendiğipolitikalar sonucunda 1926'da 240.500 olan nüfus 1959 nüfus sayımında 236.700'e kadar düşmüştür.

Sovyet döneminde Saha'nın demografik yapısı diğer grupların yanı sıra etnik Ruslar ve Ukraynalıların bölgeye, özellikle Yakutsk ve endüstriyel güney bölgesine, kitlesel olarak yerleştirilmesiyle çok büyük ölçüde değişmiştir.Önceden Yakutsk bile temel olarak Saha Türkleri'nden oluşmaktaydı ve Saha dili konuşulmaktaydı. Ruslaştırma politikasının bitmesiyle (Korenizatsiya) Saha dilinin kullanımı öncelikli olarak Rusça konuşan Yakutsk gibi kentsel alanlarda kısıtlanmıştır.

Sovyet Sonrası Dönem

[değiştir | kaynağı değiştir]

1992'de Sovyetler Birliğinin dağılmasıyla Saha, Rusya Federasyonunun yetki alanı altında Saha (Yakutistan) Cumhuriyeti olarak Moskova'da tanınmıştır.

Politika

[değiştir | kaynağı değiştir]

Saha Cumhuriyeti'nin ilk başkanı Mikhail Yefimovich Nikoleyev'dir.

2010'dan beri başkan 31 Mayıs 2010'da göreve başlayan Yegor Borisov, başkan yardımcısı ise Yevgeniya Mikhaylova'dır. Saha Cumhuriyeti'ndeki devlet otoritesinin en yüksek yasama organı II. Tumen olarak bilinen tek kamaralı bir eyalet meclisidir. Saha Cumhuriyeti hükûmeti devlet otoritesinin yürütme organıdır.

Saha Cumhuriyeti Türk Devletleri Teşkilatı ve Türk Kültür ve Sanat Ortak İdaresi gibi kuruluşlara üye olarak bağımsız Türk devletleriyle yakın kültürel, siyasi ve ekonomik ilişkileri teşvik etmektedir.

Din

[değiştir | kaynağı değiştir]

Rus imparatorluğundan önce yerel halkın çoğunluğu eski Türk halklara benzer şekilde Tengrici idi. Ancak Rus imparatorluğunun egemenliğindeyken, yerel halkın Rus Ortodoks kilisesine yönelmesi ve Ortodoks Hristiyan isimleri almaları istendiyse de pratikte genel olarak halk geleneksel inançlarını sürdürdüler. Sovyet döneminde ise birçok şaman arkasında halef bırakmadan öldü.

1990'larda tartışmalı bir gazeteci olan Ivan Ukhkhan ve kendisine Téris adını veren bir filolog tarafından ''aiyy yeurekhé'' adında bir pagan şamanist hareketi kuruldu. Bu grup ve diğerleri 2002 de Yakutsk şehir merkezinde bir şaman tapınağı inşa etmek için işbirliği yapmıştır. Şu anda Ortodoks Hristiyanlık sürerken geleneksel inançları yenilemeye yönelik büyük ilgi ve faaliyet vardır.

2008'den itibaren Ortodoks liderler yerli nüfusun dünya görüşünü ikili inanç sistemi ya da senkretizme doğru eğilim olarak tanımlamışlardır. Yerel halkın bazen önce bir şaman, ardından da Ortodoks rahibi hayatlarındaki bazı olaylarla bağlantılı olarak ayinlerini gerçekleştirmeye devam etmelerinin kanıtladığı gibi.

Saha Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı bilgi merkezine göre cumhuriyetin dini demografisi şu şekildedir: Ortodoks: 44.9%, Şamanizm: 26.2%, Dinsiz: 23.0%, Yeni dinî hareketler: 2.4%, İslam: 1.2%, Budizm: 1.0%, Protestanlık: 0.9%, Katolik: 0.4%.

2012 yılında yapılan bir ankete göre Saha nüfusunun %37.8'i Rus Ortodoks Kilisesine,%13'ü Tengriciliğe ya da Saha Şamanizmine,%2'si İslam'a, %1'i Protestanlığa,%0.4'ü Tibet Budizmine bağlıdır. %1 i ise bağımsız Hristiyanlardan oluşmaktadır. Ayrıca nüfusun %26'sı kendini ateist olarak görürken, %17'si ruhani ama dindar olmadıklarını ifade etmektedirler. %1.8'i ise diğer dinlerin takipçisidir ya da soruya cevap vermemişlerdir.

Kültür

[değiştir | kaynağı değiştir]

A.S.Puşkin'in adını taşıyan Devlet Rus drama Tiyatrosu; P.A.Oiyunsky'nin adını taşıyan saha Tiyatrosu; D.K.Sivtsev'in adını taşıyan Devlet akademik Opera ve Bale Tiyatrosu; ve genç seyirci Tiyatrosu Suorun Omoloon, şehrin ilgi çekici yerleridir. Bir dizi müze de vardır. Bunlar arasında Saha Ulusal Güzel Sanatlar Müzesi, E. Yaroslavsky'nin adını taşıyan yerel Tarih ve Tarih Müzesi ve Humus Müzesi ve Permafrost Müzesi bulunmaktadır. 2010'larda Yakutistan'da bir film patlaması başladı. Yerel film endüstrisi "Sakhawood" olarak adlandırıldı.

Kaynakça

[değiştir | kaynağı değiştir]
  1. ^ "Republic of Sakha (Yakutia) (Rf) :: Turksoy". www.turksoy.org. 9 Ekim 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Ağustos 2021. 
  2. ^ "Arşivlenmiş kopya". 27 Nisan 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Nisan 2014. 
Wikimedia Commons'ta Yakutistan ile ilgili ortam dosyaları bulunmaktadır.


"https://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Yakutistan&oldid=34402553" sayfasından alınmıştır