Türk edebiyatında destan
Türk edebiyatında destan, efsaneden sonra ortaya çıkmış bir edebî türdür. Türk milletinin bir bütün olarak zamanımıza ulaşmış büyük destanları olmasa da yabancı kaynaklarda yer alan bazı parçaları mevcuttur.[1] Türk destanlarına ait çeşitli parçalar Çin, Fars, Moğol ve Arap kaynaklarında bulunmaktadır. Bilinen Türk destanları arasında en eskisi Yaratılış Destanı’dır. Bu destan, Altay Türkleri arasında anlatılagelmiştir. Rus Türkolog Vasili Radlof tarafından saptanıp yazıya geçirilmiştir. İslâmiyet'ten önceki döneme ait en eski destanlar Saka Türkleri'ne aittir. Bu destan zinciri içinde Alp Er Tunga ve Şu Destanı parçaları bulunur. Bunlar Kaşgarlı Mahmut'un Divân-ı Lügati't-Türk adlı eserinde yer almaktadır.
Destanlar
[değiştir | kaynağı değiştir]| Makale serilerinden |
 |
 Dosya |
- İslâmiyet öncesi destanlar
- İlce Han Destanı:İlk Türk Devletini kuran ve Türkler arasında ilk Türk Birliğini sağlayan İlce Han'ın bahadırlıklarını anlatmaktadır.
- Uygur Destanı:
- Yaratılış Destanı: Dünya'nın yaratılışı hakkında Türkler'in inanışını ortaya koymaktadır.
- Alp Er Tonga Destanı: Orta Tien Şan'da kurulan ve milattan önce IV. yüzyıla kadar devam eden Saka Devleti'nin hükümdarıdır. Divân-ı Lügati't-Türk’te bu destandan bazı parçalar bulunmaktadır.
- Şu: Saka Türkleri'nin ve Hükümdar Şu'nun yaptıklarından bahsedilmektedir.
- Oğuz Kağan Destanı: Bu destan ile kahramanı hakkında çeşitli görüşler mevcuttur. Bahaeddin Ögel yazdığı Türk Mitolojisi adlı eserinde Oğuz Kağan olduğu sanılan Hun Hükümdarı Mete'den önce Orta Asya'da yaşadığını belirtirken M. Fuad Köprülü ise Türk Edebiyatı Tarihi eserinde destanın Alp Er Tunga’dan sonra en eski Türk destanı olduğunu belirtmiştir.
- Tabgaç Destanı: Tabgaç Klanının 14. Atası olan Tuoba Jiefen'in Tabgaç Boyunun güneye doğru ikinci göçüne önderlik ettiğini anlatan destandır.
- Bozkurt Destanı: Bu hikâye aslında Aşina'nın yaratılışını anlatır.
- Kurttan Türeyiş Destanı: Bu destanın Çin vakayinamelerinden Vey Kitabı[2] ve Kuzey Hanedanlar Tarihi[3] kitaplarında yer almaktadır.
- Ergenekon Destanı: 14. yüzyılda Reşidüddin Hamedani'nin kaleme aldığı Cami’üt-Tevarih adlı eserinin "Mujallad-i Awwal" (Birinci Kitabı: Moğol tarihi) in "Bāb-i Awwal" (Birinci Bölüm: Türk ve Moğol kabilelerinin tarihinde) Moğolların yaratılış destanı olarak anlatılan efsane,[4][5][6] 17. yüzyılda Şiban'ın torunlarından ve Hiva Hanlığı’nın hanı olan Ebu'l Gazi Bahadır'ın kaleme aldığı Şecere-i Türkî adlı eserde de Moğolların yaratılış destanı olarak anlatılır, bazı kaynaklara göre ise bir Türk destanıdır.[5][6]
- Göç Destanı: Uygur Türklerinin ulusal birliğini koruyan tılsım bozulunca yurtlarını bırakarak güney batıya doğru nasıl göç ettiklerini anlatır.
- Manas Destanı: En eski Türk destanı ve mitolojisinden derin izler taşımakla beraber müstakil bir yapıya sahip olup tamamı 500.000 mısradan fazla olan manzum eserde Kırgızların iç ve dış düşmanları Kalmuklar, Çinliler, yer yer de Uygurlar ve diğer Orta Asya Türk kabileleriyle yaptıkları hürriyet mücadelesini derin bir vatan ve millet sevgisi içinde dile getirir; ayrıca Kırgızların etnografyası, âdet ve inançları hakkında da bilgiler verir. Destanda bütün Türk boyları için büyük değer taşıyan dil, edebiyat ve tarih malzemeleri de önemli bir yer tutmaktadır.[1]
- Cengizname: Cengiz Han ile atalarının efsanevî hayatlarını hikâye eder. Eserin elde mevcut en eski yazması XVI. yüzyıla aittir ve 1819'da Kazan Üniversitesi Doğu Bilimleri Fakültesi mensuplarından Halfin tarafından yayımlanmıştır.[1]
- Halk Edebiyatında destanlar
Halk edebiyatında destan, savaş, afet, salgın, güldürücü olaylar ve kahramanlık üzerine kurulabilir. Aynı zamanda eleştiri, dönemin sosyal olayları olağanüstü ögelerle harmanlanarak verilebilir. Kısacası destanlar oldukça geniş konuları ele alır. Âşık edebiyatında birçok halk ozanı gördükleri geçirdikleri zorluklar veya güzellikler neticesinde ya da anonim olarak bildikleri destanları derleyerek birçok eser meydana getirmişlerdir.
Âşıklar Tarafından Ortaya Konulmuş Bazı Destanlar:
- Âşık Ömer- İstanbul Destanı, Pire Destanı (17.yy.)
- Karacaoğlan - Nemçe Destanı, Yaş Destanı (17.yy.)
- Kayıkçı Kul Mustafa - Genç Osman Destanı (17.yy)
- Geredeli Figanî - Nasihat Destanı (19.yy.)
- Sümmânî- Deprem Destanı (19.yy.)
- Âşık Huzûrî - Ters Öğüt Destanı, Para Destanı, Lozan Barışı Yıl Dönümü Destanı (20.yy.)
- Âşık Müdamî - Tahtakurusu Destanı (20.yy.)
- Âşık Murat Çobanoğlu - Cumhuriyet Destanı (20.yy.)
- Konyalı Mehmet Yakıcı- Tahtakurusu Destanı, Konya Destanı (20.yy.)
- Kağızmanlı Hıfzî - Sefil Baykuş (20.yy) ağıt-destan;[7] İslâmiyet’in kabulü sırasında ve sonrası destanlar
- Satuk Buğra Han Destanı: Karahanlılar dönemine aittir. Karahanlı hükümdarı Abdülkerim Satuk Buğra Han'ın kişiliğini, İslâm dinini kabulünü ve yaymasını ele almaktadır.
- Seyid Battal Gazi Destanı: Battal Gazi'nin hayatını ele almaktadır. Emeviler zamanında Arap ordusuyla birlikte İstanbul'u kuşattığı anlatılmaktadır.
- Danişmendname: Anadolu'nun fethini ve bu mücadelenin kahramanlarını anlatan, 12. yüzyılda sözlü olarak şekillenen 13. yüzyılda yazıya geçirilen İslâmî Türk destanlarındandır. XI. yüzyılda yaşamış Türk devlet adamı Melik Dânişmend Gazi'nin hayatını, savaşlarını, Anadolu'daki bazı şehirlerin fethini ve çeşitli kerametlerini anlatmaktadır.
- Saltukname: 13. yüzyıl alp-erenlerinden olan ve Rumeli'nin Türkleşmesinde büyük rolü bulunan Sarı Saltuk'un efsanevî hayatını anlatan Anadolu Türk destanlarından biridir. Eserde Sarı Saltuk'un menkıbelerinin yanı sıra dönemin önemli kişilerinin menkıbeleri ve bu kişilerin Sarı Saltuk ile olan münasebetleri de anlatılmaktadır.
- Köroğlu Destanı: Türk, Altay, Anadolu ve Azeri efsanelerinde ve halk öykülerinde yer alan söylencesel kahramanın öyküsünün anlatıldığı doğal bir destandır. Kahramanı 16. yüzyılda yaşamış halk ozanı Köroğlu'dur (Ruşen Ali). Bu destan Yaşar Kemal'in Üç Anadolu Efsanesi yapıtında yazına kazandırılmıştır.
- Dede Korkut Destanı: Oğuz Türklerinin bilinen en eski epik destansı hikâyeleridir.
- Genç Osman Destanı: 17. yüzyılda Kayıkçı Kul Mustafa tarafından yazılan ve Türk halk edebiyatının en mühim epik eserlerinden olan duygusal koçaklama.
- Edige Destanı:
- Cengiz Han Destanı (Cengizname):
- Timur Destanı:
- Saltukname (Saltuk Gazi):
- Kuvâ-yi Milliye: İstiklâl Harbi’nin efsanevî hikâyesi
- Çanakkale Destanı: Osmanlı İmparatorluğu’nun Dünya güçlerine karşı yokluk içinde direnişini konu edinen hikâye.
Ayrıca bakınız
[değiştir | kaynağı değiştir]Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ a b c Kâzım, Yetiş. "Destan" (PDF). İslam Ansiklopedisi. Cilt Cilt 9. ss. 202-205. 26 Ağustos 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 4 Nisan 2017.
- ^ Vey Kitabı, Cilt 103
- ^ Kuzey Hanedanlar Tarihi, Cilt 98
- ^ Jiexian Chen, Guoli Taiwan daxue, Proceedings of the Fifth East Asian Altaistic Conference, December 26, 1979-January 2, 1980, Taipei, China, National Taiwan University, 1980. According to Reshideddin's record orijinal Mongols, historically, were divided in two parts. They are: 1. Those branches descended from the Original Mongol Tribes, which had been inارکننه قون Ergenekon... Those tribes are: The origin of Mongols were descendants from these two persons, Nekuz and Qiyan and their wifes who escaped to Ergenekon. (İngilizce)
- ^ a b Bahaeddin Ögel, Türk Mitolojisi Vol. I, Milli Eğitim basımevi, İstanbul, 1971., Türk Mitolojisi I: 'Kaynakları ve Açıklamaları İle Destanlar, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 1989, s. 14-15.
- ^ a b Dursun Yıldırım, "Ergenekon Destanı", Türkler, Vol. 3, Yeni Türkiye, Ankara, 2002, ISBN 975-6782-36-6, s. 527-543.
- ^ Sözlüğü, Türk Edebiyatı İsimler. "HIFZI, Recep Hıfzı". teis.yesevi.edu.tr. 23 Ekim 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Haziran 2022.