[go: up one dir, main page]
İçeriğe atla

Lagün

Koordinatlar: 41°04′8.40″K 28°33′0″D / 41.0690000°K 28.55000°D / 41.0690000; 28.55000
Vikipedi, özgür ansiklopedi
Kıyı akıntıları ve dalgalarla biriken kumullar bir koyun veya körfezin önünü kapatmaya başlar (üst), kapatma tamamlandığında deniz ile bağlantısı kısmen kesilmiş ayrı bir göl oluşur.

Lagün, Kıyı set gölü[1] veya deniz kulağı[2] dalgalar tarafından oluşturulan kıyı birikim şekillerindendir. Oluşumunda, kıyı akıntılarının da etkisi vardır. Kıyılardaki koyların ve girintilerin ağız kısımlarının dalga biriktirmesiyle oluşan kıyı kordonları ile kapanması sonucunda meydana gelirler. Lagünler genellikle kıyı lagünleri ve atol lagünleri olmak üzere iki gruba ayrılır. Karışık kum ve çakıl kıyılarında oluşur. Kıyı lagünleri olarak sınıflandırılan su kütleleri ile haliç olarak sınıflandırılmış su kütleleri arasında bir çakışma vardır. Lagünler dünyanın birçok yerinde ortak kıyı özellikleridir.

Lagün ve haliç

[değiştir | kaynağı değiştir]

Lagünler; sığ veya açık mercan resifi veya benzer özellikler ile daha büyük bir su kütlesinden ayrılan, genellikle uzun su kütleleridir. Bazı araştırmacılar lagünü tatlı su kütleleri olarak tanımlarken diğerleri lagünü, belli bir derecede tuzluluk derecesine sahip su kütleleri olarak tanımlar.[3] "Lagün" ve "haliç" arasındaki ayrım da araştırmacılar arasında değişir. Richard A. Davis Jr. "lagün"ü gelgit ile sınırlar. Düzenli olarak temiz su akışı alan herhangi bir körfezi ise "haliç" olarak adlandırır. Davis, "lagün" ve "haliç" terimlerinin "bilimsel literatürde" ne kadar ciddiye alınmadığını göstermiştir. Timothy M. Kusky, lagünleri kıyıya paralel olarak uzatılmış olarak nitelendirirken, haliçleri ise genellikle kıyıya dik uzatılmış parça olarak nitelendirir.[3][4][5][6]

Mercan kayalığı

[değiştir | kaynağı değiştir]

Mercan kayalığı ekosistemlerin ayırt edici bir kısmı bağlamında kullanıldığında, "lagün" terimi, mercan kayalığı, bilimciler tarafından aynı alana atıfta bulunmak için daha yaygın olarak kullanılan "arka kayalık" veya "arka kaya" terimi ile eş anlamlıdır.[7] Kıyı lagünleri deniz içi kütleleri olarak sınıflandırılır.[8][9]

İsimler

[değiştir | kaynağı değiştir]

Birçok lagünde lagün ismi kullanılmaz. Albemarle ve Pamlico, Kuzey Carolina'da.[10] Long Island ve New York'taki Fire Island'ın.[11] bariyer plajları arasında Büyük Güney Körfezi, Ocean City, Maryland'i Worcester County, Maryland'in[12] geri kalanından ayıran Wight Körfezi, Florida'daki Banana Nehri,[13] Yeni Güney Galler'deki Illawarra Gölü,[14] İskoçya'daki Montrose Havzası[15] ve Galler'deki Geniş Su adlarına rağmen lagün olarak sınıflandırılmıştır. İngiltere'de Chesil Plajı'ndaki Filo'da bir lagün vardır.

Bazı dillerde lagün kelimesi sadece bir göl türüdür: Türkçede göl, göl; lagün, gölcüktür. Benzer şekilde, Çincede bir göl o (湖), bir lagün xihu'dur. (潟湖)

Diğer bazı dillerde bu tür su kütleleri için özel kelimeler vardır: İspanyolcada, kıyı lagünleri genel olarak laguna costera'dır, ancak Akdeniz kıyısındakiler özellikle albufera olarak adlandırılır. (es) Rusça ve Ukraynacada Karadeniz (лиман), geneline ise laguna (Лагуна). Benzer şekilde, Baltık ülkelerinde, Dancanın kendine özgü Nor (da) ve Almancaya özgü Bodden ve Haff (de) ve "laguna"dan türetilen jenerik terimler vardır. Yeni Zelanda Maori hapua kelimesi, karışık kum ve çakıl plajlarının olduğu örgülü bir nehrin ağzında oluşan bir kıyı lagününü ifade ederken, waituna kelimesi daha genel bir terimdir.

Bazı diller kıyı ve atol lagünleri arasında ayrım yapar: Fransızcada lagon (fr), özellikle bir atol lagününü ifade ederken, kıyı lagünleri, bir göl veya göletin genel kelimesi olan etang (fr) olarak tanımlanır. Vietnamcada, Đầm san hô bir atol lagününü ifade ederken, Đầm phá kıyıya aittir.

Latin Amerika lagünü

[değiştir | kaynağı değiştir]

Latin Amerika'da, lagünün tercüme ettiği İspanyolca laguna terimi, küçük bir tatlı su gölü için benzer şekilde bir derenin küçük bir nehir olduğu düşünülebilir. Bununla birlikte, ülkenin bölgeye göre üçüncü büyük gölü olan Meksika'daki Laguna Catemaco gibi tam boyutlu bir gölü tanımlamak için yaygın olarak kullanılır. Tuzlu su lagünü bu nedenle açıkça "kıyı lagünü" (laguna costera) olarak tanımlanır. Portekizcede aynı kullanım bulunur: lagoa sığ bir deniz suyu kütlesi veya denize bağlı olmayan küçük bir tatlı su gölüdür.

Etimoloji

[değiştir | kaynağı değiştir]

Lagün, Venedik çevresindeki suları, Venedik Lagünü'nü ifade eden İtalyan lagunalarından türetilmiştir. Laguna kelimesi, İngilizce olarak 1612'de onaylanmıştır ve 1673'te "lagune" olarak İngilizceleştirilmiştir. 1697'de William Dampier Meksika sahilinde bir "Lagune veya Tuzlu Su Gölü" keşfetti. Kaptan James Cook, 1769'da "ortasında bir Lagün ile oval formda bir ada" keşfetti.[16]

Atol lagünü

[değiştir | kaynağı değiştir]

Mercan resifleri yukarıya doğru büyüdükçe atoll lagünleri oluşur, resiflerin çevrelediği adalar azalır, en sonunda sadece resifler deniz seviyesinin üzerinde kalır. Saçak resiflerin kıyılarını oluşturan lagünlerin aksine, atol lagünleri genellikle bazı derin (> 20m) den uzun bölümleri vardır.

Kıyı lagünleri

[değiştir | kaynağı değiştir]

Kıyı lagünleri, bariyer adalarının veya resiflerin kıyıdan gelişebileceği hafifçe eğimli kıyılarda oluşur ve deniz seviyesi kıyı boyunca karaya göre yükselir (ya deniz seviyesinde içsel bir artış ya da arazinin çökmesi nedeniyle). Kıyı lagünleri sarp veya kayalık kıyılarda oluşmaz. Deniz seviyesindeki göreceli bir düşüş, bir lagünü büyük ölçüde kuru bırakabilirken, deniz seviyesindeki bir artış, denizin bariyer adalarını ihlal etmesine veya yok etmesine ve lagünü koruyan resifleri su altında bırakabilir. Kıyı lagünleri genç ve dinamiktir ve jeolojik açıdan kısa ömürlü olabilir. Kıyı lagünleri yaygındır ve dünya kıyılarının yaklaşık yüzde 15'inde görülür. Amerika Birleşik Devletleri'nde, lagünler Doğu ve Körfez kıyılarının yüzde 75'inden fazlasında bulunur.[5][6]

Kıyı lagünleri genellikle bariyer adaları arasındaki girişlerle açık okyanusa bağlanır. Girişlerin sayısı ve boyutu, yağış, buharlaşma ve tatlı su girişi lagünün doğasını etkiler. Açık okyanusla çok az veya hiç değişimi olmayan lagünler, çok az tatlı su girişi veya hiç su girişi (Güney Afrika'daki St. Lucia Gölü) yüksek buharlaşma oranları yüksek oranda tuzlu hale gelir. 19. yüzyılın ortalarında Florida'daki Lake Worth Lagünü gibi açık okyanusa bağlantısı olmayan önemli miktarda tatlı su girişi olan lagünler tamamen taze olur. Öte yandan, Wadden Denizi gibi birçok geniş girişe sahip lagünlerin güçlü gelgit akımları ve karışımı vardır. Kıyı lagünleri, akan nehirlerden, lagünün kıyılarından akıntıdan ve gelgit tarafından lagüne giriş yoluyla tortulardan taşınan tortulardan tortu biriktirme eğilimindedir. Fırtına dalgaları bariyer adalarını yıkadığında zaman zaman büyük miktarlarda tortu birikebilir. Mangrovlar ve bataklık bitkileri bir lagünde tortu birikimini kolaylaştırabilir. Bentik organizmalar tortuları stabilize edebilir veya dengesini bozabilir.[5][17]

Ayrıca bakınız

[değiştir | kaynağı değiştir]

Kaynakça

[değiştir | kaynağı değiştir]
Wikimedia Commons'ta Lagün ile ilgili ortam dosyaları bulunmaktadır.
  1. ^ "Set Gölleri". 11 Şubat 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Şubat 2022. 
  2. ^ "TDK Sözlük". Türk Dil Kurumu. 29 Aralık 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Şubat 2022. 
  3. ^ a b Davis Jr., Richard A. (1994). "The Evolving Coast. New York: Scientific American Library". New York (N.Y.) : Freeman. ss. 101, 107. ISBN 9780716750420. 23 Nisan 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  4. ^ Allaby, Michael (1990). ""Lagoon". Oxford Dictionary of Earth Sciences". Oxford: Oxford University Press. ISBN 978-0-19-921194-4. 23 Nisan 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  5. ^ a b c Kusky, Timothy, (Ed.) (2005). ""Lagoon". Encyclopedia of Earth Sciences". New York: Facts on File. s. 245. ISBN 0-8160-4973-4. 23 Nisan 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  6. ^ a b Nybakken, James W., (Ed.) (2003). ""Lagoon". Interdisciplinary Encyclopedia of Marine Sciences". 2 G-O. Danbury, Connecticut: Grolier Academic Reference. s. 189–90. ISBN 0-7172-5946-3. 
  7. ^ Aronson, R. B. (1 Kasım 1993). "Hurricane effects on backreef echinoderms of the Caribbean". Coral Reefs. 12: 139-142. doi:10.1007/BF00334473. 23 Nisan 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Nisan 2023. 
  8. ^ Schwartz, Maurice L. ((Ed.)). Encyclopedia of Coastal Science (İngilizce). doi:10.1007/1-4020-3880-1. 27 Eylül 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Nisan 2023. 
  9. ^ Kjerfve, Björn (1994). ""Coastal Lagoons". Coastal lagoon processes". Elsevier. ss. 1-3. ISBN 978-0-444-88258-5. 23 Nisan 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  10. ^ Jia, Peng and Ming Li (2012). "Circulation dynamics and salt balance in a lagoonal estuary". Journal of Geophysical Research: Oceans. s. 117 (C01003). doi:10.1029/2011JC007124. 24 Şubat 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Mart 2012. 
  11. ^ Goodbred, S., Jr., P. Locicero, V. Bonvento, S. Kolbe, S. Holsinger (2012). "History of the Great South Bay estuary:Evidence of a catastrophic origin". State University of New York. Erişim tarihi: 24 Mart 2012. 
  12. ^ Boynton, W. R., J. D. Hagy, L. Murray, C. Stokes, W. M Kemp (Haziran 1996). "A Comparative Analysis of Eutrophication Patterns in a Temperate Coastal Lagoon (PDF)" (PDF). Estuaries. ss. 408-421. doi:10.2307/1352459. 17 Kasım 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 24 Mart 2012. 
  13. ^ "Total Maximum Daily Loads for the North and Central Indian River Lagoon and Banana river Lagoon, Florida (PDF)" (PDF). United States Environmental Protection Agency. 24 Eylül 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 24 Mart 2012. 
  14. ^ "Proposed Swimming Enclosure Net, Entrance Lagoon, Lake Illawarra" (PDF). Lake Illawarra Authority. Archived from the original (PDF)" (PDF). web.archive.org. 28 Şubat 2011. 28 Şubat 2011 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Nisan 2023. 
  15. ^ "Lagoon". 22 Şubat 2004 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  16. ^ ""Lagoon". Oxford English Dictionary. I A-O (Compact ed.)". Oxford, England: Oxford University Press. 1971. s. 1560. 
  17. ^ Nybakken, James W., (Ed.) (2003). "Lagoon". Interdisciplinary Encyclopedia of Marine Sciences. 2 G-O. Danbury, Connecticut: Grolier Academic Reference. ss. 189-90. ISBN 0-7172-5946-3. 
"https://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Lagün&oldid=33916552" sayfasından alınmıştır