Kazakistan'da bilim ve teknoloji
Kazakistan'da bilim ve teknoloji, geniş bir tarihe dayanmaktadır. Dünyaca ünlü filozoflar ve bilim insanları Kazakistan coğrafyasından çıkmıştır. Günümüzde Kazakistan Cumhuriyeti, bilimi ve teknolojik ilerleme amacıyla hükûmet politikaları geliştirmektedir.
Tarihi
[değiştir | kaynağı değiştir]Arkeolojik araştırmalar ve makaleler; Kazakistan coğrafyasında, 8. ve 11. yüzyıllar arasında İslamiyet'in yayılarak Arap kültürünün bu bölgedeki kültürel yaşamı oldukça etkilediğini söylemektedir. Buna rağmen, Kazakistan coğrafyasında yaşayan Türkler, kendi dil ve kültürlerini koruyabilmişlerdir. Arapçanın ve Arap kültürünün oldukça yaygınlaştığı bu dönemde, birçok filozof ve bilim insanı, bu kültürünün yaratılmasında ve geliştirilmesinde önemli rol oynamıştır. Ayrıca bu dönemde Orta Asya şehirleri, sadece pazarları ve ustaları ile değil; aynı zamanda şairleri, bilim insanları, sanatçıları, zengin kütüphaneleri ve eğitim kurumları ile de ünlenmiştir.[1]
Adını duyuran kentler arasında, Orta Asya'nın hem coğrafi açıdan hem de tarım için verimli ve elverişli bir bölgesi olan Otrar (Fârâb) şehri, Hindistan ve Çin yolları üzerinden Avrupa'ya giden, İpek Yolu üzerinde bulunmaktaydı. Bu şehirde bulunan Otrar Kütüphanesi, Mısır'daki İskenderiye Kütüphanesi'nden sonra en büyük ve en çok sayıda kitaba ev sahipliği yapan ikinci büyük kütüphane idi.[1]
Dönemin bilinen bilim insanlarından Fârâbî Otrar'da doğmuş ve günümüze kadar ulaşabilmiş yüzden fazla eser bırakmıştır. Yine aynı dönemlerde Birûni, İbn-i Sina, Hârizmî, Rudekî gibi diğer birçok bilim insanı Kazakistan'ın şehirlerinde büyümüş ve tanınmıştır.[1]
Kazakistan'da bilim ve teknolojide önemli bir adım olarak, 27 Mart 2007 tarihinde, Kazakistan Cumhuriyeti Ulusal Uzay Ajansı resmî olarak açılmıştır.
Politikalar
[değiştir | kaynağı değiştir]2030 Hedefleri
[değiştir | kaynağı değiştir]Kazakistan'da 2030 hedeflerine yönelik stratejik plan, 1997 yılında cumhurbaşkanlığı kararnamesi ile kabul edilmiştir. Ulusal güvenlik ve siyasi istikrarın yanı sıra, yüksek düzeyde yabancı yatırımcı çekmek amacıyla; serbest piyasa ekonomisi, sağlık, eğitim, iletişim, altyapı, mesleki eğitim, enerji ve ulaşım gibi alanlarda büyümeye odaklanmaktadır.[2][3]
2050 Hedefleri
[değiştir | kaynağı değiştir]Kazakistan'da 2050 hedefleri, Aralık 2012'de Kazakistan devlet başkanı Nursultan Nazarbayev tarafından kamuoyu ile paylaşılmış ve Kazakistan'ın gelecekteki büyüme beklentilerini sağlamak için uzun vadeli bir strateji olarak tanıtılmıştır.[3] Nazarbayev gelecek vizyonu hakkındaki konuşmasında, Kazakistan'ı dünyanın en gelişmiş 30 ülkesinden biri olarak konumlandırdıklarını söylemiştir. Bu pragmatik strateji, Kazakistan'ın 2050 yılına kadar en büyük ilk 30 ekonomi arasına girmesi için kapsamlı sosyo-ekonomik ve siyasi reformları önermektedir.[4] Ayrıca, Nazarbayev, araştırma ve geliştirmeye, verimliliğe, iş fırsatları yaratmaya ve yaşam standartlarını yükseltmeye odaklandıklarını söyleyerek "Bunlar, en gelişmiş 30 ülke saflarına girişimizin standartlarıdır." ifadesini kullanmıştır.[4][5]
Bilim fonu
[değiştir | kaynağı değiştir]2006 yılında Kazakistan hükûmeti, yabancı yatırımcılarla işbirliğini teşvik ederek serbest piyasa ekonomisini canlandırmak amacıyla 2007-2012 yılları arası Devlet Bilimsel Gelişim Programı kapsamında bilim fonunu kurmuştur. Bilim fonunun yaklaşık %80'i araştırma enstitüleri için kullanılmaktadır. Bu fon, hükûmetin Yüksek Bilimsel Teknoloji Komitesi tarafından belirlenmekte olup komiteye başbakan başkanlık etmektedir. Kazakistan'ın bağımsızlığından bu yana bilimin gelişimi ile ilgili araştırmalarda da bilim fonundan sıkça bahsedilmiştir.[6]
Bilim fonu, öncelikli olarak belirli alanlarda araştırma projelerine hibe ve krediler sağlamaktadır, bunlar sırasıyla;
- hidrokarbon, madencilik sektörleri ve ilişkili hizmet alanları (%37),
- biyoteknoloji (%17),
- uzay teknolojileri (%11),
- nükleer ve yenilenebilir enerji teknolojileri (%8),
- nanoteknoloji ve yeni teknolojiler (%5),
- diğer (%22).
Kaynak: UNESCO Bilim Raporu: 2030'a doğru (2015), Şekil 14.4.
2007-2012 Devlet Bilimsel Gelişim Programı, Bilim Fonu'nun, 2010 yılına kadar, tüm bilim fonlarının %25'ini kanalize etmesi gerektiğini belirtmiştir. Bununla birlikte, 2008'deki küresel mali krizden sonra hükûmetin fona katkısı düşmüştür. Fon, faizsiz ve vergisiz krediler gibi daha esnek şartlar sunarak ve kredi süresi 15 yıla kadar uzatılarak uygulanmaya devam etmiştir.
Eğitimde ve bilimde eğilimler
[değiştir | kaynağı değiştir]2010 yılında Kazakistan, yükseköğretim sistemlerini daha uyumlu hale getirmeyi amaçlayan yeni bir program açıklamıştır, bu hedef doğrultusunda Kazakistan'daki bazı yükseköğretim kurumları, Avrupa Üniversiteler Birliği üyesi haline gelmiştir.
Orta Asya'da fen bilimleri ve mühendislik alanında doktora mezunları tabloda gösterilmiştir;
| Ülke | Doktora programı | Fen bilimleri doktorası | Mühendislik doktorası | |||||||
| Toplam | Kadın (%) | Toplam | Kadın (%) | 1 milyon nüfusa oranla | 1 milyon nüfusa oranla kadınlar | Toplam | Kadın (%) | 1 milyon nüfusa oranla | 1 milyon nüfusa oranla kadınlar | |
| Kazakistan | 110 | 51 | 73 | 60 | 4.4 | 2.7 | 37 | 38 | 2.3 | 0.9 |
| Kırzgızistan | 499 | 63 | 91 | 63 | 16.6 | 10.4 | 54 | 63 | – | – |
| Tacikistan | 331 | 11 | 31 | – | 3.9 | – | 14 | – | – | – |
| Özbekistan | 838 | 42 | 152 | 30 | 5.4 | 1.6 | 118 | 27.0 | – | – |
Not: Fen bilimleri doktora mezunları, fizik, matematik, istatistik ve bilgisayar; mühendislik doktorası mezunları ise imalat ve inşaat konularını da kapsamaktadır, Türkmenistan'da bu konuda bir veri olmadığından tabloda yer almamıştır.
Alanı ve cinsiyetine göre Orta Asya'daki araştırmacılar tabloda gösterilmiştir;
| Ülke | Araştırmacı sayısı | Alanına göre araştırmacılar | ||||||||||||||
| Doğa bilimleri | Mühendislik ve teknoloji | Sağlık bilimleri | Tarım bilimi | Sosyal bilimler | Beşeri bilimler | |||||||||||
| Toplam | 1 milyon nüfusa oranla | Toplam kadın | Kadın (%) | Toplam | Kadın (%) | Toplam | Kadın (%) | Toplam | Kadın (%) | Toplam | Kadın (%) | Toplam | Kadın (%) | Toplam | Kadın (%) | |
| Kazakistan | 17 195 | 1 046 | 8 849 | 51.5 | 5 091 | 51.9 | 4 996 | 44.7 | 1 068 | 69.5 | 2 150 | 43.4 | 1 776 | 61.0 | 2 114 | 57.5 |
| Kırzgızistan | 2 224 | 412 | 961 | 43.2 | 593 | 46.5 | 567 | 30.0 | 393 | 44.0 | 212 | 50.0 | 154 | 42.9 | 259 | 52.1 |
| Tacikistan | 2 152 | 262 | 728 | 33.8 | 509 | 30.3 | 206 | 18.0 | 374 | 67.6 | 472 | 23.5 | 335 | 25.7 | 256 | 34.0 |
| Özbekistan | 30 890 | 1 097 | 12 639 | 40.9 | 6 910 | 35.3 | 4 982 | 30.1 | 3 659 | 53.6 | 1 872 | 24.8 | 6 817 | 41.2 | 6 650 | 52.0 |
Kaynak: UNESCO Bilim Raporu: 2030'a doğru (2015), Tablo 14.1
Ayrıca bakınız
[değiştir | kaynağı değiştir]- Kazak bilim insanları
- Kazakistan'da eğitim
- Kazakistan'daki üniversiteler
- Kazakistan'daki bilim enstitüleri
- KazCosmos
Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ a b c Kazakistan. "Kazak Ansiklopedisi" - baş editör: A. Nysanbayev - Almatı. (Kazakça). Kazakistan Ulusal Ansiklopedisi. 1998. ISBN 5-89800-123-9.
- ^ UNESCO Bilim Raporu: 2030'a Doğru. Orta Asya, Mukhitdinova, Nasiba, Paris. (İngilizce). UNESCO. 2015. ss. 365-387. ISBN 978-92-3-100129-1.
- ^ a b Eğitim ve Bilimde Gelişime Yönelik Devlet Programı. (2011−2014). (Kazakça). Kazakistan Hükümeti. 2014.
- ^ a b Hızlandırılmış Endüstri ve Yenilikçi Kalkınma için Devlet Programı (Kazakça). Kazakistan Hükümeti. 19 Mart 2010.
- ^ "2050 Stratejisi: Kazakistan'ın Küresel Başarıdaki Yolu". edge.kz. Sieff, Martin. 22 Kasım 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ "Bağımsızlık Döneminde Kazakistan'da Bilimin Gelişimi". Al-Farabi Kazakh National University. Haziran 2012. 11 Haziran 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi.