Cerh ve Ta'dil

Cerh ve Ta'dil, hadis rivayet eden kişilerin dini ve bilimsel açıdan eleştirisini konu edinen ilimdir. Cerh ve Ta'dil'in amacı hadisleri, güvenilirlik açısından zayıf olanlardan ayırmaktır. Temel hedefi ise İslam dinini korumaktır. Bu kapsamda ravilerin güvenilirliğinin saptanmasına yaradığı için hadis ilimleri içerisinde önemli bir yere sahiptir.Hadis ravîleri tarih boyunca, hadislerin sonraki nesillere düzgün bir biçimde aktarılması için gayret sarf etmişlerdir. Zaman geçtikçe uydurma hadislerin ortaya çıkması ve rivayetlerin artmasıyla hadislerin doğruluğunu saptamak ve ravîleri inceleyebilmek maksadıyla bir sistemin ortaya konulması ihtiyacı ortaya çıkmıştır. Temeli sahabe döneminde ortaya atılan bu uygulamalar Hicri takvime göre ikinci asırda sistematik bir ilim halini almıştır.

Cerh, ravîlerin yalancılık ve fitne gibi uygunsuz durumlarını ve güvenilir ravîlere olan muhalefetleri dolayısıyla hem ravînin, hem rivayetinin reddedilmesi anlamına gelmektedir. Bir anlamda Cerh şahitliğin reddedilmesi anlamına gelmektedir.

Cerh faaliyetinde alimler ravînin kişilik ve hafıza durumuna bakar. Bunlar terim olarak adalet (kişilik) ve zabt (hafıza) kavramlarıyla karşılanır. Hem adalet hem zabt ile ilgili kusurlar da kendi içerisinde beşe ayrılmaktadır.

Adalet ile ilgili kusurlar; yalancılık, yalancılıkla itham, fisk, bid'at ve cehalet olarak sınıflandırılmıştır.

Zabt ile ilgili kusurlar ise; çok yanılma, gaflet, vehm, sîka ravîye muhalefet ve hafıza bozukluğudur.

Ta'dil, kelime olarak ravînin rivayet ettiği hadisin geçerli olduğu ve kabul edildiğinin, kişilik ve hafıza açısından ravînin rivayete ehil olduğunu ifade etmektedir.

Tarihsel Süreç

Doğuşu

İslam'ın ilk dönemlerinde hadislerin rivayeti hususunda bazı tedbirler alınsa da bu sistematik bir şekilde değildi. İlk iki halife dönemindeki hadis tenkitleri daha çok rivayetin ciddiyetinin kavranması için yapılıyordu. Yoksa bu dönemlerde bir güvensizlik yoktu. Üçüncü halife Osman b. Affan'ın şehit edilmesi sonucu ortaya çıkan fitne olayları sebebiyle cerh ve ta'dil ilmi ortaya çıktı.

Sahabilerden olan Abdullah b. Abbas şöyle demiştir: "Hadise yalan karışmadan önce birisi; 'Hz.Peygamber şöyle buyurdu' dediği zaman gözlerimiz ona dikilir, kulaklarımız onun sözlerine eğilirdi fakat doğru ve yalan demeden rastgele konuşulmaya başlandıktan sonra artık bildiğimiz şeylerden başkasını almaz olduk."

Tabiînden olan Muhammed b. Sîrîn'in de şöyle demiştir: "Önceleri isnad hakkında sormuyorlardı; fakat fitne vaki olunca ravilerinizin isimlerini bize söyleyin, demeye başladılar. Bu suretle, sünnet ehlinden olanlara bakılır ve onların hadisleri alınır, bid'at ehlinden olanlara bakılır ve onların da hadisleri alınmaz oldu."

Sistematik Hale Gelişi

Fitne dönemi ile birlikte hadisler isnatlı, yani ravileriyle beraber zikredilmeye başlandı. İsnatlı kullanımı yaygınlaştıran kişinin İbn Şihab ez-Zühri olduğu rivayet edilir. Zühri, hadis rivayetinde isnadı zikretmeyenleri eleştirmiş ve bu sistemin yerleşmesi için çabalamıştır.

Cerh ve ta'dil ilmini sistemli bir şekilde uygulayan ilk kişi ise Şu'be b. Haccac'dır. Önceleri Kûfe'de iken daha sonra Basra'ya geçen Şu'be b. Haccac, muhtemelen hicrî 2. asrın ilk çeyreğinde sistemli olarak cerh-ta'dil faaliyetine başlamış daha sonra da bu faaliyeti genişleterek devam ettirmiştir. Akranlarından daha fazla cerh ve ta'dille meşgul olması ve hadis rivayetinden çok bu ilimle meşgul olması onun bu konuda öncü olduğunu ortaya koyar.

Şu'be ile başlayan bu ravi tenkit etme sistemi Süfyan es-Sevri, Malik b. Enes, Abdurrahman b. Mehdi ve Yahya b. Saîd el-Kattan gibi münekkitler tarafından devam ettirilmiştir. Günümüzde cerh ve ta'dil veya rical ilmi adı altında büyük bir külliyat mevcuttur.

İnceleme sonrası sınıflandırma

Cerh ve Ta'dil incelemesinden sonra ravîler iki bölüme ayrılırlar;

1. Muaddel: Diğer adıyla Sikat grubu ravîler ta'dil edilmiş, arıtılmış grubu oluştururlar. Rivayetleri kabul görür.
2. Mecruh: Cerh edilmiş ve rivayetleri kabul edilmemiş ravîlerdir. Zuafa grubunu oluştururlar.

Aynı zamanda bu incelemeden sonra da ravîler incelemenin tamamlanıp tamamlanmamasına göre de ikiye ayrılır;

1. Ma'ruf: Ravînin karakter ve hafızasına yönelik olumlu veya olumsuz kesin bir izlenime sahip olunduğu anlamına gelir.
2. Mechul: Yalnızca tek ravînin veya güvenilirlikleri bilinmeyen birden çok ravînin kendisinden rivayet ettiği kişidir.

Birçok alim Cerh mertebelerini kendi açısından yorumlamış olup, bir noktada kesişmişlerdir. Genel anlamda Cerh mertebeleri üçe ayrılmaktadır;

1. İhticâc: Rivayet hükmi konularda delil sayılır.
2. İ'tibar: Rivayet tek başına delil olmaz, diğer kaynaklarca desteklendiği takdirde delil sayılır.
3. Red: Ravînin rivayetinin hiçbir şekilde kullanılamayacağı anlamına gelir.