Ali Gapu
عالی قاپو, ‘Ālī Qāpū | |
 Altın saat esnasında Ali Gapu | |
 | |
| Genel bilgiler | |
|---|---|
| Tür |
|
| Mimari tarz | |
| Konum | İsfahan, İran |
| Koordinatlar | 32°39′26″K 51°40′36″D / 32.65722°K 51.67667°D |
| Açılış | 1597 |
| Sahip | İran İslam Cumhuriyeti |
| İşveren | Safevî Hanedanı |
| Konum | İsfahan, İsfahan Eyaleti, İran |
| Kriter | Kültürel: (i)(v)(vi) |
| Referans | 115 |
| Tescil | 1979 (3. oturum) |
Ali Gapu Sarayı, İran'ın İsfahan şehrinde bulunan Safeviler dönemine ait imparatorluk sarayıdır. Nakş-ı Cihan Meydanı'nın batı tarafında, Şeyh Lütfullah Camii'nin karşısında yer almaktadır. Bu saray kırk sekiz metre yüksekliğinde ve 6 katlıdır.[1] Saray, Safevi Hanedanı'nın imparatorlarının resmi ikametgâhı olarak hizmet etmiştir. UNESCO, kültürel ve tarihi önemi nedeniyle hem saray hem de meydanı, Dünya Mirası Alanı olarak ilan etti. Saray kırk sekiz metre yüksekliğinde olup her birine zorlu bir döner merdivenle erişilebilen altı kata sahiptir. Altıncı katta, müzik salonu, duvarlarda sadece estetik değil aynı zamanda akustik değeri olan derin dairesel nişler bulunur. Ali Gapu, Safevi mimarisinin en iyi örneği ve İslam mirasının bir sembolü olarak kabul edilmektedir.
Ali Kapı'nın da bir parçası olduğu Devlet Sarayı Külliyesi, birbiriyle bağlantılı ve farklı işlevler için kullanılan birçok yapıdan oluşuyordu. Bu kompleksin inşaatı Şah I. Abbas döneminde başladı. Şah Safi döneminde yeni bölümler eklenmiş ve tüm inşaat Şah II. Abbas tarafından tamamlanmıştır. Külliye, bir devlet konağı, harem, büro, elçilerin kabul edildiği Talar-e Tavile adlı küçük bir köşk ve Yüksek Kapı Sarayı gibi bir dizi binadan oluşuyordu. Safevi saraylarının en belirgin özelliklerinden biri, etraflarında kalın duvarların veya kalelerin olmamasıdır.[2] Görünürlük ve açıklık, Safevi Şahlarının saray mimarisinin ve devletin temsilinin karakteristik özellikleriydi. Safevi başkentinin kalbinde yer alan Ali Kapı Sarayı, kalın ve yüksek duvarlarla çevrili müdahaleci Osmanlı ve Babür saraylarının aksine, şehrin en hareketli ticaret ve dini merkezlerinden birinin ayrılmaz bir parçası olarak inşa edilmiştir. Safevî şahları, çağdaşlarından farklı olarak imamların yeryüzündeki temsilcileri olduklarını iddia etmişler, tevazu ve cömertlik kavramlarına daha çok önem vermişler, bunları törensel ve mimari faaliyetlerde göstermeye çalışmışlardır.[2] Ali Kapı Sarayı ile meydan arasındaki aracısız görsel ve mekansal bağlantı da bu mimari kültürün bir tezahürüdür. Saray, İran'ın 20.000 riyallik banknotunun arkasında tasvir edilmiştir. Saray, 1953 tarihli İran 20 riyali banknotunun arka yüzünde de tasvir edilmiştir.[3]
İsmin etimolojisi
[değiştir | kaynağı değiştir]Farsçadaki 'Ālī ("görkemli" veya "büyük" anlamında) ve Azericedeki Gāpū ("kapı" anlamında) kelimelerinden oluşan Ali Gapu adı, Nakş-ı Cihan Meydanı'ndan Çarbağ Bulvarı'na kadar uzanan Safevi saraylarının hemen girişinde olduğu için bu yere verilmiş. Bir başka harika Safevi yapısı olan bu yapı, on yedinci yüzyılın başlarında I. Şah Abbas'ın emriyle inşa edilmiştir. Büyük hükümdarın, soylu ziyaretçileri ve yabancı büyükelçileri ağırladığı yer burası olmuştur. Şah Abbas, ilk kez burada 1597 Nevruz'unu kutlamıştır.[4]
Sarayın yapısı
[değiştir | kaynağı değiştir]
Ali Kapı Sarayı Nakş-ı Cihan Meydanı'nın batısında, Şeyh Lütfullah Camii'nin önünde yer almaktadır. Meydanın dördüncü anıtsal anıtı, batı cephesinin ortasında yer alan ve Dövletihane Saray Külliyesi'nin girişini oluşturan Ali Kapı Sarayı'dır. Saray, Timur dönemine ait bir yapı olmakla birlikte daha sonra 1597 yılında Şah I. Abbas tarafından yeniden yapılmış ve Şah II. Abbas döneminde yeni katlar ve bir balkon eklenmiştir. Yüksekliği 48 m olan saray 6 kattan oluşmaktadır. Binanın önden bakıldığında iki katını, sağ ve sol yönlerden bakıldığında üç katını, arkadan bakıldığında ise beş katın tamamını görmek mümkündür. Müzik odasının bulunduğu 6. kat ise dışarıdan görünmüyor. Başlangıçta iki katlı olarak inşa edilen saray, daha sonra Şah II. Abbas, Şah Süleyman ve Sultan Hüseyin dönemlerinde eklenmiştir.[5]
Sarayın zemini, tavanı ve duvarları çeşitli süslemelere sahip 52 odası vardır.[6] Kapıdan girdiğimizde bizi uzun bir koridor karşılıyor. Koridorun ana cazibesi, "yankı" özelliğidir. Burada bir köşede yapılan fısıltıların, ona paralel başka bir köşeden duyulduğu söyleniyor. Yapının 1. ve 2. katlarına koridordan geçerek kiremitli merdivenlerden çıkılmaktadır. Bu katlar, Şahın misafirlerinin Şahla tanışmak için izin bekledikleri "bekleme" odaları olarak hizmet veriyordu.
Birinci kat giriş olarak kullanılmaktadır. Burada iki salon var. Söz konusu dönemde idare mahkemesi binası olarak kullanılmıştır. Ebatları 20 x 19 metre, yüksekliği 13 metredir.[6]
İkinci kattan Şeyh Lütfullah Camii görülmektedir.
Üçüncü katta 18 ince ve zarif sütun üzerinde yükselen sarayın en ilgi çekici bölümlerinden biri olan teras yer alır. Sütunların her biri 12 metre yüksekliğinde çınar ağaçlarından yapılmıştır. Balkonun tavanı sade ahşap oymalarla dekore edilmiştir. Ortadaki havuz bakır ve kurşundan yapılmıştır. Bir zamanlar Şah ailesi meydandaki tüm etkinlikleri, partileri, polo maçlarını buradan izlermiş. 18 sütunlu bu balkon Şah II. Abbas döneminde yapılmıştır.
Bu salonun üzerinde sarayın 2 ara katı bulunmaktadır.[7][8]
Anıtın 6. katında duvarlarında akustik değeri olan derin dairesel boşluklara sahip Tong Bori adlı bir müzikhol bulunmaktadır. Şah Abbas misafirleri ve yabancı elçileri ağırlamak için burada konserler vermiştir. Bu birim tamamen özgün tasarım ve alçı mukarnas işçiliği ile dekore edilmiştir. Bu müzikholün ortasında durup ellerinizi çırparsanız sesin yankılanmadığını göreceksiniz. Bu kadar geniş ve hacimli bir odada bu tasarımın amacı, Şahın ve misafirlerinin müziği net ve bozulma olmadan duyabilmesini sağlamaktır.[9][7]
Dekorasyon
[değiştir | kaynağı değiştir]Ali Kapı Sarayı'nın dekorasyonunda alçı işleri, çiniler, aynalar, tablolar, Girih çinileri, ahşap oymalar, kabartma ve tuğla işçiliği ile ışıklandırmalar da yer alır. Süsleme desenleri incelenerek tasarımların yapım statiğine uygun olarak kullanıldığı tespit edilmiştir. Örneğin duvardan çatıya çizilen kuvvet hatlarında desenler biçim ve renk olarak ritmiktir. Girişteki kubbenin iç yüzeyinde orta kısımda güneş tasarımı vardır. Etrafındaki arabesk desenler büyükten küçüğe ritimle ve tamamen bu küresel alana uygun olarak dizilmiştir.[1]
Ali Gapu konağının girişinden müzikholün en üst katına kadar bina, Safevi sanatçılarının eserleriyle dekore edilmiştir. Ali Gapu konağının her katında sıva işçiliği ve güzel tabloların izleri görülmektedir.
Ali Kapı sarayının üçüncü katında aynalarla süslenmiş ahşap sütunlar yer almaktadır. Sarayın balkon tavanı da ahşap kabartma ve sanatsal oymalarla süslenmiştir. Balkonun arkasındaki duvarlardaki resimler binanın güzelliğine ayrı bir güzellik katıyor. Günümüzde ayna ve bir takım dekoratif motifler yok olmuştur. İç dekorasyonda Safevi ressamı Reza Abbasi'nin tabloları yer almaktadır. Bu eserlerin bir kısmı ciddi şekilde tahribata uğramış olsa da bu hasarlar onların değerinden bir şey eksiltmez.
Desenli halılar, Ali Kapı sarayının iç mekanının bir diğer özelliğidir. Saray, İslami tarihi yapıların temel özellikleri olan birçok mogran süslemesine sahiptir.[10] Safevi Şahları resim ve çizimle ilgileniyorlardı ve Ali Kapı Sarayı'nda günümüze ulaşan eserlerin birçoğu İsfahan'ın tarihi sanatının en önemli örnekleri olarak kabul ediliyor. Saray duvarlarındaki pek çok tablonun altında sanatçının adının ve tablonun tarihinin bulunmaması, sanatçının kimliğinin tespit edilmesini zorlaştırıyor.[11]
Anıtın duvarlarında minyatür sanatının yanı sıra Avrupalı sanatçıların üslup örneklerini de bulmak mümkündür. Örneğin sarayın 1., 2., 4. ve 5. katlarında Reza Abbasi ve benzeri üsluplarda tablolar bulunurken, 3. ve 6. katlarda daha modern tablolar yer almaktadır. Bu işler stabilize edici bir çözüm ile korunmaktadır. Konağın duvarlarında ve kemerlerinde altın işlemeler görülmektedir.[12]
Ali Kapı sarayının kitabelerinde ve yazıtlarında, sarayın bazı bölümlerinin Şah Sultan Hüseyin döneminde restore edildiğinden bahsedilmektedir. Ali Kapı konağının duvarlarında, kemerlerinde ve tavanlarında da altın işlemeler görülmektedir.[13]
Galeri
[değiştir | kaynağı değiştir]-
Sarayın önden görünüşü -
Müzikhol -
Müzikholun tavanı -
-
Müzikholün başka bir açıdan görünümü -
Terras -
-
Sarayın içindeki merdivenler -
Kadın resmi -
Sarayın arkadan görünüşü -
Ali Kapı 1909, Ernst Hoeltzer'in fotoğrafı -
Merdivenlerin üzerinde ahşap pencere -
-
Ali Kapı XVII yüzyıl -
-
-
-
Ayrıca bakınız
[değiştir | kaynağı değiştir]Kaynak
[değiştir | kaynağı değiştir]- M. Ferrante (1968). Dessins et observations préliminaires pour la restauration du palais de ‛Alī Qāpū’, Travaux de restauration de monuments historiques en Iran. Rome.
- E. Galdieri (1979). ‛Alī Qāpū: An Architectural Survey. Rome.
- Sussan Babaie (2018). Isfahan and its palaces: Statecraft, Shisim and the architecture of conviviality in early modern Iran. Edinburgh University Press. ISBN 978 0 7486 3375 3. Erişim tarihi: 9 Mart 2023.
- Sheila.S.Blair, Jonathan M.Bloom (1994). The Art and Architecture of Islam 1250-1800. Yale University Press.
- Anthony Welch (1973). Shah Abbas and the Arts of Isfahan. Asia Society.
- Sheila R. Canby (2002). Safavid Art and Architecture. British Museum Press.
- Ann E. Lucas (2019). Music of a Thousand Years: A New History of Persian Musical Traditions. California: UC Press. 20 Eylül 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Mart 2023.
- Aydoğmuşoğlu, Cihat (2011). “Şah Abbas (1587-1629) Devrinde İran’da Sosyal ve Kültürel Hayat. Ankara: Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi.
- Kurt, Erdmann (1961). The Art of Carpet Making.
- G., Fevervari (1997). İranda Safevi Dönemi. İstanbul: İslam Tarihi Kültür ve Medeniyyeti.
Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ a b "«کاخ عالی قاپو، تیشینه»". 25 Temmuz 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Kasım 2018.
- ^ a b Blair 1994, s. 153.
- ^ "Iran 20 Rials banknote 1953 Mohammad Reza Shah Pahlavi". www.worldbanknotescoins.com. 23 Ocak 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Nisan 2017.
- ^ Blair 1994, s. 155.
- ^ Blair 1994, s. 158.
- ^ a b Welch 1973, s. 85.
- ^ a b Canby 2002, s. 98.
- ^ Blair 1994, s. 160.
- ^ Blair 1994, s. 159.
- ^ Lucas 2019, s. 187.
- ^ Canby 2002, s. 100.
- ^ Lucas 2019, s. 190.
- ^ Lucas 2019, s. 191.