perfektum

På norsk blir perfektum uttrykt med hjelpeverba ha eller vere pluss hovudverbet i perfektum partisipp. Hjelpeverbet kan stå i preteritum, presens eller futurum:

• Preteritum perfektum: Eli hadde brekt beinet. Bussen var/hadde gått.
• Presens perfektum: Eli har brekt beinet. Bussen er/har gått.
• Futurum perfektum: Eli vil ha brekt beinet. Busset vil vere/ha gått.

Futurum perfektum er fint illustrert i denne setninga, som blei lagd ut på nettsidene til Statistisk sentralbyrå 9. desember 2022:

• Når vi nærmer oss 2024 anslår vi at arbeidsledigheten vil ha økt noe, inflasjonen vil ha kommet ned og produktiviteten vil ha tatt seg opp.

Her er enda ei setning med presens perfektum:

• Kari har mista klokka si.

Denne setninga fortel at Kari mista klokka si ein gong i fortida, og dette er framleis relevant, til dømes ved at Kari enno ikkje har funne att klokka.

At noko er relevant, tyder at det kjem saka ved, at det er av interesse eller at det på ein eller annan måte er viktig. Viss hendinga ikkje framleis var relevant, hadde vi nytta preteritum:

• Kari mista klokka si.

Også denne setninga fortel at Kari mista klokka si ein gong i fortida, men setninga fortel ikkje om dette framleis er relevant. Forskjellen på presens perfektum og presens viser seg tydeleg om ein tek med men ho har funne ho att. Når ein brukar perfektum, kan ein normalt ikkje ha eit slikt tillegg – her merkt med to spørsmålsteikn føre setninga:

• ?? Kari har mista klokka si, men ho har funne ho att.
• Kari mista klokka si, men ho har funne ho att.

Her er enda ei setning i presens perfektum:

• Ola har reist til byen.

Tidspunktet då denne setninga blir ytra (sagd eller skriven), kallar vi ytringstidspunktet. I ei setning kan ytringstidspunktet omtalast som no: Ola har reist til byen, så no er eg heime aleine.

Tidspunktet da Ola reiste til byen, er hendingstidspunktet. Det seinare tidspunktet da hendinga framleis er relevant, er referansetidspunktet.

Perfektum er definert ovanfor som H > R: Hendingstidspunktet kjem føre referansetidspunktet, og det som skjedde på hendingstidspunktet er framleis relevant på referansetidspunktet.

Men kva det vil seie å vere relevant, er ikkje alltid det same. Ovanfor er fenomenet forklart med utgangspunkt i mellom anna denne setninga:

• Kari har mista klokka si.

Setninga blir som regel tolka som at klokka framleis er borte på referansetidspunktet — Kari har enno ikkje funne att klokka. Ein kan kalle dette resultat-perfektum. Resultatet av det som skjedde på hendingstidspunktet, er tydeleg på referansetidspunktet.

Men dette er ikkje den einaste mogelege tolkinga av relevans på referansetidspunktet. Ein annan type relevans ser ein ved erfarings-perfektum, som fortel om ei oppleving eller ei erfaring før referansetidspunktet. Jamfør desse to setningane:

1. Resultat-perfektum: Eli har reist til Kamerun.
2. Erfarings-perfektum: Eli har vore i Kamerun.

Setning 1, med resultat-perfektum, tolkar vi som at Eli framleis er i Kamerun. Setning 2 fortel derimot om noko Eli har opplevd. Relevansen er at Kamerun-turen er ei av dei erfaringane Eli har.

Det lèt seg òg gjere å tolke Kari har mista klokka si som erfarings-perfektum, til dømes når vi uttrykkjer oss slik:

• Erfarings-perfektum: Kari har mista klokka si mange gonger.

Dersom vi kan gjere om setningane til spørsmål med adverbialet nokon gong, har vi å gjere med erfarings-perfektum:

• Har du nokon gong vore i Kamerun?
• Har du nokon gong mista klokka di?

I tradisjonell nordisk og tysk grammatikk — med røter i gresk og latinsk grammatikk i antikken — blir perfektum brukt om det som i moderne grammatikk heiter presens perfektum, mens pluskvamperfektum blir brukt om det som i moderne grammatikk heiter preteritum perfektum:

Tradisjonell bruk av termen perfektum er overtatt frå latinsk grammatikk, der perfectum uttrykte det same som presens perfektum eller preteritum perfektiv i moderne grammatikk:

1. perdidī spem 'eg har mista (perdidī) håpet (spem)' (presens perfektum)
2. vēnī, vīdī, vīcī 'eg kom, eg såg, eg vann' (preteritum perfektiv)

Uttrykket hadde mista blir kalla preteritum perfektum. I denne setninga blir det brukt i indirekte tale:

• Per sa at Kari hadde mista klokka si

Her er konstruksjonen hadde mista tvitydig. Han har to tydingar:

• Preteritum perfektum
• H > R
• H er relevant på R
• R > Y

• Relativ preteritum
  • H > R
  • R > Y

Ved relativ preteritum kjem hendingstidspunktet før referansetidspunktet, men utan å vere relevant på referansetidspunktet. Relativt preteritum er ein type relativt tempus, ein type tempus som fortel om noko skjer før, samtidig med eller etter referansetidspunktet, i motsetnad til absolutt tempus, oftast berre kalla tempus, som fortel om noko skjer før, samtidig med eller etter ytringstidspunktet.

Tydingskilnaden kjem fram om indirekte tale blir bytt ut med direkte tale.

1. Indirekte tale:
   • Per sa at Kari hadde mista klokka si
2. Direkte tale
   • a. Per sa: «Kari har mista klokka si»
   • b. Per sa: «Kari mista klokka si»

Setning 2a har har mista, med tydinga perfektum. Setning 2b har mista, med tydinga relativt preteritum.

• perfektum partisipp
• imperfektum
• verb
• tempus
• relativt tempus