Hans Herbjørnsrud

Han debuterte med novellesamlinga Vitner (1979). Samlinga vakte oppsikt og for den blei Herbjørnsrud tildelt Tarjei Vesaas’ debutantpris. Eit par av dei seks temmeleg ulike tekstane tek opp religiøse spørsmål på ein kritisk måte. Den eine er forma som ein dialog mellom ein vekkelsespredikant og ein ateistisk fysikar. Den andre fortel om ein pietistisk bonde som øydelegg dottera sitt liv gjennom ei streng religiøs oppseding. I begge avslører Herbjørnsrud seg som svært bibelkunnig.

Tittelnovella i Vannbæreren (1984) tematiserer ein avgjerende augneblink, det Herbjørnsrud kallar pregingsaugneblink. Men den beste av dei fire novellene behandlar det gjennomgåande identitetstemaet på ein sinnrik og original måte, i form av ein forfattar sitt møte med sin ukjente tvillingbror.

Ein sentral tekst i Han (1987) er den metapoetiske Kartografer, der forfattaren diskuterer den litterære metoden sin på ein indirekte måte. Om forutsetnadane for forfatterskapen handlar òg den finurlege Jens Helland om ein mann som innbiller seg at Borgen har stole både tekstane hans og identiteten hans. Herbjørnsrud mottok Gyldendals legat for Han.

Mangfaldet i skrivekunsten til Herbjørnsrud viser seg også i Eks og Sett (1992), som både låner trekk frå folkevisene og rommar tekstar om forfattaren sin bruk av modellar.

Etter å ha vore sett på som ein forfattaranes forfattar fekk Herbjørnsrud gjennombrotet sitt med Blinddøra (1997), som han mottok Kritikerprisen for, og som dessutan blei nominert til Brageprisen og Nordisk Råds litteraturpris. Samlinga er òg omsett til tysk og fekk god mottaking.

I dei tre langnovellene leikar han seg på nytt med den fiksjonaliserte sjølvbiografiske forma. I tittelnovella knyter han fortid og notid saman på ein elegant måte, og i Kai Sandemo – ein av forfatterskapens ypperste tekstar – går han i open dialog med Sandemose. Med eit utal av allusjonar held diktaren her «dommedag over seg selv», samstundes som han tek opp identitetstematikken frå eit nytt og overraskande perspektiv.

I Brønnene (2006) held Herbjørnsrud det same høge nivået. Samlede noveller kom ut i 2003, og i 2013 kom eit utval noveller med tittelen Her kan alt skje.

Herbjørnsrud var òg involvert i musikalske samarbeid ved fleire plateutgjevingar. På «Arktis», av artisten Ihsahn, les Herbjørnsrud tekstar av Tor Ulven, og på «Short stories» av Spellemann-vinnaren Anne Hytta, er tekstane til Herbjørnsrud mellom dei viktige inspirasjonskjeldene.

Novellene til Herbjørnsrud er rike og varierte, og dei lèt seg ikkje fange i enkle vendingar. Han bruker fleire undersjangrar og utnyttar såleis breidda i novelleforma, til dømes ved å skrive brev-noveller, samtale-noveller og reine monologar. Han knyter opp til ulike tradisjonar som den psykologiske novella, bygdelivsskildring og modernisme. Han er vorte kalla hyperrealist, men det finst mange fantastiske innslag i tekstane, til dømes lån frå segn, myter og eventyr, og glidande overgangar mellom draum og røyndom. Sjølv sa han at han var oppteken av «flimmeret rundt realismen». Novellene rommar òg svært mange referansar til andre tekstar (intertekstualitet).

Sjølv om Herbjørnsrud skreiv nær på eige liv – det indre livet så vel som livet på garden – er tekstane prega av både fantasirikdom og interesse for store litterære tema, mellom anna om sjølvet, det umedvetne, om stadstilknyting, om historia og om grensene mellom dikting og røyndom.

Dobbeltgjengarmotivet er ein gjengangar i novellene. Fordoblinga av forteljaren eller hovudpersonen opnar ofte opp for ein identitetsproblematikk, som forfattaren utforskar frå ulike vinklar. Til dømes gjer han det ved å bruke sjølvbiografiske element i diktinga, og ved å leike med forfattaren og lesaren sine gjevne roller i den litterære teksten. Vi finn òg ei sterk interesse for psykologi hos Herbjørnsrud, og ikkje sjeldan synast personane å vere sine eigne verste fiendar. Novellene kan vere psykologisk og tematisk mørke, men i form og språk gjer Herbjørnsrud dette alvoret livleg og engasjerande.

Sjølv omtala Herbjørnsrud fleire gonger novellene sine som «fiksjonaliserte sjølvbiografiar». Alf van der Hagen har på si side kalla stilen hans «bygdenorsk magisk realisme». Augeopnande språklege bilete og uventa fantastiske element tvingar seg fram, og metaforar og tankesprang blir fluktruter frå ein i utgangspunktet ganske streng realisme. Herbjørnsrud skriv personleg, sjølvbiografisk og litterært sjølvmedvite, men novellene hans er i høgste grad òg historisk og moralsk medvitne. Som litteraturkritikaren Kaja Schjerven Mollerin skriv i boka si om forfattarskapen: «Det ville ikke være en overdrivelse å hevde at det er Europa, og ikke det indre Østlandet, som er Herbjørnsruds viktigste kontekst.»

Herbjørnsrud bruker både bokmål, nynorsk og dialekt i novellene sine, der han blandar forteljestilar så vel som språkstilar. Det er ein sjeldsynt språkleg rikdom i uttrykksmåtane og ordtilfanget hans, og han liknar få andre forfattarar. I Noreg er likevel Aksel Sandemose, Johan Borgen og Tarjei Vesaas tydelege førebilete, og internasjonalt er den argentinske forfattaren Jorge Luis Borges òg ei tydeleg kjelde til inspirasjon, saman med William Shakespeare.

Sjølv er Herbjørnsrud blitt stildannar for ei eiga retning i norsk novellekunst. Han er til inspirasjon for forfattarar som ikkje søkjer mot til dømes Kjell Askildsen sin knappe og presise ordkunst, men heller mot ein meir ordrik og svulmande fantasifull kunst.