Eirik Magnusson

På eit stort riksmøte i Bergen sommaren 1273 gav kong Magnus Lagabøte høvdingnamn til dei to sønene sine, kongsnamn til Eirik og hertugnamn til Håkon. Eirik var då fem år gamal, Håkon to år yngre. Etter at faren døydde i mai 1280, vart kong Eirik krona 2. juli same år i Kristkyrkja i Bergen, med erkebiskop Jon Raude som koronator.

Igjen var eit talrikt riksmøte ramme kring seremonien. Det var no oppnemnt eit formyndarstyre av baronar og hirdembetsmenn kring barnekongen. Truleg deltok også enkedronninga Ingeborg i dette kollegiet, som for første gong i Noregs historie blir eksplisitt omtala som eit kongeleg råd. Også etter at kongen vart myndig hausten 1282, låg det politiske tyngdepunktet i denne rådskrinsen.

Det var særleg to saksområde som kom til å prege Eirik Magnussons regjeringstid: kyrkjepolitikken og utanrikspolitikken.

Spenningsforholdet til bispekyrkja kom til uttrykk alt ved kroningsforhandlingane sommaren 1280. Striden dreidde seg om kyrkjas økonomiske rettar, domsmyndighet og rett til lovgiving i kristenrettssaker, i samsvar med avtalar som var oppnådde under Magnus Lagabøte. Motsetninga førte dei næraste par åra til kvasse konfrontasjonar. Seinsommaren 1282 rømde erkebiskop Jon til Sverige, der han døydde same året. Eit førebels forlik i 1283 var diktert av rådsherrane, og først kring 1290 kom det til meir varig semje.

Den hardsette striden, som i ettertid nokså urettvist gav kong Eirik tilnamnet «prestehatar», var likevel ikkje til hinder for eit visst politisk samarbeid mellom partane også i 1280-åra. Såleis var det erkebiskopen som tidleg på hausten 1281 vigde kong Eirik og hans første dronning Margrete. Ved dette høvet vart dronninga også krona.

Dei relativt mange brev og statsdokument som er utferda i kong Eiriks namn, er for ein vesentleg del skrivne i Bergen. Sterkare enn nokon annan norsk mellomalderkonge var han knytt til denne byen; her sat han i lange periodar og så godt som alltid om vintrane. Mange av kongebreva omhandlar også interne byforhold i Bergen.

Trass i eit nokså omfattande kjeldemateriale er det likevel berre sjeldan vi finn indikasjonar på ein personleg monarkisk handlingsvilje hos kong Eirik. Han var enno ikkje fylt tolv år då han vart regjerande konge. To år etter vart han far, og enkemann då han var 15. Same året (1283) fall han av hesteryggen, vart delvis ufør, og sjukelig i ein grad som synest å ha halde han borte frå politisk arbeid gjennom lengre periodar.

I det heile hadde Eirik ein oppvekst som nærast disponerte for avhengigheit av andre, og han hadde nok heller ikkje intellektuelle dimensjonar til å setje sitt preg på riksstyringa. Det verkar nesten patetisk når Chronicle of Lanercost skildrar korleis dronning Margrete prøvde å «kultivere» den sju år yngre ektemannen med sine leksjonar i engelsk og fransk. Og medan forgjengaren Magnus Lagabøte og etterfølgjaren Håkon Magnusson, begge høgt profilerte og handlingsdyktige, sjølv gav innhald og retning til rikspolitikken, var det stormenn som Audun Hugleiksson og Bjarne Erlingsson som regisserte scenen under kong Eirik. Regima til disse tre kongane, vurderte i samanheng, er dermed blitt sjølve kroneksempelet på at kongens personlege utrustning – innafor allmenne samfunnsmessige rammevilkår – var avgjerande for utforming og gjennomføring av riksstyrets politiske handlingsprogram.

Ein plass i norsk folketradisjon fekk kong Eirik gjennom den romantiske folkevisa Kong Eirik og Hugaljod. Den har 38 strofer, og dei fleste er truleg blitt til på 1300-talet. Visa synest å ha samanheng med Eiriks og Margretes giftarmål, og forskninga reknar i dag med at det har eksistert ei særskilt vise om dei to.

• Avtrykk av Eirik Magnussons majestetssegl (dobbeltsegl) mellom anna på brev frå mars 1296; Regesta Norvegica bind 2, nr. 817, i Archives Nationales, Paris, kopi i Riksarkivet. Reversen har skjold med riksvåpen, og det er i kong Eiriks regjeringstid det norske riksvåpenet får den form det seinare har hatt, første gong på ein sølvmynt frå rundt 1285 (katalognummer 234 hos Kolbjørn Skaare).
• Myntkabinettet ved UiO har ein del myntar frå kong Eiriks tid; katalognummer 227–239 hos Skaare. Fleire av myntane har på adversen eit krona brystbilde sett forfra (en face).
• Stavanger domkyrkje har i koret eit kongehovud med krone, hogge i kleberstein. I stilisert form forestiller det truleg kong Eirik.

• monarkar i Noreg
• Noreg i høgmellomalderen

• Munch, Peter Andreas (1858–1859): Det norske folks historie, del 4, bind 1–2
• Storm, Gustav (1898): «De ældre norske Kongers Kroningsstad», i Historisk tidsskrift (HT), rekke 3, bind 4
• Bull, Edvard (1926): biografi i Norsk biografisk leksikon, første utgåve (NBL1), bind 3
• Steinnes. Asgaut (1937–1940): «Datering etter styringsår under Eirik og Håkon Magnussøner», i HT, bind 31
• Johnsen, Arne Odd (1954–1956): «Kong Eirik Magnussons krav på Skottland 1292», i HT, bind 37
• Joys, Charles (1955): «Tidsrommet 1280–1450», i Nidaros erkebispestol og bispesete 1153–1953
• Helle, Knut (1972): Konge og gode menn i norsk riksstyring ca. 1150–1319
• Helle, Knut (1974): «Norge blir en stat», i Handbok i Norges historie, bind 3
• Helle, Knut (1982): «Kongssete og kjøpstad», i Bergen bys historie, bind 1, Bergen
• Barrow, Geoffrey Wallis Steuart et al. (1990): «Studies Commemorative of the Anniversary of the Death of the Maid of Norway», i Scottish Historical Review, bind 69 (temanummer)
• Bjørgo, Narve (1995): «Makt–og avmakt», i Norsk utenrikspolitikks historie, bind 1
• Helle, Knut (1995): «Under kirke og kongemakt 1130–1350», i ANH, bind 3
• Skaare, Kolbjørn (1995): Norges mynthistorie, bind 1–2
• Bjørgo, Narve: biografi i Norsk biografisk leksikon, andre utgåve (NBL2)
• Islandske Annaler
• Regesta Norvegica, bind 2
• Magnus Lagabøtes saga, i Noregs kongesoger, bind 4, 1979
• Biskupa sögur, bind 3, i Íslenzk Fornrit, bind 17, utgitt av G. Á. Grimsdottir, Reykjavík 1998
• Chronicle of Lanercost 1272–1346, utgitt av H. Maxwell, Glasgow 1913