Sredska
| Sredska | |
|---|---|
| Osnovni podaci | |
| Država |  Srbija
|
| Stanovništvo | |
| Geografija | |
Sredska je centralno naselje Sredačke župe na Kosovu, po kome je župa dobila ime. Smešteno je u južnoj Metohiji, 13 km udaljeno od grada Prizrena.
Selo se prostire u podnožju planina Šar-planina i Ošljak u gornjem toku reke Prizrenska Bistrica. Nalazi se opštini Prizren u Metohiji. Selo ima oko 100 stanovnika i svi su srpske nacionalnosti.
Selo je relativno razbijenog tipa, nalazi se na magistralnom putu Prizren – Brezovica - Kačanik - Skoplje. Sastoji se od sedam zaselaka, i to četiri desno od toka reke Bistrica (Bogošovce, Paličojći, Pejčići i Račojći), dok su tri levo od reke (Krajći, Milačići i Stajkovce).
Godine 1348. prvi put se zvanično pominje Sredska, mada se pretpostavlja da je naselje postojalo i mnogo ranije. O tome svedoči crkva sv. Nikole u zaseoku Bogošovce koja potiče iz 13. veka. Sredska se pominje se u hrisovulji cara Dušana, gde se selo obavezuje da manastiru sveti Argangeli isporučuje određene količene drva, meda i luča. Iz ovog perioda potiče i crkva sv. Bogorodice iznad zaseoka Pejičići.
Padom Prizrena, 1455., Sredska potpada pod tursku vlast. Pod Turcima Sredska nije imala šume, a imala je veoma malo pašnjaka, tako da su meštani mogli da drže po neku kozu, drugi po nekoliko ovaca ili kravu. Malo domaćina je imalo više stoke. Svaka druga ili treća kuća držala je po jednog vola pa se sa komšijom sparivala da bi zajednički orali svoje posne njive, retko veće od 10 ari. Pod takvim uslovima narod sela Sredske nije mogao da se prehrani pa je bio prinuđen da ide na rad (gurbet, kako su to zvali), prvo u albanska sela u Metohiji, potom u Rumuniju i Vlašku, a kasnije i dalje, u Ameriku, Kanadu, Južnu Ameriku, pa čak i u Australiju. Sa zarađenim novcem bi tada nabavljali sve što je potrbno za kuću: žito, šećer, kafu, pirinač, drveno maslo (zejtin) i dr. U Sredskoj se vekovima živelo u porodičnim zadrugama.
Ljudi su se bavili i građevinarstvom. Na rad su odlazili svi muškarci stariji od 12 godina, a kod kuće su ostajali žene, deca i starci. Oni su ostajali da čuvaju imanja koja su posedovali, obrađivali svoje njive, gajili ponešto stoke i čuvali svoju decu. To je razlog što je Sredska, od svih sela u okolini, jedina ostala čisto srpsko i pravoslavno selo. Kada su Turci došli da izvrše prisilnu islamizaciju pravoslavnih Srba, oni u selu nisu zatekli odrasle muške glave jer su svi otišli na rad. Turci su tada naredli da se svi vrate i odmah jave turskim vlastima. Od tada su muškarci iz Sredske krišom dolazili kući i opet krišom odlazili na rad.
Na rad se išlo u grupi. Vođa grupe je morao da zna turski i albanski. Sem toga, svako je morao da nosi po tri kape, jednu na glavi a dve u džepu. U svom selu nosio je zaravljenu šubaru. U Prizrenu ili u nekom turskom selu nosio je fes, a u albanskom selu nosio je na svojoj glavi belo keče. Glavni majstor koji je je vodio grupu, opštio je sa ljudima, ugovarao poslove, primao novac i delio zarade. Sa Turcima je razgovarao turski a sa Albancima albanski. Ostali u grupi su ćutali, pa makar da je neki od njih znao tuđ jezik. Sami među sobom su govorili tiho tako da niko sa strane ne čuje njihov govor. Oni Srečani koji su išli da rade u Rumuniju polazili su u rano proleće, obično oko Poklada. Išli su preko Gornjeg sela i Prevalca, noćili po usputnim hanovima, i tako pešice sve do Dunava. Odatle lađom do Rumunije i potom vozom do Krajove, Kraljeva kao su ga oni zvali, gde su uglavnom radili. Kako su odlazili od kuće krišom, tako su dolazili na kratki zimski odmor, da vide svoje porodice i da srede kuće.
U 16. veku veliki vezir u Osmanskom carstvu je bio Mehmed-paša Sokolović koji je dozvolio gradnju novih hrišćanskih bogomolja. Srečani su iskoristili ovu priliku i podigli malu sabornu crkvu u centru sela, odmah pokraj reke Bistrice, i posvetili je sv. Nikoli i crkvicu sv. Đorđu u zaseoku Miličići sa freskama od kojih su ostala samo dva fragmenta.
Turski sultan Selim Treći je zbog poraza u ratu sa Rusijom 1839. bio prisiljen izda hatišerif koji izjednačava nemuslimane sa muslimanima. Ovaj hatišerif, kao i oni ranije doneti, nije se mnogo primenjivao, tako da se teror nad hrišćanima nastavio. Zbog toga su evropske sile rešile da otvore svoje konzulate u svim većim gradovima Turske imperije, posebno na Balkanu.
Ruski konzulat u Prizrenu se otvara 1866, a prvi konzul je bio Jevgenije Tamajev. Nakon njega Ivan Stepanovič Jastrebov, a posle njega konzul Tuloha. Ovi ruski konzuli su štitili srpski narod u Prizrenu i široj okolini, pa tako i u Sredačkoj župi. Time je otklonjena opasnost od prisilne islamizacije Srba i poboljšan kvaliteta života uopšte.
Prva škola je izgrađena 1868, uglavnom dobroljnim radom i prilozima u građevinarskom materijalu, a na inicijativu Sime Andrijevića, trgovca iz Prizrena, tada i ruskog podanika iz Kijeva u Ukrajni. Finansisku pomoć je pružilo i društvo „Sv. Sava“ iz Beograda.
Godine 1875. proširuje se saborna crkva sv. Nikole tako da je mogla da primi tri puta više ljudi nego pre.
Nova školska zgrada je napravljena 1906, jer je prva postala pretesna za više od 80 učenika kolio je u tom trenutku učilo u selu. Ovu zgradu je narod podigao sam svojim dobrovoljnim radom i prilozima. Pomoći sa strane nije bilo, pa je zato zgrada ostala nedovršena.
Početkom 20. veka Osmansko carstvo je znatno oslabilo, pa su i Srečani počeli da izlaze iz potoka u kojem su skrivali svoje neugledne kućice i počeli da prave nove, veće i izglednije kuće na ravnim mestima i lepim vidikom. Osim toga napravljene su i vodenice i mostovi na Bistrici kao i kafane-mehane u centru sela.
Godine 1911. u Sredskoj je živelo 1139 žitelja.
20. oktobra 1912. Sredska je za vreme prvog balkanskog rata došla pod srpsku vlast. Četiri srpska vojnika su toga dana, na konjima, došli iz Prizrena i doneli akt kojim se tadašnji kmet sela Sredske postavlja za predsednika opštine. Naređuje mu se da, do dolaska delovođe, nađe jedanog bistrog i pismenog mladića da bude opštinski pisar.
Bugarska napada Srbiju 1913, i tako počinje Drugi balkanski rat. Srečani su, kao i ostali Srbi iz Sredačke župe tada pohrlili u sprku vojsku. U ovom ratu je nekoliko Srečana poginulo. Kada je izbio Prvi svetski rat, Srbi iz Sredačke župe se ponovo dobrovoljno priključuju srpskoj vojsci. Mnogi se zbog toga vraćaju iz Amerike gde su radili, a neki se priljučuju američkoj vojsci na Zapadnom forntu u borbi protiv Nemaca. U ratovima 1912.-1918, poginulo je 23 Srečana, dok je broj ranjenih bio veći.
U jesen 1915. Bugari su okupirali Sredačku župu, gde pokušavaju da mobilišu Srečane. Kako im se niko nije javio, sve radno sposobne muškarce, njih 34, internirali su u bugarski Ruščuk na Dunavu. Tu su radili na utovaru i istovaru brodova, uz mizernu ishranu i nehigijenske uslove, sve do kraja rata.
Bugari su, ušavši u Sredsku, krenuli od kuće do kuće i pokupili sve što su ljudi pripremili za ishranu porodice preko zime. Tako su prve godine okupacije izazvali glad. Pojedine žene su išle preko Šar-planine u Tetovo po tri-četiri puta dok je trajala okupacija, gde su za nekih tridesetak kilograma kukuruza prodavale svoju stoku, pa su to žito na svojim leđima donosile kući da njime prehrane decu. Nekoliko žena i devojaka je nastradalo ili zadobilo promrzline usled teškog mraza i kurjaka. Bugarima je narod morao da daje i stočnu hranu, uglavnom seno, i to tako da ga sami odnesu u kasarnu u Prizrenu. Žene su, naročito one malađe, često bile šikanirane i zadržavane nekoliko dana u kasarni za zabavu vojnika. Kod nekoliko žena ova tortura je ostavila psihološke posledice.
Zlodela bugarskih vojnika prema narodu Sredske su bila inspirisana time što Srečani nikako nisu hteli da postanu Bugari. Bugari su na tome insistirali zbog specifičnog dijalekta srpskog jezika kojim govore Srečani i ostali narod iz Sredačke župe, pa su čak dovodili i filologe kako bi to dokazali. Time nisu ništa postigli, jer su takve tvrdnje bile obične izmišljotine.
Po oslobođenju 1918. Sredačka župa postaje administrativna oblast u Kraljevini Jugoslaviji. Srečani i dalje nastvaili da idu na rad, uglavnom u Ameriku. Doduše, država je htela da im pomogne pa im je dodeljivala po nekoliko hektara ledina u Prizrenskom polju. Ljudi su uz hektare ledina dobili i kućne placeve na mestu zvano Dušanovo. Međutim, retko ko je podizao kuću na dodeljenom kućnom placu. Radije su kupovali kuće u Prizrenu od Turaka koji su se iseljavali u Tursku, a odatle išli zaprežnim kolima do svojih imanja i na njima radili.
Ipak, iako su neki ostali da žive u gradu najveći broj Srečana je ostao da živi na selu, a samo u vreme sezonskih radova odlazio u polje i radio što je trebalo. Potom bi seno i slamu dovozio svojoj kući na selu. To je bio jako mučan rad na dve strane i pod dva podneblja, tako da su mnogi kasnije počeli da ostaju i preko zime u gradu. Time je počela da se raspada i nestaje porodična zadruga kao oblik života.
Situacija se u Sredskoj, kao i u celoj Sredačkoj župi, u mnogome izmenila od one kakva je bila u vreme rurske vladavine. Nastavljeni su napori da se unapredi život u selu naročito izgradnjom objekata za opšte dobro. Prvo su podignuta dva zvonika: jedan na sabornoj crkvi sv. Nikole u centru sela i, drugi, na crkvi sv. Bogorodice iznad Pejčića.
Izgradnja nove škole počinje 1929, na najlepšem mestu u selu, a škola počinje sa radom 1930. godine.
Zgrada Zadružnog doma je podignuta 1936. Dom je pre toga radio još od 1921. u iznajmljenim prostorijama. U ovoj zgradi je bila smeštena i opštinska uprava.
U ovom periodu se vrši proširenje puta prema Prizrenu i kroz samo selo, koji do tada nije bio put u pravom smislu reči nego više staza za pešake i tovarne konje. Nešto kasnije vojska je probila put kroz klisuru Duv. Ovaj magistralni put se i danas koristi. U to vreme je za narod Sredačke župe to bila prava blagodet, jer je skraćeno putovanje za sat vremena i nije bilo napornih uspona kao na starom putu. Napravljena je i pilana i novi betonski most na Bistrici (koji je kasnije proširen i danas se koristi). Otvorena je zdravstvena stanica koja je imala dežurnog lekara. U zaseoku Krajći je 1939. napravljena prva električna centrala sa turbinom od 110 volti. U početku je bio osvetljen centar sela, opština, zadruga, kafane, škola, crkva i nekoliko domaćinstava koja su bila najbliža centrali.
Godine 1940. položen je kamen temeljac za dom Sokolskog društva. Do kapitulacije Kraljevina Jugoslavije dom je bio ozidan i bila je pripremljena građa za krovnu konstrukciju. Nju je Italijanska karabinjerija upotrebljavala za ogrev tokom okupacije.
Posle Aprislkog sloma Kraljevine Jugoslavije 1941. Sredsku su okupirali Italijani, koji su bili stacionirani u zgradi škole sve do kapitulacije Italije 1943. Za vreme okupacije u Sredskoj je bilo dosta ubijenih i ranjenih, kao i dosta privođenih i maltrtiranih. Osim ovoga u Sredskoj je bilo izvršeno dosta krađa i pljački imovine Srba.
Posle oslobođenja u novembru 1944. Sredsku je napustilo mnogo ljudi. 118 mladića je otišlo u NOVJ kako bi se borilo u neoslobođenim delovima tadašnje Jugoslavije. Mnogi učesnici partizanskog pokreta su posle rata dobijali razne partijske i državne funkicije u Prizrenu i drugim gradovima na Kosovu i Metohiji. Oni koji su išli na rad u inostranstvo počeli su da odvode i svoje porodice. Počela da se primenjuje politika tadašnje komunističke države da se ljudi preseljavaju sa sela u grad.
Krajem 1945. broj žitelja je spao na 1368.
Po direktivi Partije u selu je izgrađen Zadružni dom, koji je imao veliku salu za skupštine, konferencije i igranke vikendom. U jednoj prostoriji u prizemlju bila je smeštena narodna biblioteka i čitaonica. Broj razreda u osovnoj školi se povećao sa četiri na osam.
Posle rezolucije infrobiroa 1948. stanje u Sredskoj se pogoršalo. Za novog političkog sekretara sreskog komiteta partije u Prizrenu je postavljena Cica Patrnogić – Išmi. Mnogi Srečani su izbačeni sa posla, a na desetine ih je bilo uhapšeno i odvedeno na Goli Otok. Ceo kraj je bio proglašen kao staljinistički, što je potpuno unazadilo selo. Na primer, sva sela u Sredačkoj župi su dobila struju, dok Sredska nije do 1963. kada se proslavljala stogodišnjica škole. Progon je trajao sve do Staljinove smrti 1953. godine. Srečani su se uglavnom selili u Prizren, ali i u druga mesta na Kosovu i Metohiji, zatim u Skoplje, Tetovo, pa i u centralnu Srbiju, naročito u Beograd, u Vojodinu i u druge republike. Do 1981. godine selo je ostalo na svega 453 žitelja.
Neki su pokušavali da zaustave iseljavanje tako što je planirano da se deo tekstilne fabrike „Printeks“ iz Prizrena premesti u Sredsku, ali su predstavnici partije umesto toga naredili premeštanje u čisto albansko selo Žur. Takođe su postojali planovi za otvaranje farme ovaca ili ribnjaka, ali su oni realizovani na nekom drugom mestu.
Pošto je veliki broj Srečana živeo u Prizrenu, gore na selu su uređuvali svoje kuće i tu provodili vikende i godišnje odmore. Put je bio asfaltiran, širok, pa se u Sredsku automobilom sada dolazilo za petnestak minuta. Njive su pretvorene u voćnjake, a radna stoka je prestala da se gaji. U centru sela je otvorena samoposluga, a kasnije i letnje prodavnice i nekoliko kafana. Srušen je stari loše izgrađen Zadružni dom i izgrađen novi Dom kulture, a u istoj zgradi se nalazla pošta. Prostorije doma su kasnije preuređene i u njima su nastanjene pristigle izbeglice iz Bosne i Hrvatske. Srušena je stara školska zgrada i izgrađena nova i uređeno je školsko igralište. Broj učenika u školi je stalno opadao, pa je tako od 44 učenika-ca 1949, taj broj pao na 11 u 1969. godini, i na nulu 1980. Školske godine 1990/1991. nije bilo nijednog učenika iz sela Sredske u četri niža razreda osnovne škole u Sredskoj. Ipak, škola je radila sve do dolaska NATO-snaga na Kosovo u junu 1999. godine. U njoj su učila deca iz susednih sela: Planjana, Mušnikova, Gornjeg Sela i Drajčića. Do bombardovanja 1999. selo Sredska je imalo manje od 300 stalnih žitelja.
Posle bombardovanja Jugoslavije juna 1999. godine i dolaska NATO trupa na Kosovo i Metohiju dolazi do značajnog proterivanja srpskog stanovništva. Svi Srečani su proterani i više od tri godine u selu nije bilo ni jednog žitelja Sve kuće su opljačkane i spaljene ili oštećene. U centru sela je spaljen Dom kulture sa poštom, dok školu koriste nemački vojnici KFOR-a kao kasarnu.
Do 2002. godine posete Sredskoj uopšte nisu bile dozvoljene Srbima, a nakon toga prvi povratnik Zoran Stevanović se u avgustu te godine samoinicijatvno vratio u Sredsku. Do kraja godine selo je imalo 7 stanovnika.
Planom povratka ICMC za 2003. obuhvaćen je i ovaj deo Kosova i Metohije.
Sedamnaestog marta 2004. godine Albanci pale manastir svetih Arhangela, ali je bratsvo manastira spašeno i privremeno smešteno u školu u Sredskoj. Tu su proveli mesec dana i u sabornoj crkvi svetog Nikole zajedno sa malobrojni povratnicima proslavili praznike sv. Mladence i Vaskrs.
Trenutno u Sredskoj živi oko 100 stanovinka. Neke kuće su obnovljene, ali većina je bila previše oštećena pa su pravljene nove. Po rečima povratnika želja za povratkom postoji, ali se proces veoma sporo odvija. U selu nema televizijskog i telefonskog signala. Po štampu i namirnice mora se u susedne Rečane. Ambulanta je trenutno smeštena u zgradi Lovačkog doma i radi ponedeljkom i četvrtkom. Prostorije Lovačkog doma koriste se i kao privremeni smeštaj za povratnike, čije kuće još nisu izgrađene. U novembru 2008. vojnici nemačkog kontigenta KFOR-a su napustili školu u Sredskoj, navodno dozvolivši Albancima da iz škole iznesu inventar, kao i deo školske biblioteke i školske dokumentacije koja se sada nalazi kod u albanskom selu Mušnikovu.
Saborna crkva Svetog Nikole - sagrađena u XVI veku, nalazi se u centru sela, prvobitno je bila ozidana sigom, blatom koje se brzo stvrdne i okameni. Crkva je proširivana 1875. kada je podignuta za visinu biše od jednog metra, tako da je mogla da primi tri puta više ljudi. Izvođač radova koji je radio na proširenju je to platio glavom. Na pragu crkkve zaklali su ga Turci jer nije crkvu ukopao dva stepenika u zemlju, kako je bilo propisano za hrišćanske bogomolje, nego samo jedan stepenik. On je sahranjen ispred crkvene porte, a kasnije su nastavili da sahranjuju umrle (do tada je svaki zaseok ima svoje groblje). tako je saborne crkve cv. Nikala u Sredskoj poslala grobljanska crkva.
- Crkva svete Bogorodice - nalazi se iznad zaseoka Pejčiki, a potiče iz doba Nemanjića. Služba u ovaj crkvi se održava jednom godišnje 28. avgusta, na praznik Velika Gospoina, kada se ovde okuplja narod, svih veroispovesti, iz cele župe.[1]
- Crkva svetog Nikole - nalazi se u zaseoku Bogoševac, potiče iz 12 veka i najstarija je crkva u Sredačkoj župi, freske su i danas očuvane. Spoljna priprata sa zvonikom je sagrađena pre 30-tak godina.
- Crkva svetog Đorđa - sagrađena je negde u XVI veku, a nalazi se u zaseoku Milačiki. U crkvici se nalazi jedan kamen i svećanak iz manastira sb. Arhanđeli, kod Prizrena. desilo se to da je ktitor ove crkvice, prolazeći pored manastira u vreme kada su ga turci rušili, početkom šesnaestog vekavideo ovaj svećanak bačen u reku, uzeo ga i doneo u svoju zadužbinu, crkvu pokajnicu. Crkvica je veoma mala, skučena ali je bila bogata fresakma veisoke umetničke vrednosti. Nažalost, freske su uništeneprilikom preuređenja krova i krečenja unitrašnjih zidova. Ostalo je tek par fragmenata. Crkvu je sagradio clan familije Radivojevic. U to vreme turci nisu dozvoljavali srbima da prave crkve pravoslavne. Radivojevici su zeleli da sagrade crkvu i pitali su turkog pasu za dozvolu. Pasa je dozvolio gradnju ali pod uslovom da crkva ne bude visa od turkog konjanika na konju. Dovitljiv srbin je napravio veliki deo crkve ispod zemlje tako da u crkvi moze da se stoji.[2]
- takođe u selu su nekada postojale, crkva sv. Bogorodice, sv, Petke i još jedna posvećena sv. Bogorodici, koje su bila grobne crkve pojedinih zaselaka.
- Manastir Sveti Arhangeli – nalazi se 10 km od sela, građen je od 1343. do 1352. godine, kao zadužbina cara Dušana. Car je osnivačkom poveljom manastiru između ostalog poklonio 93 sela, među njima i selo Sredsku. Kada su 17. marta 2004. godine albanski ekstremisti spalili manastir, monaško bratstvo je evakuisano u Sredsku, gde su boravili neko vreme.
Selo Sredska i njen demografski sastav je takav da u Sredskoj žive samo osobe pravoslavne veroispovesti. U okruženju sela Sredske (t.j. u Sredačkoj župi) žive pravoslavni i muslimani, i zajedno sa Sirinićkom Župom čine jedinu teritoriju gde Albanci nikada nisu živeli niti pokušavali da se nastane. Bez obzira na muslimanski živalj u okolini, Sredska i njeni žitelji nikada nisu imali nikakvih nacionalnih netrpeljivosti, već su se uvek ispomagali i poštovali sa susedima. Demografska ekspanzija žitelja Sredske i same Župe bila je 1912-1913. godine, a kasnije Župa u FNRJ dobija i svoju opštinu sa oko 20-tak hiljada žitelja.
- Vuk Isakovič (1694-1759), vojskovođa, glavni lik u romanu Seobe Miloša Crnjanskog
- Trifun Isakovič, srpski vojskovođa
- Čolak Anta Simeonović, vojvoda Prvog srpskog ustanaka
- Petko Radivojević, ruski konzul u Sofiji
- Marija Jakšić (*1978) glumica i voditeljka (poreklom)
Džinić,Radić, Simić, Ogarević, Šošević, Ljamić, Zdravković, Doborosavljević, Zrnzević, Mandušić, Dumanović, Gadžić, Gogić, Janković, Jakšić, Sovtić, Pučković, Banzić, Veljković, Karalejić, Petrović , Branisavljević, Lazarević,Ajtić, Živković,Gogić,Đurđević, Dimkić, Tanasković , Čukalović, Radivojevic,Stanišić
Sredačka župa je imala veliki značaj za ravitak i opstanak grada Prizrena. I ako je bila usmerena na grad, ona ni jednoga trenutka nije podlegla moći predstonice. Njihov kostim je potvrda neverovtne samosvesti života koje reprezentuje svojim skladnim bojama i važi za jednim od najlepših kostima Kosova i Metohije. Sastoji se od košulje dugih rukava ukrašene raznobojnim ornamentima obodom razreza na grudima i duž uzdužnih linija rukava; zubuna od belog skuna; aljine; cojanih jeleka; vunenih preača i pojasa. Simbol nastavka srednjovekovne duhovnosti nosi prevez - karakteristično oglavlje udatih žena. Prevez počinje da se gubi krajem veka iz upotrebe. Žene nisu nosile dimije kao u Prizrenu, što dosta govori o slobodi ovog kraja u vreme Turaka.
- ↑ [1] Arhivirano 2010-06-12 na Wayback Machine-u Članak o crkvi svete Bogorodice na sajtu eparhije Raško-Prizrenske (en)
- ↑ [2] Arhivirano 2010-06-12 na Wayback Machine-u Članak o crkvi svetog Đorđa na sajtu eparhije Raško-Prizrenske (en)
- Todor S. Čukalović, Sredska i Srečani: u reči i slici, Studentsko nformativno izdavački centar, Niš, 2003. (ISBN 86-7178-063-5)