[go: up one dir, main page]
Zum Inhalt springen

Luf-tscherver

Ord Wikipedia
Luf-tscherver
Luf-tscherver (eurasian)
Classificaziun
Urden Carnivora
Superfamiglia Feloidea
Famiglia Felidae
Sutfamiglia Felinae
Gener Lufs-tscherver (Lynx)
Spezia Luf-tscherver (eurasian)
Num scientific
Lynx lynx
(Linnaeus, 1758)

Il luf-tscherver, atgnamain luf-tscherver eurasian u dal nord (Lynx lynx), è ina spezia da luf-tscherver derasada en l’Eurasia. Sch’ins discurra en l’Europa Centrala da luf-tscherver, è praticamain adina manegiada questa spezia. Suenter l’urs brin ed il luf sa tracti tar quest giat dal pli grond predatur da la terra ch’è da chasa en l’Europa.

Da vegl ennà è il luf-tscherver vegnì persequità fitg ferm. En l’Europa han gì lieu dapi il temp medieval tempriv emprovas d’extincziun sistematicas.[1] Suenter che la spezia è stada svanida a l’entschatta dal 20avel tschientaner quasi cumplettamain da l’Europa dal Vest e da l’Europa Centrala, è ella puspè immigrada a partir da ca. 1950 dals territoris da colonisaziun vischinants ed è er vegnida recolonisada a moda sistematica. Oz vivan lufs-tscherver tranter auter puspè en las Alps, il Giura, las Vogesas, il Harz, il Fichtelgebirge, il Guaud Bavarais, il Rothaargebirge, il Guaud da la Boemia ed il Spessart. Anc adina vala la spezia però en questas regiuns sco fermamain periclitada.

Etimologia

[modifitgar | modifitgar il code]

Il num ‹luf-tscherver› deriva dal latin lupus cervarius (cf. er talian lupo cervarioe e franzos loup cervier). Il term signifitga verbalmain ‹luf da tschiervs›, ma po tut tenor er sa referir a la colur da quests ultims (‹luf da colur da tschierv›); en tutta cas vegn il term latin cervarius er duvrà en auters cas faschond allusiun a la colur brina.

Caracteristicas

[modifitgar | modifitgar il code]

Grondezza e pais

[modifitgar | modifitgar il code]
Las caracteristicas dal luf-tscherver èn ils tschofs vi da las ureglias, la barba vi da las vistas e las tschattas ladas

Cun ina lunghezza da corp e chau da 80 fin 120 centimeters ed in’autezza da las spatlas da 50 fin 70 centimeters è il luf-tscherver eurasian il pli grond giat da l’Europa ed a medem temp la pli gronda da las quatter spezias da lufs-tscherver. La lunghezza dal dies, senza chau e culiez, correspunda a l’autezza da las spatlas, uschia che la statura para quadrata.[2] Las chommas davant èn 20 procent pli curtas che las chommas davos. Las grondas tschattas procuran ch’il luf-tscherver na sfundra betg profund en la naiv. Las passidas dal luf-tscherver èn – cun ina ladezza da la tschatta davant da 5 fin 7 centimeters e da la tschatta davos da 4 fin 6 centimeters – radund trais giadas uschè grondas sco quellas dal giat domestic. La lunghezza dal pass giascha tranter 40 e 100 centimeters; tar animals en plaina cursa po quella cumpigliar fin 150 centimeters.[3] Cuntrari a la vulp u il chaun mancan tar fastizs dal luf-tscherver per ordinari ils fastizs da las griflas, damai che las griflas vegnan retratgas durant currer en tastgas da pel.

En l’Europa Centrala paisan mastgels, tut tenor regiun, en media tranter 20 e 25 kilos; exemplars fitg levs paisan be 14 kilos, animals fitg grevs pon pasar fin a 37 kilos. Las femellas èn en media 15 procent pli levas ch’ils mastgels. Lur pais cumpiglia per ordinari radund 15 fin 20 kilos; las valurs maximalas tanschan da 12 fin 29 kilos.[4][5]

Ulteriuras caracteristicas da la cumparsa e prestaziuns dals senns

[modifitgar | modifitgar il code]

Tratgs communabels cun las autras spezias dal gener dals lufs-tscherver èn las ureglias cun tschofs, il chau lad e radund e la cua fitg curta. Tar il luf-tscherver eurasian ha quella ina lunghezza da 15 fin 25 centimeters e finescha en in piz da colur naira. Il luf-tscherver eurasian dispona d’ina barba spessa vi da las vistas, la quala el po ultra da quai sbrajattar fitg ferm. La funcziun da questa barba n’è betg sclerida dal tuttafatg. Probablamain expriman ils animals sur la posiziun da la barba lur disposiziun envers auters animals da la medema spezia. Eventualmain serva la barba vi da las vistas er a reflectar funtaunas da tun.[5][6]

Ils tschofs vi da las ureglias gizzas, da furma triangulara, han ina lunghezza da fin a 5 centimeters. Quels rinforzan l’abilitad da pudair localisar funtaunas da tun.[7] Sco che retschertgas han mussà, èn lufs-tscherver abels da percepir ina mieur sur ina distanza da 50 meters ed in chavriel che passa sperasvi sur ina distanza da 500 meters. Ils egls en furma da mandel èn orientads enavant ed èn da colur mellen aurà, brin mellen u ocher. Ils egls furman il pli impurtant organ sensitiv dal luf-tscherver. Cumpareglià cun l’uman reageschan quels sis giadas pli sensibel sin glisch, quai che lubescha al luf-tscherver da far chatscha tranter stgir e cler e da notg.[8] L’odurat percunter gioga per la chatscha ina rolla main impurtanta.

La dentadira cumpletta d’in luf-tscherver consista per regla da 28 dents. Dad omaduas varts da la missella sura e da missella sut sa chattan trais incisivs, mintgamai in dent chanin sviluppà fitg ferm, dus premolars sco er in molar; magari è avant maun d’ina u dad omaduas varts da la missella sut in molar supplementar.[9]

Il pail dal luf-tscherver è da vart sura da colur brin cotschnenta fin brin melna (da stad) resp. grischa fin brin grischa (d’enviern). Il mintun, la gula, il pèz, la vart dal venter sco er la vart interna da las chommas èn da colur grisch alventa fin alv crema.[10] Ils flatgs sin il pail varieschan d’individi tar individi, pon però er mancar quasi dal tuttafatg. Il pail sa cumpona d’ina launa spessa e da zaidlas che cuvran quella e che cuntanschan ina lunghezza da 5 fin 7 centimeters. Il pail d’enviern tutga tar ils pli spess en l’entira fauna. Il fatg ch’il luf-tscherver ha chommas autas, in pail spess e toppas ladas lubescha ad el d’ir a chatscha en naiv d’in’autezza da fin in mez meter. Croda dapli naiv, sa retira el en regiuns pli bassas.[11]

Derasaziun

[modifitgar | modifitgar il code]

Territori da derasaziun istoric

[modifitgar | modifitgar il code]
Fastizs dal luf-tscherver

Il luf-tscherver eurasian tutga tar las spezias da giats cun il pli vast territori da derasaziun.[12] En l’Europa tanscheva quel a l’entschatta dal temp modern da las Pireneas sur ina zona vaira lada fin en l’Ural. Tenor l’avis d’intgins scienziads mancava il luf-tscherver però en l’Islanda, sin las Inslas Britannicas e sin las inslas da la Mar Mediterrana, en pli en las regiuns da costa da la Mar dal Nord, en il Danemarc, en la Norvegia dal Sid sco er en la part settentriunala da la Scandinavia e da la Russia dal Vest.[13][14]

En l’Asia populava il luf-tscherver quasi l’entira Sibiria da l’Ural fin al Pacific sco er la China dal Nord, il Tibet, parts da la Mongolia ed il Turkestan. Vers nord furma il circul polar il cunfin dal territori da derasaziun – nagin’autra spezia da giat avanza pli lunsch vers nord ch’il luf-tscherver eurasian.[15] En il sid cumpara la spezia fin en il Nepal, l’India dal Nord, il Pakistan dal Nord, la Persia ed eventualmain schizunt fin en la Palestina.

En Germania èn ils ultims exemplars vegnids sajettads vers il 1850, en las Alps Franzosas il 1903[16] ed en Svizra il 1904 (al Simplon)[17]. Il pli ditg ha il luf-tscherver pudì sa mantegnair en l’Europa dal Vest en l’Austria, nua ch’ins ha sajettà l’ultim exemplar il 1918 en il Bregenzerwald.[18]

Tranter il 1918 e ca. il 1960 è il luf-tscherver eurasian facticamain stà extirpà en l’Europa dal Vest. En vastas parts da l’Europa dal Nord, Europa da l’Ost ed Europa dal Sidost sco er en la gronda part dal territori da derasaziun asiatic ha la spezia però survivì. Las cumprovas il pli al vest derivan vers il 1960 da la Svezia dal Sid, da la Pologna da l’Ost e da la Slovachia da l’Ost.

Mesiras da recolonisaziun e territori da derasaziun odiern en l’Europa

[modifitgar | modifitgar il code]

Grazia a diversas acziuns da metter en libertad lufs-tscherver, èn puspè colonisadas oz intginas regiuns da l’Europa dal Vest sco las Alps, il Giura, las Vogesas, il Harz ed il Guaud da la Boemia. En las Alps dal Nordvest han ils animals occupà fin oz quasi tut ils spazis da viver ch’èn adattads.[19] Quests programs da recolonisaziun èn stads contestads en parts da la populaziun e n’han betg adina sa laschà realisar senza problems (cf. sutvart).

Ina rolla da pionier areguard la recolonisaziun dals lufs-tscherver ha giugà la Svizra. Il 1971 han ins mess en libertad en la regiun dad Engelberg ils emprims dus lufs-tscherver che derivavan da las Carpatas.[20] Fin il 1976 èn suandads ulteriurs exemplars, ils quals avevan gia occupà fin il 1979 in territori da 4500 kilometers quadrat. Fin il 1991 era il luf-tscherver sa derasà en la part centrala ed en il nordvest da las Alps Svizras sur in territori da 10 000 kilometers quadrat ed en il Giura sur in territori da 5000 kilometers quadrat. Tranter il 2001 ed il 2003 han ins mess en libertad en la Svizra dal Nordost – en ils chantuns Son Gagl, Turitg, Turgovia ed Appenzell – ulteriurs nov lufs-tscherver, als quals igl è reussì d’er fundar en questa regiun ina populaziun persistenta.[21]

Ulteriurs programs da recolonisaziun – betg tuts cun il success giavischà – han ins realisà il 1976 al cunfin tranter l’Austria e la Slovachia, il 1983 en las Vogesas franzosas sco er pli tard en la regiun da cunfin tranter la Slovenia, l’Italia e l’Austria. En Germania eran gia emigrads a partir dals onns 1950 singuls animals en la Baviera, probablamain nà da la Tschechia. En il fratemp existan er qua populaziuns en las pli diversas regiuns. Il 2018 eran cumprovads be en Germania 77 lufs-tscherver.[22]

Vegnan observads singuls animals, na signifitga quai anc betg ch’il luf-tscherver haja recolonisà questa regiun e sa multiplitgeschia là. Per ordinari fundeschan lufs-tscherver be novs reviers, sche quests territoris disponan d’access a reviers vischins gia existents.[23]

Spazi da viver e pretensiuns al revier

[modifitgar | modifitgar il code]
Il pail da stad è in pau pli cler
Tar intgins lufs-tscherver mancan ils flatgs dal tuttafatg
Animal giuven

Sco spazi da viver preferescha il luf-tscherver eurasian da princip grondas surfatschas da guaud cun in chagliom spess; da cuntradas avertas e lieus abitads da l’uman sa serva el be a l’ur e temporarmain. Premissas idealas per la chatscha al porschan guauds structurads fitg ferm (cun inslas da guaud vegl, cleragls, spundas grippusas e zonas palidusas).[11] La spezia cumpara però er en la zona da muntogna grippusa fin en autezzas da 2500 meters, en palids bassas e sin pastgiras sco er en l’auta planira da l’Asia Centrala nua ch’è per gronda part avant maun nagin guaud. En regiuns cun in’auta spessezza da lufs cumparan lufs-tscherver be darar ed en pliras regiuns han ins constatà in augment da la populaziun da lufs-tscherver suenter che la populaziun da lufs era sa diminuida.[24]

Retschertgas telemetricas ch’han accumpagnà ils ultims decennis divers projects da recolonisaziun han mussà ch’ils lufs-tscherver tschiffan ina gronda part da lur preda a l’ur dal guaud e ch’els entran be darar en zonas d’utilisaziun agricula. Da di sa trategnan ils lufs-tscherver en lur zups e tolereschan là tuttavia er la vischinanza da l’uman. Tant en las Vogesas sco er en il guaud bavarais han femellas tratg si pitschens en proxima vischinanza da lieus cun auta frequenza turistica.[25]

La grondezza dals reviers dals lufs-tscherver eurasians varieschan fitg ferm e dependan surtut dals animals da preda che stattan a disposiziun, ma er da la spessezza e structura dal guaud, da las pussaivladads da sa zuppar, da la colonisaziun tras l’uman e da las relaziuns topograficas. Da retschertgas ch’èn vegnidas fatgas en las Alps Svizras èn resultadas grondezzas da reviers da 250 kilometers quadrat; il pli pitschen revier dumbrava 96, il pli grond 450 kilometers quadrat. En il Giura, nua che la cumpart da guaud è pli gronda, han ins eruì in spazi d’activitad da 100 fin 150 kilometers quadrat.[26] En las Carpatas, la Russia dal Vest e l’anteriura Jugoslavia han ins percunter dumbrà en media in luf-tscherver mintga 10 fin 40 kilometers quadrat.[27] Femellas han en general pli pitschens reviers che mastgels; il revier da quests ultims po sa cruschar cun quel da duas fin trais femellas. Ils cunfins dals reviers vegnan marcads cun urin, excrements e per part er cun fastizs da sgriflar.[28]

Retschertgas davart il cumportament dals lufs-tscherver entaifer lur reviers han ins surtut fatg en il parc naziunal polonais Białowieża. Là han ils lufs-tscherver percurrì per di radund 1,7 fin 2,6 procent da lur revier.[29] Il cumportament da sa mover tras il revier e la grondezza da quel è surtut stà d’attribuir a la moda d’ir a chatscha dal luf-tscherver. Sco chatschader da surpraisa mazza el en emprima lingia animals da preda che sa cumportan malprecaut. Sa trategna il luf-tscherver pli ditg en ina part da ses revier, daventan ils animals pli precauts ed il success da chatscha sa sbassa. Perquai sto il luf-tscherver adina puspè midar entaifer ses revier il territori da chatscha.[30]

Moda da viver

[modifitgar | modifitgar il code]

Spectrum d’animals da preda

[modifitgar | modifitgar il code]

Savens importan chavriels e chamutschs dapli che 80 procent dal spectrum d’animals da preda. Autras spezias d’animals èn percunter en relaziun tar lur derasaziun sutrepreschentadas.[31] Il spectrum d’animals cumpiglia ultra da quai praticamain tut ils mammals ed utschels pitschens e mesauns che cumparan en il spazi da viver respectiv. Uschia tutgan per exempel vulps, fiergnas, cunigls, giuvens portgs selvadis, stgilats, mieurs, ratuns e muntanellas tar ils animals che vegnan mazzads da lufs-tscherver; medemamain consumescha quel peschs. Animals cun ungla pitschens e da grondezza mesauna cun in pais da 20 fin 25 kilos furman però la preda preferida. En vastas parts da l’Eurasia è il chavriel la preda principala dal luf-tscherver ed uschia sa cuvra il territori da derasaziun dal luf-tscherver er per gronda part cun quel dal chavriel.[32] En la Finlanda, nua che na vivan nagins chavriels, sco er en Svezia e Norvegia, nua ch’ins ha introducì chavriels pir suenter il 1900, mazzan lufs-tscherver savens giuvens rens.[33]

En las Alps domineschan entaifer il spectrum d’animals da preda il chavriels e chamutschs. En il guaud bavarais giogan sper chavriels er vadels-tschierv e lieurs in’impurtanta rolla. En il Giura ch’è ritg da vulps pon quellas cumpigliar fin a 10 procent dal spectrum d’animals da preda. En la taiga fan lufs-tscherver surtut chatscha sin lieurs alvas e sin giaglinas dal pe pailus. Da capiergnas sa nutrescha il luf-tscherver be en periodas da crisa; percunter returna el tar la preda ch’el ha sez mazzà (cf. sutvart).

Cumportament da chatscha

[modifitgar | modifitgar il code]

Il luf-tscherver viva a moda solitaria e va surtut a chatscha enten far stgir e durant la notg. Da di ruaussan ils animals per ordinari en lur zups. Il temp da chalur pon ins er observar durant il di lufs-tscherver ch’èn activs. Er cura ch’els tiran si animals giuvens u sch’ils animals da preda daventan rars, van els a chatscha da di. Durant la chatscha percurran els en media in tschancun da 10 kilometers.[34]

Tar il luf-tscherver eurasian sa tracti d’in chatschader da lajetg e da surpraisa che tschiffa sia preda surtut sin trutgs da selvaschina che vegnan frequentads regularmain.[35] La chatscha sa splega, sco tar il giat dumesti, cun lajegiar u sa schluitar natiers e finescha cun in sigl u cun far in spurt da sut 20 meters. Tar quests sprints curts po il luf-tscherver cuntanscher ina sveltezza da bunamain 70 km/h.[36] Las chommas davos, ch’èn pli lungas che quellas davant, gidan a far in svelt sprint en direcziun da la preda. La preda vegn stenschentada cun ina morsa en la gula. Reusseschi a la preda da mitschar tar ina tala attatga, vegn quella tut il pli persequitada sur ina curta distanza. La preda ch’el n’ha anc betg prendì dapart, zuppa il luf-tscherver magari sut roma u figlia. Per ordinari returnan lufs-tscherver pliras giadas tar lur preda. En il decurs d’ina notg consumeschan ils lufs-tscherver tranter 1 e 2,7 kilos charn.[37] In animal che paisa 25 kilos basegna en media ca. 1,1 kilograms charn.[38]

Paregliaziun e tgira dals animals giuvens

[modifitgar | modifitgar il code]
Mamma cun animal giuven

Ils pèrs sa scuntran be dal temp da paregliaziun tranter il favrer e l’avrigl. Tar las femellas è quai per ordinari il cas a partir dal segund enviern, tar ils mastgels pir a partir dal terz enviern.[38] Ils animals che vivan uschiglio persuls marcheschan durant quest temp cun in urin che savura fitg ferm a moda spezialmain intensiva la zona centrala da lur reviers. Las marcaziuns vegnan fatgas da preferenza sin l’autezza dal nas dals lufs-tscherver vi da crappa u cuschs. Er ils cloms da paregliaziun, che sumeglian in lung ‹Ouh›, èn savens d’udir durant quest temp.

Ha in mastgel chattà ina femella ch’è pronta da sa paregliar, sa trategna el durant plirs dis en sia vischinanza. Fruntan plirs mastgels in sin l’auter, cumbattan els per il dretg da sa paregliar. Tar la copulaziun sa vischina il mastgel a la femella da davos e munta sin quella. La copulaziun sco tala, durant la quala il mastgel sa morda en il pail da la tatona da la femella, dura radund trais minutas; per di han lieu pliras copulaziuns. Da princip sa copulescha ina femella durant in temp da copulaziun mintgamai be cun in mastgel.[23]

Suenter in temp da purtanza da ca. 73 dis[39] naschan dus fin tschintg animals giuvens, per ordinari en in lieu protegì, per exempel en ina tauna en il grip u sut in ragischom. Ils animals, che naschan gia cun pail, paisan a l’entschatta radund 240 fin 300 grams[40] ed èn tschorvs durant ils emprims 16 u 17 dis da vita. Da la tgira dals pitschens s’occupa be la mamma. A partir d’ina vegliadetgna da quatter emnas cumenzan quels a magliar vi dals animals da preda da la mamma. Quella als lascha tettar fin en ina vegliadetgna da maximalmain tschintg mais. Animals giuvens restan fin la proxima primavaira tar la mamma. Alura emprovan els da chattar in agen revier. Las giuvnas femellas cuntanschan lur madirezza sexuala en media cun 21, ils mastgels percunter pir cun 33 mais.

La mortalitad tar ils animals giuvens è fitg auta. Entant che lufs-tscherver creschids n’èn strusch periclitads tras auters animals da preda, vegnan animals giuvens mazzads dad urs, lufs, gulatschs e magari schizunt da vulps. En l’Asia po er il leopard mazzar giuvens lufs-tscherver. L’auta mortalitad dals animals giuvens è però d’attribuir main als inimis natirals che ad accidents da traffic e, per part, a malsognas. Tenor il stadi d’enconuschientscha actual èn lufs-tscherver suttaposts a las medemas malsognas bacterialas e viralas sco il giat dumesti.[41] Animals giuvens han ultra da quai be ina schanza da surviver, sch’els chattan suenter sa sparter da la mamma in agen revier anc betg occupà. Quai reussescha be a mintga quart animal.[15]

L’aspectativa da vita da lufs-tscherver als quals i reussescha da fundar in revier giascha tar 10 fin 15 onns. Animals che vegnan tegnids en fermanza (en parcs d’animals) pon er cuntanscher ina vegliadetgna da fin 25 onns.[42]

Periclitaziun ed effectivs

[modifitgar | modifitgar il code]

La spezia sco tala vala tenor l’Uniun internaziunala per il mantegniment da la natira e da sias resursas sco «betg periclitada». En la gronda part dals pajais, uschia per exempel er en Svizra, Germania u Austria, è la chatscha però scumandada u regulada fermamain. Il pli grond problem per il luf-tscherver en l’Europa è il fraud. Surtut sin il Balcan ha quel manà ad ina sminuziun dramatica da la populaziun da lufs-tscherver. Dal luf-tscherver dal Balcan (sutspezia Lynx lynx balcanicus) existan be pli 20 fin 40 exemplars creschids; quels vivan en l’Albania ed en la Macedonia dal Nord.

En tut il mund vivan stgars 50 000 individis; en l’entira Europa èn quai radund 7000 exemplars.[43] Grondas populaziuns da varga 1000 animals vivan qua surtut en Russia, en la Finlanda, en la Rumenia (Carpatas), en Svezia, en l’Estonia ed en la Bosnia-Erzegovina. En Svizra vivan radund 190 individis.[44]

Il success da las recolonisaziuns en l’Europa Centrala e dal Vest n’è anc betg segirà; i sto anc sa mussar schebain las populaziuns etablidas èn ablas da surviver a lunga vista.

Uman e luf-tscherver

[modifitgar | modifitgar il code]

La reputaziun dal luf-tscherver

[modifitgar | modifitgar il code]
Camera da surveglianza automatica

Cumpareglià cun il luf u l’urs brin èn lufs-tscherver bler main preschents en mitus e paraulas europeicas. Quai sa lascha interpretar sco mussament che l’uman aveva bler damain contact cun il luf-tscherver che n’è bain betg spezialmain timid, ma strusch vesaivel.[45]

En la medischina populara vegnivan griflas da lufs-tscherver urlads en metals prezius purtads sco amulets; quels duevan proteger cunter dischariels ed epilepsia. En diever eran però er autras parts dal corp: il grass dal luf-tscherver dueva gidar cunter la gutta ed en cas d’in’inflammaziun da las mandlas duevi esser nizzaivel da baiver or da l’oss dal chalun vaira chavortg dal luf-tscherver.[46]

Cumpareglià cun il luf ha l’uman bler damain resalvas envers il luf-tscherver: Grondas parts da la populaziun han ina tenuta positiva u neutrala envers il return dal luf-tscherver. Il return dal luf è percunter segnà d’ina tenuta bler pli refusanta e vegn connotà bler pli ferm cun privels per l’uman e per ils animals da chasa. Tenor l’opiniun da l’expert da la protecziun da la natira Josef Reichholf sa lascha quai attribuir al fatg che spezias da giats èn main adattadas per vegnir associadas cun l’aspect d’in inimi. Quai simplifitgescha ils projects da recolonisaziun, damai che la resistenza sa restrenscha per ordinari a circuls d’interess da purs e chatschadurs che teman las consequenzas sin ils animals da niz e la selvaschina. Ch’ils lufs-tscherver èn vegnids extirpads relativamain baud en l’Europa Centrala e dal Vest è probablamain d’attribuir a quai ch’igl è pli simpel per l’uman da far chatscha sin els che sin lufs.

Problems tar la recolonisaziun

[modifitgar | modifitgar il code]

En il decurs dals ultims decennis èsi sa mussà ch’i daventa per lufs-tscherver adina pli grev da colonisar novs spazis da viver. Tar la furmaziun d’in revier, la quala preceda ina multiplicaziun, tschertga in luf-tscherver la colliaziun territoriala tar il revier d’auters lufs-tscherver. Ina colonisaziun natirala d’anteriurs spazis da viver basegna perquai in fitg lung spazi da temp e premetta ch’igl existia en ils spazis da viver respectivs in grond squitsch da populaziun.[23] In return dal luf-tscherver en ses anteriurs territoris da derasaziun sa lascha uschia per ordinari be cuntanscher cun agid da l’uman.

Animals da niz sco preda

[modifitgar | modifitgar il code]

Durant ils emprims trais decennis suenter la recolonisaziun dal luf-tscherver en Svizra han quels mazzà en tut radund 1000 nursas.[47] Vadels novnaschids èn daventads be excepziunalmain l’unfrenda da lufs-tscherver. Ins ha fatg l’experientscha che singuls individis sa spezialiseschan sin la chatscha d’animals da niz sco chauras u nursas. L’unfrenda da lufs-tscherver daventan surtut animals che restan er sur notg lunsch davent dals abitadis da l’uman e dals quals la pastgira è situada en vischinanza da guauds. Sco tar auters animals da rapina, per exempel vulp u fiergna, poi capitar en cas d’attatgas sin animals da niz ch’i vegnan mazzads u blessads bler dapli animals che quai ch’èn necessaris per sa nutrir (uschenumnà surplus killing).[48]

Muntanera da nursas cun chaun da protecziun

Sin scossas che pasculeschan sin las alps na datti per ordinari betg savens attatgas; sco animal da lajetg fan lufs-tscherver pli tgunsch chatscha sin chavriels e chamutschs che quai ch’els attatgan animals da niz. Sco tar auters projects da recolonisaziun, per exempel dal tschess barbet, dal luf u da l’urs brin, è er la recolonisaziun dal luf-tscherver stada accumpagnada d’ina collavuraziun intensiva cun la populaziun locala. Campagnas d’orientaziun al lieu han contribuì a moda essenziala al success dals projects da recolonisaziun. Latiers tutga er in’indemnisaziun svelta e nuncumplitgada a purs che perdan animals da niz tras il luf-tscherver. En lieus nua che vegnan recolonisads a medem temp lufs u urs brins èn ils chauns da protecziun da muntaneras er sa mussads sco protecziun effizienta cunter attatgas da lufs-tscherver.

En Svizra vegnan mesiras da prevenziun cunter attatgas da lufs-tscherver subvenziunadas. Da l’autra vart existan però er criteris clers cura ch’in luf-tscherver è da considerar sco animal problematic e po vegnir sajettà.[21]

Influenza sin autras spezias d’animals

[modifitgar | modifitgar il code]

La preschientscha dals lufs-tscherver n’ha nagin’influenza negativa sin ils effectivs dals mammals cun unglas pèr lubids. Il dumber da chavriels e chamutschs che vegnan mazzads da lufs-tscherver è per ordinari cleramain sut quel dals animals che daventan l’unfrenda da malsognas u d’accidents e sa chattan er cleramain sut il dumber d’animals ch’ils chatschaders sajettan sin la medema surfatscha.[49] La preschientscha dal luf-tscherver contribuescha però betg uschè ferm sco sperà a meglierar la sanadad da l’effectiv da selvaschina. Pervi da lur tecnica da far chatscha na daventan numnadamain betg be animals malsauns u fitg vegls lur unfrenda.[50]

Per part han ins fatg valair cunter projects da recolonisaziun l’argument ch’ils lufs-tscherver pericliteschian projects da recolonisaziun da la giaglina dal pe pailus, dal cot da draussa u dal cot da taus. Igl è bain correct che questas spezias d’animals furman ina tscherta cumpart dal nutriment dals lufs-tscherver en la Scandinavia ed en las Carpatas; ma en l’Europa Centrala e dal Vest è questa resalva sa mussada sco nungiustifitgada, damai ch’ils lufs-tscherver chattan qua en lur reviers effectivs bundant pli gronds da chavriels e chamutschs.[51]

Ruissas da selvaschina han en ils guauds in effect negativ sin la regiuvinaziun natirala da las plantas. Concentraziuns da talas ruissas datti savens perquai che blers tschiervs sa trategnan en quartiers sin pitschen spazi. La preschientscha dal luf-tscherver ha qua in effect positiv, damai che la selvaschina sa reparta uschia sin in pli grond spazi.

Success e nunsuccess dals programs da recolonisaziun

[modifitgar | modifitgar il code]

La recolonisaziun dal luf-tscherver n’ha betg pudì vegnir realisada senza problems. Ils onns 1970 èn animals vegnids mess en libertad en Svizra ed en il guaud bavarais a moda illegala, quai ch’ha mess en dumonda a lunga vista la credibilitad da tals programs da recolonisaziun. En pli èsi sa mussà che be lufs-tscherver tschernids cun quità èn abels da surviver e da s’etablir al liber. Tar las recolonisaziun ch’han gì success sa tracti per ordinari d’animals ch’eran vegnids tschiffads en il liber; ad animals ch’èn creschids si en parcs na reusseschi percunter savens betg da tschiffar avunda preda. En territoris recolonisads hai ultra da quai dà diversas schluppettadas illegalas ed acziuns da dar tissi.

Per il mument è il dumber da las populaziuns da lufs-tscherver en lieus da recolonisaziun sco la Svizra u la Germania anc memia pitschen ed ils effectivs èn per part isolads in da l’auter. Pir a partir d’in dumber da 50 fin 100 animals ch’èn abels da sa multiplitgar tranter pèr è garantida ina variabilitad genetica suffizienta.[52] Per quai èn per part necessaris corridors da migraziun che duain promover il stgomi. En Svizra èn per exempel s’etablidas fin uss la populaziun da las Alps Centralas e dal Nord e quella dal Giura; ma il territori tranteren, la Svizra Bassa cun ina fitg auta preschientscha da l’uman, n’è betg colonisada, uschia ch’i n’ha lieu nagin stgomi genetic tranter las duas populaziuns.

Sistematica

[modifitgar | modifitgar il code]

Urden sistematic

[modifitgar | modifitgar il code]
Derasaziun da las quatter spezias dal gener luf-tscherver: luf-tscherver eurasian (oransch), luf-tscherver iberic (cotschen), luf-tscherver cotschen (verd), luf-tscherver canadais (violet)

Sur lung temp han ins discutà, schebain il luf-tscherver eurasian furmia be in sutgener dal gener Felis. Perquai chatt’ins en litteratura pli veglia il luf-tscherver eurasian per part sut la denominaziun Felis lynx. Oz èsi acceptà generalmain da manar l’agen gener Lynx ed il luf-tscherver eurasian vegn correspundentamain manà sco Lynx lynx.

Tenor retschertgas da la biologia moleculara che Stephen J. O’Brien ha manà tras ils onns 1990, sa lascha il gener dals lufs-tscherver manar enavos en l’evoluziun sin ina gruppa da giats gronds selvadis u panterins, la quala è sa dividida avant radund trais fin set milliuns onns en plirs roma laterals. L’ultima spartiziun ha gì lieu avant ca. 2,8 milliuns onns. D’in dals dus roms èn sa sviluppads ils giats gronds leopard nivlus, liun, tigher, jaguar, leopard e leopard da naiv; da l’auter rom è sa sviluppà dal luf-tscherver originar (Lynx issiodorensis), ch’era derasà en il pliocen enturn l’Arctica, il gener odiern dals lufs-tscherver sco er il giat marmorisà.[53][54]

Entaifer il gener dals lufs-tscherver figurescha il luf-tscherver eurasian oz sco atgna spezia. Pli baud al reuniv’ins cun il luf-tscherver canadais ed il luf-tscherver iberic ad ina suletta spezia. A basa da chats da fossils san ins però che la lingia da svilup dal luf-tscherver iberic è gia sa separà a l’entschatta dal pleistocen. Cumpareglià cun il luf-tscherver iberic è la situaziun da fossils bundant main clera tar il luf-tscherver eurasian. Cumprovà è en tutta cas che quel è sa sviluppà en la part orientala da la Palearctica ed è sa derasà davent da là vers vest e vers ost.[55] Il luf-tscherver cotschen ed il luf-tscherver canadais derivan sco ch’i para d’antenats dal luf-tscherver eurasian, ils quals èn arrivads en duas undas d’immigraziun sur la Punt da Bering en l’Alasca: or da l’emprima unda d’immigraziun avant 2,6 milliuns onns è resortì il luf-tscherver cotschen, or da la segunda avant ca. 200 000 onns il luf-tscherver canadais.

Sutspezias

[modifitgar | modifitgar il code]

Areguard il dumber e la cunfinaziun geografica da las sutspezias dal luf-tscherver eurasian divergeschan las opiniuns. Tut tenor funtauna differenzieschan ins quatter fin 14 sutspezias. Sunquist & Sunquist (2009) enumereschan las suandantas set sutspezias: il luf-tscherver europeic (Lynx lynx lynx) che furma la furma nominala e ch’è derasà en l’Europa dal Vest, la Scandinavia e parts da la Russia fin en Sibiria; en pli il luf-tscherver sard † ( L. l. sardiniae, l’ultim exemplar è vegnì sajettà il 1967), il luf-tscherver da las Carpatas (L. l. carpathica), il luf-tscherver dal Caucasus (L. l. dinniki), il luf-tscherver da l’Asia Centrala (L. l. isabellinus), il luf-tscherver dal Baikal (L. l. kozlovi), il luf-tscherver da la Sibiria (L. l. wrangeli) ed il luf-tscherver da l’Amur (L. l. neglectus).[56]

Annotaziuns

[modifitgar | modifitgar il code]
  1. ↑ NABU INFO: Luchse in Deutschland – Erfolgreiche Rückkehr der ‹Pinselohren›? Naturschutzbund Deutschland e.V. Bonn 2006, consultà ils 3 da mars 2018.
  2. ↑ Stubbe e Krapp, p. 1122.
  3. ↑ Hofrichter, 2005, p. 140.
  4. ↑ Kalb, p. 18s.
  5. ↑ 5,0 5,1 Stubbe e Krapp, p. 1123.
  6. ↑ Heup, p. 34.
  7. ↑ Kalb, p. 19.
  8. ↑ Hofrichter, 2005, p. 144.
  9. ↑ Tor Kvam: Supernumerary teeth in the European lynx, Lynx lynx lynx, and their evolutionary significance. En: Journal of Zoology, tom 206, nr. 1, 1985, p. 17–22.
  10. ↑ Sunquist, p. 165.
  11. ↑ 11,0 11,1 Stubbe e Krapp, p. 1146.
  12. ↑ Animals Diversity Web: Lynx lynx – Eurasian lynx, consultà ils 28 da favrer 2018.
  13. ↑ Kalb, p. 57.
  14. ↑ Stubbe e Krapp, p. 1134.
  15. ↑ 15,0 15,1 Hofrichter e Berger, p. 19.
  16. ↑ Kalb, p. 60 e 62.
  17. ↑ KORA.
  18. ↑ Hofrichter e Berger, p. 66.
  19. ↑ Kalb, p. 33.
  20. ↑ Erich Aschwanden: Wie der Luchs zurück in die Schweiz kam, en: Neue Zürcher Zeitung dals 23 d’avrigl 2018.
  21. ↑ 21,0 21,1 Kalb, p. 83ss.
  22. ↑ Hofrichter e Berger, p. 21s.
  23. ↑ 23,0 23,1 23,2 Hofrichter e Berger, p. 102.
  24. ↑ Sunquist, p. 167.
  25. ↑ Kalb, p. 22–23.
  26. ↑ Kalb, p. 24–26.
  27. ↑ Stubbe e Krapp, p. 151.
  28. ↑ Hofrichter e Berger, p. 98.
  29. ↑ Hofrichter e Berger, p. 100.
  30. ↑ Hofrichter e Berger, p. 101.
  31. ↑ Kalb, p. 37–39.
  32. ↑ Sunquist, p. 168.
  33. ↑ Sunquist, p. 168–169.
  34. ↑ Sunquist, S. 167.
  35. ↑ Josef Reichholf: Der Bär ist los. Ein kritischer Lagebericht zu den Überlebenschancen unserer Großtiere. Herbig, Minca 2007, ISBN 978-3-7766-2510-3, p. 75ss.
  36. ↑ Hofrichter, 2005, p. 139.
  37. ↑ Kalb, p. 48.
  38. ↑ 38,0 38,1 Stubbe e Krapp, p. 1150.
  39. ↑ Stubbe e Krapp, p. 1151.
  40. ↑ Heup, p. 31 e Hofrichter, 2005, p. 142.
  41. ↑ Hofrichter r Berger, p. 109.
  42. ↑ Heup, p. 32.
  43. ↑ Heup, p. 39.
  44. ↑ WWF: Verbreitung des Eurasischen Luchs, consultà ils 30 da november 2014.
  45. ↑ Hofrichter e Berger, p. 32.
  46. ↑ Hanns Bächtold Stäubli: Handbuch des deutschen Aberglaubens, 1933.
  47. ↑ Heup, p. 37.
  48. ↑ Hofrichter e Berger, p. 117s. e p. 141.
  49. ↑ Kalb, p. 39 e 52 sco er Hofrichter, 2005, p. 135.
  50. ↑ Kalb, p. 52.
  51. ↑ Hofrichter e Berger, p. 81.
  52. ↑ Hofrichter e Berger, p. 79.
  53. ↑ Hofrichter, 2005, p. 136.
  54. ↑ Hofrichter e Berger, p. 38 e 49.
  55. ↑ Hofrichter e Berger, p. 139.
  56. ↑ M.E. Sunquist & F.C. Sunquist (2009): Family Felidae (Cats). (p. 151). En: D.E. Wilson, R.A. Mittermeier (ed.): Handbook of the Mammals of the World, tom 1: Carnivores. Lynx Edicions, 2009, ISBN 978-84-96553-49-1.

Litteratura

[modifitgar | modifitgar il code]
  • Antal Festetics (ed.): Der Luchs in Europa. Beiträge des 1. Internationalen Luchs-Kolloquiums in Murau/Steiermark, 7.–9. Mai 1978. Kilda, Greven 1980, ISBN 3-921427-43-6 (Themen der Zeit, tom 3).
  • Breitenmoser Urs, Christine Breitenmoser-Würsten: Der Luchs. Ein Großraubtier in der Kulturlandschaft. Salm, Wohlen 2008, ISBN 978-3-7262-1414-2 (dus toms).
  • H. Hemmer: ‹Felis (Lynx) lynx› Linnaeus, 1758. Luchs, Nordluchs. En: M. Stubbe, F. Krapp (ed.): Raubsäuger–Carnivora (Fissipedia), tom 2. Mustelidae 2, Viverridae, Herpestidae, Felidae. Aula, Wiebelsheim 1993, ISBN 3-89104-528-X (Handbuch der Säugetiere Europas, tom 5), p. 1119–1167.
  • Marco Heurich e Karl Friedrich Sinner: Der Luchs. Die Rückkehr der Pinselohren. Buch und Kunstverlag Oberpfalz, 2012, ISBN 978-3-935719-66-7.
  • Jürgen Heup: Bär, Luchs, Wolf. Die stille Rückkehr der wilden Tiere. Franckh-Kosmos, Stuttgart 2007, ISBN 978-3-440-11003-4.
  • Robert Hofrichter, Elke Berger: Der Luchs. Rückkehr auf leisen Pfoten. Stocker, Graz 2004, ISBN 3-7020-1041-6.
  • Robert Hofrichter: Die Rückkehr der Wildtiere. Stocker, Graz 2005, ISBN 3-7020-1059-9.
  • Roland Kalb: Bär, Luchs, Wolf. Verfolgt, Ausgerottet, Zurückgekehrt. Leopold Stocker Verlag, Graz 2007, ISBN 978-3-7020-1146-8.
  • R.M. Nowak: Walker’s Mammals of the World, tom 1, 6. ed. Johns Hopkins University Press, Baltimore 1999, ISBN 0-8018-5789-9, p. 806.
  • Mel Sunquist e Fiona Sunquist: Wild Cats of the World. The University of Chicago Press, Chicago 2002, ISBN 0-226-77999-8.
  • Manfred Wölfl, Heinz Klein: Luchswege. Mittelbayerischer Verlag, Regensburg 2000, ISBN 3-931904-84-9.
  • Manfred Wölfl (red.): Luchsmanagement in Mitteleuropa. Zusammenfassung der Vorträge und Diskussionen zur Fachtagung in Zwiesel 10.–11. November 2003. Landshut 2004 (Naturschutz in Niederbayern, tom 4).

Colliaziuns

[modifitgar | modifitgar il code]
Commons Commons: Luf-tscherver eurasian – Collecziun da maletgs, videos e datotecas d'audio
Da "https://rm.wikipedia.org/w/index.php?title=Luf-tscherver&oldid=164531"