Ungaria

Ungaria Magyarország (ungarais)
Lingua uffiziala	ungarais
Chapitala	Budapest
Furma da stadi	republica parlamentara
Furma da regenza	sistem parlamentar
Schef da stadi	presidenta dal stadi Katalin Novak
Schef da la regenza	primminister Viktor Orbán
Surfatscha	93 030 km²
Abitants	9 830 485 (2016)
Spessezza	106 abitants per km²
Munaida	forint (HUF)
Imni naziunal	Himnusz
TLD d'internet	.hu
Preselecziun	+36

L’Ungaria (dapi il 2012 uffizialmain ungarais Magyarország [ˈmɒɟɒrorsaːɡ], avant uffizialmain Magyar Köztársaság per Republica da l’Ungaria) è in stadi continental situà en l’Europa Centrala. Il territori dal pajais sa chatta per gronda part en il Batschigl Pannonic. Ils pajais vischins èn l’Austria, la Slovachia, l’Ucraina, la Rumenia, la Serbia, la Croazia e la Slovenia.

Dapi il 1999 è l’Ungaria commembra da la NATO e dapi il 2004 da l’Uniun europeica. La chapitala dal pajais è Budapest; ulteriuras citads grondas èn Debrecen, Miskolc, Szeged, Pécs e Győr.

Num dal stadi e dal pajais

Origin

Territori d’origin dals Magyars

L’autodenominaziun dals Ungarais divergescha fermamain dals nums per l’Ungaria che derivan da l’exteriur. La noziun magyar (pronunzia /madjar/ da ungarais magyar [ˈmɒɟɒr]; pli baud magyeri) cumpara gia en il 9avel e 10avel tschientaner en funtaunas islamicas. Probablamain sa tracti d’in pled cumponì or da magy (< ugric *mańćε = ‹uman, um, schlatta›) ed er(i) (medemamain ‹uman, um, schlatta›). A l’entschatta designava il num be ina da set stirpas meznomadas che faschevan en il 9avel ed a l’entschatta dal 10avel tschientaner attatgas da rapina en l’Europa (fin sur las Pireneas). Questas stirpas sa numnavan Megyer (Magyar), Tarján, Jenő, Kér, Keszi, Kürt-Gyarmat e Nyék; ellas èn er enconuschentas sut il num da la lia da las stirpas hétmagyar. Vers la fin dal 10avel tschientaner èsi reussì a la stirpa dals Magyars – vul dir als descendents dad Árpád – d’unir las ulteriuras stirpas sut ses domini. Da qua davent sa lascha discurrer dals Magyars.

Il num ‹Ungaria› è probablamain arrivà dal slav en las ulteriuras linguas europeicas. Il term slav sa lascha deducir da la denominaziun da stirpa bulgarotirca onogur (on = ‹diesch› + ogur = ‹stirpas›). Quella è sa furmada perquai ch’ils perdavants dals Ungarais vivevan en il 5avel e 6avel tschientaner en stratga relaziun cun ils Onogurs. Il ‹H-› en il num latin hungarus (e tras quai er en intginas autras linguas) deriva da quai ch’il num vegniva mess a pèr per sbagl cun ils Huns (Hunni).

Diever dal num

Il Reginavel da l’Ungaria ch’ha existì – entaifer cunfins variabels – dal 1001 fin il 1946 sa numnava per ungarais Magyar Királyság, damai che magyar designescha en la lingua ungaraisa tant il stadi sco er il pievel. L’Ungaria odierna sa numna en la lingua naziunala Magyarország (‹pajais ungarais›). En la gronda part da las linguas dal mund vegnan però duvradas per il pajais e ses pievel denominaziuns che derivan dal term latin hungarus. Sco gia menziunà è quel collià cun ils Onogurs, in pievel da chavaliers da l’antica tardiva ch’era sesent a la Mar Naira; en il decurs dal temp medieval è quel – probablamain per sbagl – vegnì mess a pèr cun ils Magyars.

Ils Slovacs, Slovens, Croats e Serbs che vivevan fin il 1918 per part u dal tuttafatg en l’Ungaria multietnica differenzieschan però tar la denominaziun dal stadi e dal pievel tranter ‹ungarais› e ‹magyar›. Per la part ungaraisa da l’anteriur stadi multinaziunal Austria-Ungaria vegnan duvrads nums che sa basan sin hungarus. Per il stadi ch’è sa furmà l’onn 1920 suenter il Contract da Trianon vegnan percunter duvradas denominaziuns che derivan dal term etnic ‹Magyars›.

Geografia

Hortobágy en la Gronda Planira Ungaraisa

Il Kékes (1014 m)

Sguard sur il Balaton

Panorama da Budapest

Il cunfin exteriur dal pajais ha ina lunghezza da 2009 kilometers. Da quai cunfineschan 355 cun l’Austria, 515 cun la Slovachia, 103 cun l’Ucraina, 443 cun la Rumenia, 151 cun la Serbia, 329 cun la Croazia e 102 kilometers cun la Slovenia.

L’Ungaria consista da 19 comitats (resp. da 20 resguardond Budapest sco agen comitat). En il vest, al cunfin cun l’Austria, èn situads ils comitats Győr-Moson-Sopron e Vas. Questa part occidentala dal pajais è segnada da collinas prealpinas. In pau pli vers ost, sper il Lai Balaton, sa chattan Veszprém, Somogy e Fejér sco er, pli vers nord, Komárom-Esztergom. Questa regiun è surtut enconuschenta pervi da la muntogna Bakony. Alura suonda la chapitala Budapest, cun il comitat circumdant Pest e pli vers sid Bács-Kiskun. Questa regiun vegn dominada da la muntogna Pilis e dal Danubi.

Anc pli en l’ost giaschan ils comitats Heves, Jász-Nagykun-Szolnok e Csongrád. Questa regiun furma il spazi tranter il Danubi e la Tisza. En il sid da questa regiun sa chattan pitschnas steppas; en il nord è situada la muntogna Mátra cun il pli aut piz da l’Ungaria, il Kékes. A l’ur oriental dal pajais suondan ils comitats Borsod-Abaúj-Zemplén, Szabolcs-Szatmár-Bereg, Hajdú-Bihar e Békés. Questa regiun vegn dominada da la Puszta en il sid sco er da la muntogna Bükk a Borsod-Abaúj-Zemplén.

Planira

Il Danubi divida l’Ungaria en la Transdanubia occidentala cun la Pitschna Planira Ungaraisa (ungarais Kisalföld) e la Gronda Planira Ungaraisa (ungarais Alföld) che furma la part centrala ed orientala dal pajais e vegn percurrida da la Tisza. La Pitschna Planira Ungaraisa en il nordvest dal pajais è ordvart fritgaivla e consista per gronda part dal batschigl da Győr. La cuntrada è variada e segnada d’in terren levamain ondulà, da pitschnas collinas e plattas enchavadas. Grazia al clima miaivel sa lascha pratitgar sin ils terrens da pulvra da crappa fritgaivels in’agricultura intensiva.

La Gronda Planira Ungaraisa cumpiglia bunamain la mesadad da l’entir territori statal. I sa tracta d’ina vasta planira dal tuttafatg planiva ch’è cuverta cun glera e sablun che deriva d’epocas preistoricas. Per lung da la Tisza è la regiun segnada da cuntradas alluvialas e d’intginas inslas da guaud. Cun drenar las palids e runcar ils guauds èn ils terrens ensalads. Uschia è sa furmada la tipica puszta cun bigls-cisterna, bains singuls ed ina cultivaziun da las pastgiras extensiva. Las vastas mesiras da sauaziun han manà a terrens fritgaivels che pussibiliteschan da cultivar tubac, tirc e flurs-sulegl. Il parc naziunal da Hortobágyi è vegnì stgaffì per preservar l’anteriura cuntrada da la puszta.

Muntognas

Las Muntognas Mesaunas ungaraisas tanschan da la muntogna Zemplén en il nordost fin en il guaud Bakony en il vest. Prest tut las muntognas mesaunas en l’Ungaria èn cuvertas en l’autezza cun spess guauds da feglia. Las spundas ed ils batschigls èn cuverts cun terrens fritgaivels che pussibiliteschan da pratitgar l’agricultura, pumicultura e viticultura. Funtaunas termalas che cumparan als urs da las muntognas mesaunas dattan perditga che questa regiun era pli baud segnada d’in intensiv vulcanissem. Quai cumprovan er ils craps vulcanics dal guaud Bakony e da la muntogna Mátra en il nord. Abstrahà da questas excepziuns consistan las ulteriuras muntognas mesaunas en l’Ungaria da dolomit e crap da chaltschina. La muntogna Mecsek, situada en il sidvest dal pajais, s’auza sco in’insla cuverta cun guaud fin en in’autezza da 682 m. En la muntogna Mátra sa chatta er la pli auta elevaziun da l’Ungaria, il Kékes cun 1014 m.

Relaziuns d’autezza:

• Autezza maximala: Kékes en la muntogna Mátra, comitat Heves, fin 1014 m.
• Part dal pajais situada il pli a bass: Sper la Tisza, en il comitat Csongrád, 78 m
• Radund la mesadad dal pajais è situada pli bass che 120 meters.

Citads

Per lunschor la pli gronda citad dal pajais furma la chapitala Budapest cun ca. 1,7 milliuns abitants (situaziun dal 2017). Uschia vivan radund 17 % da la populaziun en la chapitala. Alura suondan, tenor il dumber da la populaziun, las suandantas citads: Debrecen (ca. 225 000 abitants), Miskolc (ca. 180 000), Szeged (ca. 165 000), Pécs (ca. 160 000) e Győr (ca. 130 000). Ulteriuras citads cun dapli che 100 000 abitants èn Nyíregyháza (ca. 116 000), Kecskemét (ca. 110 000) e Székesfehérvár (ca. 102 000).

Flums e lais

Il pli lung flum da l’Ungaria è il Danubi (ungarais Duna), dal qual l’intschess idrografic cumpiglia l’entir pajais. Al curs dal flum èn situadas las impurtantas citads Komárom, Esztergom, la chapitala Budapest, Dunaújváros, Baja e Mohács. Il Danubi cuntanscha l’Ungaria en il nordvest e maina l’emprim sco flum da cunfin vers la Slovachia en direcziun ost. Suenter il Schanugl dal Danubi, ina vieuta da 90° dal flum sper Visegrád, cula il flum dal nord vers il sid e banduna l’Ungaria en direcziun dal Balcan; là furma il Danubi l’emprim il cunfin tranter la Croazia e la Serbia, maina lura a travers la Serbia e cuntinuescha vers la Rumenia.

Il segund flum principal da l’Ungaria è la Tisza. Quella cuntanscha il pajais en il nordvest, arrivond nà da l’Ucraina, e cula en l’ulteriur decurs parallel al Danubi vers sid per la finala sbuccar en la Serbia en il Danubi. Citads pli grondas a la riva da la Tisza èn Tokaj, Tiszaújváros, Szolnok, Csongrád e Szeged. Ulteriurs impurtants flums en l’Ungaria èn Dráva, Hernád, Körös, Mura, Rába, Sajó e Zala.

Tut ils flums pli gronds han lur funtauna ordaifer l’Ungaria: il Danubi nascha en la Germania dal Sid, la Teisz en l’Ucraina, Mur e Rába en l’Austria, la Dráva en il Tirol dal Sid, la Zala en la Slovenia, il Hernád en la Slovachia, la Körös en la Rumenia dal Vest.

Il pli grond flum da l’Ungaria è il Balaton, situà en l’Ungaria dal Vest collinusa. El furma a medem temp il pli grond lai da l’Europa Centrala insumma. La regiun dal Balaton è sper la chapitala Budapest la pli impurtanta regiun turistica da l’Ungaria, surtut pervi da sias splagias e funtaunas termalas. En vischinanza sa chatta il Lai da Velence. Quel furma medemamain in lai da far bogn apprezià e cumpiglia in impurtant territori da protecziun d’utschels. Il Neusiedler See (ungarais Fertő-tó) è situà be per part en l’Ungaria; 75 % da la surfatscha da l’aua sa chattan sin territori statal da l’Austria. Il parc naziunal Fertő-Hanság cumpiglia la part ungaraisa dal lai sco er las palids situadas en il sid da quel e la cuntrada da palì Hanság; ensemen cun il parc naziunal austriac Neusiedler See-Seewinkel è quel vegnì recepì sco Patrimoni mundial da l’Unesco.

Il pli grond lai ch’è vegnì stgaffì a moda artifiziala è il Lai da Tisza en la planira al sidost dal pajais.

Clima

Diagram climatic da Budapest

Pervi da la posiziun a l’intern dal continent e l’effect da la muntogna vischinanta è l’Ungaria segnada d’in clima continental relativamain sitg cun envierns fraids e stads chaudas. Las temperaturas medias giaschan il schaner tranter −3 °C e −1 °C ed il fanadur tranter +21 °C e +23 °C. L’entschatta da la stad croda la pli blera plievgia; la quantitad da precipitaziuns annuala cumpiglia en il vest, nua che vents dal vest portan pli tgunsch plievgia, radund 800 millimeters, entant che las parts orientalas dal pajais ston quintar durant onns sitgs cun quantitads sut 500 millimeters.

Flora e fauna

En l’Ungaria vivan radund 45 000 spezias d’animals e 2200 spezias da plantas. Per gronda part sa tracti da spezias da l’Europa Centrala, per part er da spezias da l’Europa dal Nord, da l’Ost e dal Sidost. 855 spezias d’animals e 535 spezias da plantas èn protegidas.

Spezias da plantas protegidas èn per exempel la starnidella mediterrana, la peonia selvadia e la mulaina ungaraisa. En ils guauds ungarais cumparan portgs selvadis, tschiervs, chavriels e vulps. Sin las surfatschas cultivadas ed en la planira vivan surtut lieurs, fasans, pernischs e quacras. La primavaira migreschan grondas rotschas d’utschels dal sid vers il nord. Da quellas fan part las randulinas e las cicognas che passentan l’enviern en l’Africa. Spezias d’utschels protegidas èn per exempel il gambun pitschen, la droppa ed il gambun grond. En ils flums ungarais vivan differentas spezias da peschs en fitg grond dumber. Sper bramas, carpas e glischuns sa tracti per part er da spezias ch’èn vegnidas importadas da lais e flums esters sco anguillas e silurs.

Tut en tut existan nov parcs naziunals, 38 territoris sut protecziun da la cuntrada e 142 territoris natirals protegids che cumpiglian ina surfatscha totala da bundant 816 000 hectaras.

Populaziun

Structura demografica

Dunna ungaraisa en costum

Sco en autras naziuns industrialas sa mussa er en l’Ungaria ina quota creschenta d’envegliament. Il 2015 eran 15,9 % da la populaziun pli giuvna che 15 onns, la maioritad tranter 15 e 65 onns (68,6 %) e 15,5 % sur 65 onns. La rata da fertilitad è, sco en praticamain l’entira Europa Centrala, fitg bassa e cumpiglia 1,4 uffant per dunna. L’aspectativa da vita muntava il 2015 a 71,7 onns tar ils umens e 78,9 onns tar las dunnas.

Tenor dumbraziun dal pievel dal 2001 dumbrava il pajais stgars 10,2 milliuns abitants; damai ch’il trend negativ ch’ha inizià ils onns 1980 cuntinuescha, vivan en il fratemp en l’Ungaria stgars 9,89 milliuns umans.

Etnias

La gruppa etnica per lunschor la pli gronda èn ils Magyars (tenor dumbraziun dal pievel dal 2001 92,3 % da la populaziun).

Sco pli gronda minoritad etnica en l’Ungaria valan ils Roma. Tenor la dumbraziun dal pievel uffiziala furman els radund 2 % da l’entira populaziun; tenor autras stimaziuns è lur cumpart però bundant pli gronda. Ulteriuras minoritads èn t.a. ils Tudestgs da l’Ungaria (0,6 %), Slovacs (0,2 %) e Croats (0,15 %).

Ordaifer l’Ungaria vivan en la Planira da las Carpatas ca. 2,4 milliuns Magyars. Pervi dal Contract da Trianon (en consequenza da l’Emprima Guerra mundiala) sa chattan lur territoris ordaifer ils cunfins statals odierns. Quai maina per part fin oz a dissonanzas politicas tranter l’Ungaria e ses stadis vischins.

Religiuns e confessiuns

Il 2011 han 39 % da la populaziun inditgà d’appartegnair a la baselgia catolic-romana ed a la baselgia catolic-greca da l’Ungaria. 11,6 % eran calvinists, 2,2 % luterans. Avant il holocaust vivevan en l’Ungaria radund 800 000 gidieus. Dals gidieus che vivan oz en l’Ungaria han stgars 11 000 inditgà en rom da la dumbraziun da la populaziun d’appartegnair a la cretta gidieua. 18,2 % da la populaziun èn senza confessiun u ateists e 27,2 % n’han fatg nagina indicaziun. L’Ungaria n’enconuscha nagina commembranza da la baselgia sco tala ed er nagina taglia da baselgia. Ils pajataglia pon però inditgar da vulair laschar prevegnir 1 % da la taglia sin las entradas ad ina cuminanza religiusa.

Lingua

La lingua usitada en il pajais è l’ungarais. Questa lingua appartegna al rom ungrofinnic da las linguas uralicas. Da quel fan part bunamain tut las linguas betg indogermanas che vegnan discurridas en l’Europa Centrala. En l’entir intschess da l’ungarais vegnan differenziadas nov gruppas da dialects; ils singuls dialects na sa differenzieschan però betg fitg ferm in da l’auter. Or dal temp dal domini habsburgais (1699 fin 1867 e 1918) è er sa mantegnida en l’ungarais ina tscherta influenza da la lingua tudestga.

Istorgia

9avel fin 15avel tschientaner

Statua da Steffan I a Budapest

Ils Magyars, manads da lur gronduca Árpád, èn arrivads vers la fin dal 9avel (apparentamain l’onn 896) en la Planira da las Carpatas. Da là anora han els fatg expediziuns da sblundregiada tras tut l’Europa. Cun questa pratica han er cuntinuà ils successurs dad Árpád fin ch’i dueva reussir l’onn 955 ad Otto I da rebatter las attatgas dals Ungarais en rom da la Battaglia da Lechfeld. Il Reginavel da l’Ungaria è vegnì fundà ils 20 d’avust 1000 da Steffan I (István). Cunter la resistenza da la veglia aristocrazia ha el refurmà il pajais tenor model carolingic (installaziun dal sistem da comitats ch’è sa mantegnì fin oz).

En rom d’attatgas da vart da la Horda dad aur mongola sut Batu Khan ils onns 1241 e 1242 è il pajais vegnì devastà e depopulà en vastas parts; 50 % da la populaziun da l’Ungaria èn vegnids per la vita. Per recolonisar las parts desertas ha il retg Béla IV clamà en il pajais colonisaturs nà dal Sontg Imperi roman (Svevia); cun l’ir dal temp èn quels per part s’unids dal tuttafatg cun ils Magyars.

L’onn 1301 è mort Andreas III, l’ultim regent da la chasa dad Árpád. Ils onns 1370–1386 e 1440–1444 han ils Anjou e Jagiellons regì l’Ungaria en uniun persunala cun la Pologna.

Silsuenter ha l’Ungaria gì be pli in retg ungarais, Matthias Corvinus, ch’ha regì il pajais tranter il 1458 ed il 1490. Sut quest regent fitg cultivà è l’Ungaria avanzada ad ina pussanza gronda politica ed ha furmà in center da la cultura da la renaschientscha e da l’umanissem. Sco prinzi da la renaschientscha ha Matthias attratg a sia curt scienziads ed artists da l’Italia, ha fundà l’universitad da Pozsony (oz Bratislava) e la Biblioteca Corvina. Suenter sia mort è ses imperi grond dà dapart.

Tranter il 1490 ed il 1526 han ils Jagiellons polonais-lituans regì l’Ungaria e la Boemia en uniun persunala.

16avel fin 19avel tschientaner

Vers la mesadad dal 16avel tschientaner, cun las conquistas da vart da l’Imperi osmanic, è l’independenza da l’Ungaria ida a fin. Ils 29 d’avust 1526 ha sultan Süleyman I victorisà sper Mohács retg Ludivic II da la Boemia ed Ungaria, il qual è najà en fugia. La gronda part da l’Ungaria è vegnida sut domini tirc; las parts betg conquistadas èn per part vegnidas sco Ungaria roiala sut domini habsburgais (t.a il vest da l’Ungaria Superiura) ubain messas sut supremazia osmanica sco principadi da la Transilvania.

Suenter 145 onns occupaziun tirca en l’Ungaria è la citad da Buda crudada l’onn 1686 ed ils Habsburgais han conquistà l’entir pajais. Ils Ungarais han però dischapprovà lur domini ordvart sever, uschia ch’è prorutta tranter il 1703 ed il 1711 la Sullevaziun dals Kurucs sut prinzi Ferenc II Rákóczi, in aristocrat da la Transilvania. Las tensiuns tranter l’aristocrazia ungaraisa e la curt da Vienna n’han betg pudì vegnir dismessas ed èn danovamain proruttas en la Revoluziun dal 1848/49. Malgrà concessiuns apparentas da vart da l’imperatur è quella la finala vegnida abattida sanguinusamain cun agid da la Russia (sa referind a la sontga Allianza). Tras quai dueva il clima en la monarchia pegiurar a lunga vista.

Suenter che las tensiuns en il pajais han cuntinuà, è l’Ungaria daventada tras il Cumpromiss austriac-ungarais dal 1867 ina part cun ils medems dretgs entaifer la monarchia dubla Austria-Ungaria. Franz Joseph I sa numnava uss a medem nivel retg apostolic da l’Ungaria (el sa laschava curunar a Buda) ed imperatur da l’Austria (fin qua era il titel da retg ungarais stà subordinà al titel d’imperatur). Quest’uniun persunala, che sa basava de jure sin la Sancziun pragmatica, è daventada in’uniun reala tras in tractament egual da l’Austria e da l’Ungaria areguard la legislaziun, la politica da l’exteriur, l’armada e las finanzas. Igl è suandada in’uniun da duana e da commerzi voluntaria ed er la valuta communabla è sa mantegnida. Al success dal Cumpromiss da vart da l’Ungaria han contribuì a moda essenziala Ferenc Deák ed il cont Gyula Andrássy. Da la ‹mesadad da l’imperi› ungaraisa (sco ch’ins scheva en l’Austria; l’Ungaria percunter evitava la noziun ‹imperi› per la monarchia dubla) faschevan part ils pajais dal Reginavel Croazia e Slavonia (vul dir ils stadis odierns Croazia – senza la Dalmazia – e Slovenia), la Vojvodina, ina gronda part da la Rumenia (la Transsilvania e la part dal Banat che fa oz part da la Rumenia) sco er parts pli pitschnas da la Pologna e da l’Ucraina. Questas midadas han effectuà in svilup economic respectabel en l’entir pajais e surtut en sia chapitala, quai ch’è sa manifestà a chaschun da la festa millennara da l’arrivada dals Magyars l’onn 1896.

Il Reginavel da l’Ungaria furmava però in stadi multinaziunal ch’era adina puspè segnà a l’intern da tensiuns (tentativas d’autonomia dals pajais betg magyars, conflicts da naziunalitad en rom da la politica da magyarisaziun). La rolla dominanta en connex cun l’industrialisaziun dal pajais han bain savens giugà represchentants da minoritads (Austriacs e Gidieus), ils quals tendevan pli tgunsch a sa laschar magyarisar voluntarmain; ma per la populaziun slava e rumena en la part ungaraisa da l’imperi na valeva quai insumma betg. Uschia è il construct statal eterogen vegnì dissolvì suenter avair pers l’Emprima Guerra mundiala. Las decisiuns da las pussanzas victuras (Contract da Trianon) han gì per consequenza ch’i vivevan en la Tschecoslovachia (oz Slovachia), en Rumenia sco er en il Reginavel dals Serbs, Croats e Slovens (oz surtut en Serbia) minoritads ungaraisas. Da l’autra vart èn er sa mantegnidas en l’Ungaria minoritads slovacas, rumenas e tudestgas.

Dal 1918 al 1945

Contract da Trianon (1920)

Ils 31 d’october 1918 ha l’Ungaria declerà da sortir da l’uniun reala cun l’Austria ed ha clamà enavos las truppas magyaras da la front taliana. Quest pass ha muntà la fin da la monarchia dubla. Suandond ina pretensiun urgenta dals impurtants politichers da l’Ungaria, ha il retg habsburgais Karl IV declerà ils 13 da november 1918 sin il chastè Eckartsau (Austria Bassa) da vulair desister da tutta participaziun a las fatschentas statalas da l’Ungaria (tuttina sco ch’el aveva fatg quai dus dis avant sco imperatur Karl I per l’Austria). In’abdicaziun formala n’ha però betg gì lieu.

Ils 16 da november 1918 ha il primminister Mihály Károlyi proclamà la Republica da l’Ungaria democratica ed il schaner 1919 è el vegnì elegì sco emprim president dal pajais. Ils problems socials en consequenza da la guerra persa han però cuntinuà. Suenter la demissiun da Károlyi ils 21 da mars 1919 han ils communists sut Béla Kun surpiglià la pussanza e fundà ina republica da cussegls. Per pudair reconquistar ils territoris ch’eran ids a perder suenter l’Emprima Guerra mundiala (la Transilvania e la Slovachia) ha l’Ungaria attatgà ses vischins cun forzas militaras. En la Guerra tranter l’Ungaria e la Rumenia è l’‹armada cotschna› ungaraisa però vegnida spert en la defensiva. Cun l’occupaziun da vastas parts dal pajais tras truppas rumenas è la republica socialistica dada ensemen il prim d’avust 1919 e Béla Kun ha stuì fugir. Suenter la fin da la republica da cussegls ha l’archiduca Joseph August da l’Austria, ch’è stà administratur dal pajais dals 7 fin ils 23 d’avust, fatg naufragi cun l’emprova da furmar ina regenza, e quai pervi da la resistenza dals Alliads. La finala è l’anteriur admiral imperial Miklós Horthy, ch’aveva furmà avant a Szeged ina cunterregenza conservativa, entrà ils 16 da november 1919 a Budapest cun sias truppas.

Elegì da l’assamblea naziunala sco regent da l’imperi, ha Horthy introducì il prim da mars 1920 formalmain puspè la monarchia, è però restà facticamain schef da stadi. Nà da ses exil en Svizra ha Karl IV empruvà duas giadas da puspè sa patrunar da la pussanza en l’Ungaria; omaduas giadas ha Horthy però refusà d’al surdar la pussanza. En rom da las contractivas da pasch a Paris han ins scumandà a l’Ungaria da restaurar la monarchia habsburgaisa (Contract da Trianon). Ils 6 da november 1921, cun l’uschenumnada Lescha da detronisaziun, ha la Dieta destituì formalmain la dinastia Habsburg-Lothringen. Sinaquai ha la regenza renconuschì il Contract da pasch da Trianon, en rom dal qual l’Ungaria ha pers dus terzs da ses territori a la Tschecoslovachia, a la Rumenia, als stadis slavs dal sid ed a l’Austria. De facto era la gronda part da quests territoris gia sa schliada il 1918/19 da l’Ungaria e s’unida cun ils novs stadis successurs da la monarchia dal Danubi (resp. è vegnida prendida en possess da quels). Il Burgenland da pli tard è però vegnì pir l’atun 1921 tar l’Austria.

A partir da l’onn 1933, sut il primminister Gyula Gömbös, è l’Ungaria s’avischinada adina dapli a la Germania naziunalsocialistica. Dus dals motivs principals per quest svilup èn stadas las crisas economicas e la propaganda revisiunistica. En rom da las Sentenzias da cumpromiss da Vienna – ch’èn vegnidas dictadas dal Reich tudestg – han ins restituì a l’Ungaria las parts en la Slovachia dal Sid abitadas d’Ungarais (1938) e vastas parts da la Transilvania (1940). Il 1945 ha l’Ungaria però puspè stuì dar enavos quests territoris a la Tschecoslovachia resp. Rumenia.

Sco recumpensa per questas extensiuns territorialas è Horthy entrà ils 27 da zercladur 1941 en guerra da vart da las Pussanzas da l’axa. Perquai che las truppas ungaraisas eran equipadas be mal, han ils cumbats cunter ils Soviets manà a grondas sperditas. L’Ungaria ha uschia tschertgà il contact cun ils Alliads dal vest, ils quals han però renvià a l’Uniun sovietica. Vegnind la Germania a savair da quests contacts, ha la Wehrmacht occupà a partir da mez mars 1944 il pajais ed ha installà ina regenza da collavuraziun sut Döme Sztójay. Quella ha immediat cumenzà a deportar la populaziun gidieua. Dapli che 200 000 dals gidieus che vivevan il 1937 en l’Ungaria èn vegnids per la vita en champs da concentraziun e d’extirpaziun. Ulteriuras 200 000 unfrendas derivan dals territoris che l’Ungaria aveva occupà suenter las Sentenzias da cumpromiss da Vienna. Suenter la capitulaziun da la Rumenia è Horthy sa decidì ils 28 da settember 1944 da trametter a Moscau ina delegaziun cun ina proposta da capitulaziun. Las tractativas han manà ils 15 d’october a la proclamaziun d’in armistizi. Suenter che Horthy è vegnì mess a ferm l’atun 1944 ha cuntinuà la participaziun a la guerra sut il moviment faschistic da la Partida da las cruschs a frizzas da Ferenc Szálasi. Per l’Ungaria èn ils cumbats da la Segunda Guerra mundiala ids a fin cun l’occupaziun tras l’Armada cotschna, la quala è stada accumplida ils 4 d’avrigl 1945.

Bloc da l’ost, sullevaziun ungaraisa e vieuta

Sullevaziun dal 1956

Sin fundament dal Contract da Jalta è l’Ungaria vegnida attribuida a la sfera d’influenza sovietica. Ils 20 d’avust 1949 è entrada en vigur ina constituziun tenor exempel sovietic. Fin il 1953 ha l’Ungaria sut Mátyás Rákosi suandà in curs stalinistic.

Ils 23 d’october 1956 è prorutta ina sullevaziun dal pievel, en rom da la quala Imre Nagy – ch’era gia stà ils onns 1953–1955 primminister – ha danovamain occupà quest uffizi. El ha furmà ina regenza da pliras partidas ed è s’engaschà a favur da la democrazia parlamentara e da la neutralitad da l’Ungaria. La sullevaziun è però vegnida abattida a moda sanguinusa tras l’armada sovietica. Blers Ungarais han sinaquai bandunà il pajais ed èn emigrads en l’Europa dal Vest u en l’America dal Nord. Nagy è vegnì executà (sia tschendra è pir vegnida sepulida festivamain il 1989). János Kádár ch’era stà fin qua il substitut da Nagy, è vegnì installà sco secretari general da la partida da lavurants socialistica da l’Ungaria e sco primminister. A las persunas cumpigliadas en la sullevaziun han ins la finala concedì amnestia tranter ils onns 1959 e 1963, uschia che quels han pudì bandunar las praschuns. Il 1968 è l’Ungaria sa participada a l’intervenziun militara dals stadis dal Patg da Varsovia en la Tschecoslovachia (ch’era daventada memia liberala ord vista dal bloc da l’ost).

Dapi ils onns 1960 ha Kádár, il qual è restà fin il 1988 secretari general da la partida da lavurants socialistica e primminister ils onns 1956–1958 e 1961–1968, concedì tschertas liberalisaziuns politicas, economicas e culturalas ch’èn vegnidas enconuschentas sut il num ‹communissem da gulasch›. Il 1987/88 èn sa furmadas gruppas d’opposiziun ch’han promovì la vieuta paschaivla e mess en dumonda la predominanza sovietica (facticamain russa).

En vista als svilups actuals è Kádár sa retratg il 1988 sco schef da partida; ses successur è daventà Károly Grósz. Er entaifer la partida devi uss vuschs opponentas che clamavan suenter elecziuns libras e la retratga da las truppas sovieticas. Quai ha promovì l’avertura dals cunfins vers l’Austria: Ils 27 da zercladur 1989 ha Gyula Horn, il minister da l’exteriur da l’Ungaria, taglià tras ensemen cun ses collega d’uffizi austriac Alois Mock en in act simbolic la saiv da filfier cun spinas al cunfin tranter l’Austria (Klingenbach) e l’Ungaria (Sopron). Burgais da la Republica federala tudestga ch’eran en vacanzas en l’Ungaria han profità da questa chaschun per emigrar sur l’Austria en la Germania dal Vest. L’emprima fugia en massa ha gì lieu en rom dal ‹Picnic paneuropeic› sper Sopron ed a partir dals 11 da settember 1989 ha l’Ungaria lubì uffizialmain a burgais da la Republica federala tudestga d’emigrar en l’Austria.

L’Ungaria ha giugà ina rolla essenziala en connex cun la revoluziun da l’onn 1989 en ils anteriurs stadis dal bloc da l’ost ed ha uschia er contribuì a la revoluziun paschaivla en la Republica federala tudestga che dueva fular via a la reuniun da la Germania.

Istorgia dapi il 1989

Suenter il 1989/90 è l’Ungaria daventada – ord vista politica – ina part dal sistem da stadis dal vest. Suenter la crudada da la tenda da fier è er l’urden statal da l’Ungaria sa constituì da nov. Ils 23 d’october 1989 – l’anniversari da la Sullevaziun ungaraisa dal 1956 – han ins proclamà la Republica da l’Ungaria e mess en vigur ina versiun modifitgada da la constituziun socialistica dal 1949. La regenza è responsabla envers il parlament, la responsabladad per la lavur da la regenza porta il primminister. Per garantir ina stabilitad da la regenza uschè gronda sco pussaivel, han ins stgaffì l’instituziun dal votum da disfidanza constructiv. Il mars 1990 han gì lieu las emprimas elecziuns dal parlament libras dapi il 1947. Primminister è daventà József Antall, president dal stadi Árpád Göncz.

Il mars 1999 è l’Ungaria daventada commembra da la NATO, suenter ch’il parlament aveva votà ils 9 da favrer cun gronda maioritad per l’adesiun. Il pajais ha uschia furmà in dals emprims stadis da l’anteriur bloc da l’ost ch’è daventà commember da l’allianza.

Il parlament ungarais elegia il president da la republica, il primminister, ils commembers dal tribunal constituziunal, il mediatur public da las minoritads, il president dal tribunal suprem ed il procuratur general. Il parlament d’ina chombra dumbra 386 deputads che vegnan mintgamai elegids per quatter onns. Dapi l’introducziun da las elecziuns libras e secretas è la politica ungaraisa segnada da midadas cuntinuantas da las relaziuns da maioritad.

Il schaner 2012 è entrada en vigur la nova constituziun. En quest connex è il num uffizial vegnì midà da Republica da l’Ungaria (Magyar Köztársaság) en Ungaria (Magyarország). La furma statala vegn però designada vinavant sco republica.

Politica

Sistem politic

L’edifizi dal parlament a Budapest

Tenor la constituziun vertenta furma l’Ungaria ina republica parlamentara. Schef da stadi è il president che vegn mintgamai elegì per in temp d’uffizi da tschintg onns. L’executiva en il pajais furma la regenza cun il primminister sco chau. La regenza è responsabla envers il parlament (ungarais Országgyűlés). Quel vegn manà dal president dal parlament che vegn elegì or dal ravugl dals deputads.

Tenor ils divers indexs internaziunals che tractan dumondas da la democrazia, libertad e corrupziun vegn l’Ungaria resguardada sco stadi liber, bain cun ina democrazia per part manglusa, ma betg fitg corrupta.

Politica da l’exteriur

Cun l’adesiun da l’Ungaria a la NATO (1999) ed a l’Uniun europeica (2004) – cun approvaziun d’ina clera maioritad da la populaziun – èn stadas cuntanschidas duas finamiras centralas da la politica da l’exteriur dal pajais. Il 2007 ha l’Ungaria ratifitgà sco emprim pajais il Contract da Lissabon, suttastritgond uschia sia tenuta pro-europeica. Per part sa fan però er valair en il parlament partidas cun ina tenuta pli sceptica envers l’Uniun europeica.

L’Ungaria è interessada a la stabilitad economica e politica da ses vischins en il sid. Gia avant la cupitga da Slobodan Milošević ha il pajais sustegnì l’opposiziun democratica en la Jugoslavia. L’infrastructura che collia l’Ungaria cun ses vischins, surtut las autostradas, duai vegnir extendida vinavant e las relaziuns economicas intensivadas. Entaifer l’Uniun europeica s’engascha il pajais en spezial en la gruppa da Visegrád (ch’intenda d’intensivar la collavuraziun tranter l’Ungaria, la Tschechia, la Slovachia e la Pologna).

Minoritads magyaras

Dals radund 12,5 milliuns Magyars autoctons en il Batschigl da las Carpatas vivan en consequenza dal Contract da Trianon (1920) e da la Conferenza da pasch da Paris dal 1946 radund trais milliuns ordaifer ils cunfins statals. Dapi che la constituziun ungaraisa è vegnida renovada il 1989 è la regenza ungaraisa obligada da s’occupar dals basegns da las minoritads magyaras da l’autra vart dals cunfins sco er da promover il stgomi cultural ed economic sur cunfin.

Da quai èn resultads conflicts cun ils stadis vischins ch’èn surtut s’articulads suenter il 2000. En spezial la Slovachia, nua ch’ils Magyars furman bunamain 10 % da la populaziun, ha reagì a moda sensibla. Tranter auter han ins limità il diever uffizial da la lingua ungaraisa en la Slovachia. Ed a tgi che vuleva acceptar il dretg da naziunalitad ungarais han ins smanatschà da privar dal dretg da burgais slovac.

Militar

L’Ungaria dispona d’in’armada professiunala da radund 30 000 schuldads (forzas terrestras, aviatica militara e servetschs centrals). Vitiers vegnan 12 000 schuldads truppa da cunfin ed ina reserva da 60 000 schuldads. Truppas ungaraisas èn u èn stadas staziunadas – en rom d’engaschaments da la NATO u da las Naziuns unidas – en l’Irak, en l’Afganistan e sin il Balcan.

Sutdivisiun administrativa

Comitats

L’Ungaria è dividida en 19 comitats e la chapitala Budapest. Entaifer ils comitats datti 24 citads cun dretg da comitat. Il 1999 han ins er sutdividì il pajais en set regiuns per correspunder ad ina pretensiun da l’Uniun europeica.

Infrastructura

Traffic sin via

L’infrastructura vegn extendida cuntinuadamain. Bleras autostradas u vias directas sa chattan en planisaziun u en realisaziun. Tschintg autostradas mainan en direcziun Budapest.

En l’Ungaria sa lascha quasi mintga vischnanca cuntanscher cun il bus. La pli gronda societad da bus è Volán che transporta mintga di 1,6 milliuns passagiers.

Viafier

Sco il traffic sin via mainan er las lingias da viafier en furma da staila vers la chapitala ch’è situada en il center dal pajais. La societad da viafier sa numna MÁV (Magyar Államvasutak Rt.), en l’Ungaria dal Vest curseschan plinavant trens dal consorzi ungarais-austriac GySEV/Raaberbahn.

En il traffic da viafier internaziunal curseschan trens da la MÁV sco EuroCity (a Vienna, Prag, Berlin, Hamburg e.a.) u sco InterCity (p.ex. a Zagreb u Bukarest). Set giadas a di collia il Railjet da la ÖBB Budapest cun Vienna e vinavant vers destinaziuns en la Germania dal Sid ed en Svizra (Turitg).

Traffic aviatic

Plazzas aviaticas internaziunalas èn il Budapest Liszt Ferenc e dapi il 2006 la plazza aviatica Balaton sper Sármellék en l’Ungaria dal Sidvest. Daspera existan numerusas plazzas aviaticas per il traffic a l’intern dal pajais (p.ex. a Debrecen).

Provediment d’energia

Malgrà la fitg buna disponibladad d’energias regenerativas sco geotermia, sulegl e vent sa basa il provediment d’energia anc fitg ferm sin la forza atomara (il 2010/11 ca. 42 %) e funtaunas d’energia fossilas. Cumpareglià cun auters stadis situads al curs dal Danubi na fa l’Ungaria er betg grond diever d’implants electrics da flums. Impuls decisivs a favur da la midada sin il sectur da l’energia pudessan surtut derivar da la geotermia.

Provediment d’aua

Pervi da sia structura da batschigl dispona l’Ungaria da resursas d’aua relativamain grondas (ca. 120 milliardas meters cubic ad onn). Da quai crodan però 90 % sin flums che naschan ordaifer il territori statal (Danubi, Drava, Tisza). Quai signifitga che la qualitad da quest’aua sa lascha be influenzar per part cun mesiras naziunalas.

En l’Ungaria derivan 90 % da l’aua da baiver da resursas d’aua sutterrana. Pervi da las bleras deponias da rument selvadias e perquai che l’aua restanta na vegn betg adina nettegiada u a moda manglusa, è l’aua anc adina contaminada en tscherts lieus cun diversas substanzas problematicas.

Economia

Datas generalas

Martgà local en la regiun dal Balaton

Il product naziunal brut dal pajais ha muntà il 2016 a 112,4 milliardas euros (11 500 euros per persuna). Il medem onn è l’economia creschida per 2,0 %. 5,3 % dal product naziunal brut èn vegnids generads il 2004 en l’agricultura, 32,8 % en l’industria e 61,9 % en il sectur da servetschs.

La quota da dischoccupads en l’Ungaria è relativamain bassa, e quai betg be en cumparegliaziun cun auters stadis en l’ost da l’Europa Centrala, mabain entaifer l’Uniun europeica insumma. Damai ch’i vegnan applitgadas atgnas metodas d’eruir questas cifras, sa laschan ellas però be cumparegliar parzialmain cun la situaziun en auters stadis.

Ils imports han muntà il 2009 a 55 518 milliuns euros, ils exports a 59 467 milliuns euros. Cun ina quota d’export da 65 % (exports en procent dal product naziunal brut) è l’economia fitg averta. Radund in terz dals exports van en Germania, ca. 8 % en l’Austria e mintgamai 6 % en l’Italia, la Frantscha e la Gronda Britannia. Bundant la mesadad dals exports derivan da l’industria da maschinas e da vehichels.

A Budapest, en la Puszta ed al Balaton gioga er il turissem in’impurtanta rolla sco funtauna d’entradas. A moda turistica vegnan ultra da quai tratgas a niz adina dapli las bundant 350 funtaunas termalas dal pajais.

Budget statal

Il 2016 ha il budget statal da l’Ungaria cumpiglià expensas da 60,1 milliardas dollars ed entradas da 57,3 milliardas dollars. Da quai è resultà in deficit en l’autezza da 2,4 % dal product naziunal brut. Da las expensas statalas han ins impundì il medem onn 8,3 % en la sanadad, 5,5 en la furmaziun e 1,75 en il militar.

Ils debits dal stadi han muntà il 2016 a 75,1 % dal product naziunal brut. L’auta quota da debits da l’Ungaria ha adina puspè franà il svilup economic e per part fatg dependent il pajais da credits dal Fond monetar internaziunal e da l’Uniun europeica. Il budget statal dominescha savens er la discussiun politica a l’intern dal pajais.

Sistem da scola

Il sistem da scola ungarais sumegliava en l’emprima mesadad dal 20avel tschientaner fitg ferm quel da l’Austria ed è alura vegnì adattà suenter la Segunda Guerra mundiala al sistem russ. Il 1989 han ins stritgà l’instrucziun da russ (ch’era obligatorica a partir da la 5avla classa), uschia ch’i vegn uss surtut emprendì englais e tudestg sco linguas estras.

Il sistem oriund dad otg classas scola fundamentala e trais fin quatter onns scola cuntinuanta han ins liberalisà ils ultims onns, uschia ch’i dat uss er il gimnasi da lunga durada resp. il stgalim superiur cun secundara e reala che correspunda adina dapli al sistem dal territori da lingua tudestga.

Ils examens da maturitad vegnan fatgs en l’entir pajais a moda unitara e centralisada. La pli enconuschenta scola auta dal pajais è l’Universitad Eötvös-Loránd a Budapest che dispona d’ina facultad filosofica e d’ina giuridica. Ina fitg buna reputaziun a nivel internaziunal giauda la furmaziun medicinala en l’Ungaria. L’Universitad da Semmelweis è enconuschenta en tut il mund sco center da la medischina umana. Tuttina sco las universitads a Pécs e Szeged porscha er ella la furmaziun medicinala en lingua ungaraisa, tudestga ed englaisa.

Cultura

Architectura

Baselgia romanica a Ják

Intgins dals pli impurtants edifizis dal pajais èn construids en il stil da la romantica tardiva. Quels èn segnads da fermas influenzas da l’Europa dal Vest (Renania/Cologna), per exempel las baselgias a Zsámbék e Ják dal 13avel tschientaner. Per la gotica èn surtut caracteristicas grondas baselgias a duas u trais navs dal 15avel tschientaner. Retg Zsigmond ha erigì a Buda ina residenza roiala, la quala il retg Matthias Corvinus ha laschà extender en il stil florentin. Ina da las impurtantas ovras architectonicas da quel temp è il chastè dal prinzi Esterházy a Fertőd ch’è concepì tenor l’exempel da Versailles. Mihály Pollack, in dals maister constructurs dal classicissem en l’Ungaria, derivava da Vienna. Miklós Ybl, ch’ha surtut construì en il stil da la renaschientscha, ha anc laschà reviver ina giada quest’epoca en l’Ungaria (p.ex. tar l’opera da Budapest).

Imre Steindl ha erigì ils onns 1885–1902 l’edifizi dal parlament a Budapest en il stil neogotic, uschia che quel è vegnì per curt temp puspè en moda en l’Ungaria. Vers il 1900 han ins surtut erigì en la chapitala blers edifizis en il jugendstil, p.ex. l’Institut per ils tschorvs. A Kecskemét furma il Cifra Palota da l’onn 1902 in bel exempel per il jugendstil (erigì tenor plans da Géza Márkus, cun decoraziuns da fatschada or da cheramica da Zsolnay). Il stil architectonic da las chasas d’abitar a Budapest a la sava dal 20avel tschientaner è segnà da chasas cun curt interna e sulers averts. Ils onns 1930 han ins erigì divers abitadis da model, surtut en il quartier Svábhegy.

In giuvel architectonic da quel temp è en pli la viafier sutterrana che maina da Vörösmarty tér a Mexikói út. Igl è quai stà l’emprima viafier sutterrana da l’Austria-Ungaria insumma, erigida pia anc avant quella da Vienna.

Suenter la Segunda Guerra mundiala han architects ungarais construì surtut confurm al realissem socialistic, uschia ch’èn er vegnids erigids intgins dals edifizis tipics cun plattas prefabritgadas. Quests edifizis duevan porscher svelt ina schliaziun en vista a la mancanza d’abitaziuns. Oz sa chattan els però en in nausch stadi. L’influenza da las tendenzas internaziunalas è silsuenter creschida successivamain, damai ch’igl era uss pussaivel d’avrir biros d’architectura privats e ch’il pajais è s’avert economicamain adina dapli. Imre Makovecz e Dezső Ekler han construì ils onns 1980 en in stil organic, antroposofic. Auters architects èn s’avischinads a trends internaziunals u èn s’orientads a l’architectura da l’avantguerra. In trend actual è quel d’eriger ‹parcs d’abitar›, cumplexs da chasas d’abitar cun buna infrastructura, che sumeglian quels dals pajais da l’Europa dal Vest. In interessant project ha furmà la construcziun dal nov teater naziunal a Budapest tenor plans da Mária Siklós; l’avertura ha gì lieu il 2002.

L’architectura rurala tradiziunala sa lascha anc scuvrir oz en intgins lieus a moda autentica, uschia per exempel a Hollókő che fa part sco vitg da museum al Patrimoni cultural mundial da l’Unesco. Las chasas cuvertas cun strom a Tihany al Balaton stattan medemamain sut protecziun da monuments – en il center dal lieu dastgan las chasas be vegnir erigidas tenor la moda da construir tradiziunala. La varietad da la cultura da bajegiar rurala sa lascha er admirar en il museum al liber a Szentendre.

Art figurativ

Il pli enconuschent pictur artist ungarais dal 15avel tschientaner è stà Michele Ongaro (er numnà Pannonio). El ha lavurà a la curt a Ferrara en l’Italia. Ils picturs ungarais dal 17avel e 18avel tschientaner han medemamain lavurà surtut a l’exteriur. En il decurs dal 19avel tschientaner è sa fatga valair la pictura istorica naziunala (cun enconuschents artists sco Gyula Benczúr, Bertalan Székely e Mór Than). A Miklós Barabás, in purtretist, èsi reussì sco emprim da chattar la renconuschientscha en l’agen pajais. Ils maletgs da Mihály Zichy e Géza Mészöly stattan surtut sut l’ensaina da la romantica. Mihály Munkácsy ha cumbinà en maletgs da la vita purila l’impressiunissem cun elements realistics. En medema moda èn er structuradas las ovras da Pál Szinyei Merse.

Vers il 1900 èn la colonia d’artists Nagybánya, che vegniva manada da Károly Ferenczy, sco er intginas ulteriuras gruppas daventadas impurtantas, spezialmain sco artists d’ina pictura da la natira romantisanta da tempra realistica. La pictura da gener ed istorica socialistic-realistica è surtut stada en moda ils onns 1950 e 1960. Silsuenter èn sa fatgas valair tendenzas internaziunalas, surtut l’art multimedial sco er la pictura abstracta e realistica (p.ex. Imre Bak u Dóra Maurer). Cun Victor Vasarely, Zsigmond Kemény e László Moholy-Nagy derivan impurtants artists dal 20avel tschientaner che lavuravan a l’exteriur da l’Ungaria. Da la scena d’art contemporana èn da numnar István Szőnyi, Jenő Barcsay, László Lakner ed Aurél Bernáth.

Litteratura

Imre Kertész

Dal temp ch’ils Magyars n’eran anc betg cristianisads (fin ca. 950–1000) èn sulettamain sa mantegnidas intginas inscripziuns en runas ungaraisas. Dapi la cristianisaziun tras Steffan I (Szent István) han ins fatg diever da l’alfabet latin. Il latin è medemamain stà a l’entschatta la lingua litterara dal pajais. Il pli vegl text sacral ch’è sa mantegnì dal tuttafatg è il ‹pled da funeral› (‹Halotti beszéd›) ed in’uraziun agiuntada che derivan da ca. 1200. En il 13avel e 14avel tschientaner ha dominà l’istoriografia latina. Qua è surtut da menziunar la ‹Gesta Hungarorum› dal 13avel tschientaner. Silsuenter è daventada impurtanta la poesia en furma dad imnis. L’emprima poesia en lingua ungaraisa ch’è sa mantegnida dal tuttafatg è la ‹Lamentaschun da Maria› vegl ungaraisa (‹Ómagyar Máriasiralom›) ch’ins ha scuvert pir il 1922.

Cun il retg da la renaschientscha Matthias Corvinus (1458–1490) ha l’Ungaria enconuschì ina fluriziun culturala e per la Bibliotheca Corviniana han ins redigì divers codices represchentativs cun passaschas ungaraisas. Impurtants auturs ungarais ch’han scrit latin èn stads Janus Pannonius (1434–1472) e Bálint Balassi (1554–1594). Il pli impurtant represchentant da la cuntrarefurmaziun è stà Péter Pázmány (1570–1637), el ha gì ina funcziun d’exempel per l’ulteriur svilup da la prosa ungaraisa. Sia capodovra, il ‹Guid a la vardad divina› (1613), ha furmà in impurtant pass vers ina lingua filosofica ungaraisa. Pir da quel temp è l’ungarais sa fatg valair definitivamain sco lingua da scrittira. Miklós Zrínyi (1620–1664) ha scrit l’epos naziunal ‹L’assedi da Sziget› (‹Szigeti veszedelem›, 1645/46) che furma l’emprim epos en lingua ungaraisa insumma.

Sper Sándor Baróczi (1735–1809) ed Ábrahám Barcsay (1742–1806) ha surtut György Bessenyei (ca. 1747–1811) sa fatg in num dal temp da l’illuminissem e da la romantica e tegnì pass cun ils svilups europeics. Pest è daventà il center litterar da l’Ungaria. La curt viennaisa n’è però betg stada laschenta ed ha endrizzà ina spessa rait da censurs. Mihály Csokonai Vitéz (1773–1805) è stà in grond poet ch’ha introducì en l’Ungaria novas furmas liricas sco per exempel las emprimas poesias jambicas. El ha scrit l’emprim epos ironic, ‹Dorottya› (1795), en il qual el carichescha la moda da viver da l’aristocrazia.

Ils onns tranter il 1823 ed il 1848 han furmà in temp da fluriziun da la litteratura ungaraisa. Cun Mihály Vörösmarty (1800–1855), János Arany (1817–1882) e Sándor Petőfi (1823–1849) èn stads activs da quel temp in’entira retscha d’impurtants poets. La poesia ‹Szózat› (1838) da Mihály Vörösmarty, ch’ha servì durant la Revoluziun dal 1848 sco imni naziunal ungarais, ha furmà ina da las impurtantas ovras da ses temp. Mór Jókai (1825–1904) è medemamain stà in represchentant da la romantica. E Ferenc Kölcsey ha scrit il 1823 l’imni naziunal ‹Himnusz›.

L’ovra la pli impurtanta dad Endre Adys (1877–1919) èn las ‹Novas poesias› dal 1906. El è stà la persuna centrala da la litteratura ungaraisa a l’entschatta dal 20avel tschientaner. Gyula Krúdy (1878–1933) è stà il prosaist ch’ha fullà via a la moderna ungaraisa; si’ovra litterara cumpiglia radund 100 toms cun romans e raquints. Géza Csáth vegn considerà sco in dals impurtants represchentants da la litteratura moderna en l’Ungaria en il 20avel tschientaner. En sias novellas, raquints e diaris ha el rut cun ils tabus da ses temp e tematisà er las varts sombras da la psica umana. Si’ovra dueva influenzar numerus scripturs ungarais. Mihály Babits (1883–1941) ha translatà la ‹Divina Commedia› da Dante e scrit romans, lirica ed essais. Dezső Kosztolányi (1885–1936) ha translatà ovras contemporanas da la litteratura mundiala. Ferenc Molnár (1878–1952), il pli impurtant dramaticher ungarais, è surtut vegnì enconuschent cun ses toc da teater ‹Liliom› (1909). Il 1937 ha el stuì ir en l’exil en ils Stadis Unids. Sándor Márai (1900–1989) è stà sfurzà suenter la Segunda Guerra mundiala da viver en l’exil.

Suenter ch’ils communists èn arrivads a la pussanza, han numerus scripturs ungarais taschì, ubain ch’els èn emigrads. Al dogma dal realissem socialistic n’èn betg tut ils scripturs stads pronts da dar suatientscha. Sa confruntads en lur ovra a moda critica cun il communissem èn Péter Nádas, Tibor Déry e Magda Szabó.

Imre Kertész (1929–2016) ha elavurà sias experientschas sco survivent dal holocaust en ils champs da concentraziun dad Auschwitz-Birkenau e Buchenwald en ses roman ‹Sorstalanság› (1975), per il qual el è vegnì undrà il 2002 cun il Premi Nobel da litteratura.

Ulteriurs auturs contemporans èn Ferenc Juhász e György Konrád e lirichers sco László Nagy, Sándor Weöres e János Pilinszky. István Eörsi e László Krasznahorkai èn sa confruntads suenter la fin dal reschim communistic en l’Ungaria cun la moda e maniera co che vegn exequida la pussanza en sistems totalitars. Spezialmain enconuschent è daventà l’autur Péter Esterházy (1950–2016) cun sia ‹Harmonia Caelestis› e l’‹Ediziun revedida› da quella.

Musica

Béla Bartók (1927)

L’Ungaria ha contribuì a moda essenziala a l’istorgia da la musica europeica. Da menziunar èn en spezial cumponists sco Franz Liszt, Imre Kálmán, Franz Lehár, Leó Weiner, Ernst von Dohnányi, Béla Bartók, Zoltán Kodály e György Ligeti. Ultra da quai ils dirigents Antal Doráti, Ferenc Fricsay, Georg Solti e György Széll, ils enconuschents pianists Géza Anda, György Cziffra, Andor Foldes, Zoltán Kocsis, ed András Schiff sco er ils solists da chant Sylvia Geszty (sopran) e Sándor Kónya (tenor).

Enconuschents nums entaifer la musica da pop èn Katalin Karády, Omega, Piramis, Kati Kovács, Locomotiv GT, Sarolta Zalatnay, Illés, Ákos Kovács e Magdi Rúzsa. Er la musica populara moderna enconuscha intgins interprets da renum sco Márta Sebestyén, Muzsikás e Bea Palya. Tar ils impurtants festivals da musica tutgan Sziget e Balaton Sound.

Film

A l’entschatta dal 20avel tschientaner han tranter auter Michael Curtiz ed Alexander Korda inscenà en l’Ungaria lur emprims films. Durant ils onns turbulents suenter l’Emprima Guerra mundiala èn blers Ungarais fugids en l’exteriur – per il pli en l’Austria vischina. Er numerus cineasts han enritgì da quel temp il film austriac: sper ils dus reschissurs gia menziunads Michael Curtiz ed Alexander Korda – che duevan pli tard vegnir enconuschents a Hollywood ed en la Gronda Britannia – èn er da numnar acturas ed acturs sco Lucy Doraine, María Corda, Oskar Beregi, Vilma Bánky, Marika Rökk, Marta Eggerth u il teoreticher da film Béla Balázs. Medemamain da derivanza ungaraisa era il star da film american Tony Curtis.

Gastronomia

En congual cun auters pajais europeics vegnan las tratgas ungaraisas consideradas plitost sco ‹grevas›. Ina da las spaisas preferidas – che vegn savens titulada sco spaisa naziunala – è pörkölt (betg da confunder cun gulyás). Pörkölt vegn savens numnà en il vest per sbagl gulasch. En l’Ungaria datti questa spaisa tant sco disznó-pörkölt (cun charn-portg) sco er sco marhapörkölt (cun charn-bov). Pörkölni è la designaziun per la moda da preparaziun da la charn (pergialar en tschagulas, paprica e grass). Las garnituras tar questa spaisa varieschan da regiun tar regiun.

Tar il gulyás che vegn cuschinà en l’Ungaria sa tracti, cuntrari al pörkölt, d’ina schuppa. La denominaziun ‹schuppa da gulasch› è pia correcta (ungarais gulyásleves). Tradiziunalmain vegn la schuppa preparada en l’avnaun. Questa moda da preparaziun va enavos sin il temp dals nomads ed è parentada cun la versiun chinaisa da l’avnaun: il wok. La charn vegn l’emprim pergialada sco tar pörkölt; suenter in temp vegn però agiuntada aua, tocs da tartuffels e puletg. Per questa tratga sa servan ins tradiziunalmain be da charn-bov. Che quai è uschia sa dat gia or dal num ‹gulyás›: Il term gulya signifitga scossa da bovs ed il gulyás è il paster da vatgas.

Sper il paprica che vegn duvrà, er en furma mieuta, sco spezaria en la cuschina ungaraisa ed en il fratemp er en cuschinas da l’exteriur, è famus en tut il mund il Tokaj, in vin che deriva da la regiun Tokaj-Hegyalja. Per quest vin vegnan be utilisadas spezias da vit tardivas, uschia che las ivas na profitan betg be da las stads sitgas e fitg chaudas, mabain er dals atuns lungs, miaivels e ritgs da tschajera.

Medias

Pressa

En l’Ungaria cumparan 40 gasettas dal di cun in’ediziun totala da 1,6 milliuns. Las pli enconuschentas èn ‹Népszabadság› (socialdemocratic), ‹Magyar Nemzet› (conservativ da dretga), ‹Magyar Hírlap› (pli baud liberal, oz conservativ), ‹Népszava› (tradiziunalmain socialdemocratic).

Las pli enconuschentas gasettas emnilas èn ‹Élet és Irodalom› (litteratura e politica, da tenuta liberala), ‹Heti Világgazdaság› (economia), ‹Heti Válasz› e ‹Demokrata› (gasettas politicas da tenuta burgais-conservativa) ‹168 óra› e ‹Beszélő› (gasettas politicas da tenuta liberala), en pli la gasetta da boulevard ‹Blikk›.

Radio e televisiun

MTV (Magyar Televízió) e Duna Televízió AG sa numnan las societads da televisiun ungaraisas da dretg public. Quellas mainan ils chanals m1 e m2 resp. Duna TV e Duna II. Daspera datti numerus emetturs privats (Magyar ATV, TV2, RTL Klub, Viasat 3, Hálózat Televízió) e chanals da sparta.

Magyar Rádió è la societad da radio da dretg public (cun ils chanals MR1 fin MR6). Ultra da quai existan numerus radios privats, regiunals e da sparta.

Sport

Il sport il pli popular en l’Ungaria è il ballape. Tranter ils onns 1940 e 1960 tutgava la squadra naziunala tranter las meglras dal mund. Tut en tut è l’Ungaria sa participada sis giadas al campiunadi mundial ed ha gudagnà trais giadas la medaglia d’aur tar ils gieus olimpics (1952, 1964, e 1968). Il 1953 ha l’Ungaria gudagnà sco emprima squadra insumma en l’Engalterra, e quai cun 6:3. Il final dal campiunadi mundial dal 1954 vala percunter sco tragedia naziunala, suenter che l’Ungaria, sco grond favurit, aveva pers cunter la Germania 2:3.

Ulteriurs sports ch’èn da grond’impurtanza èn tranter auter ballamaun, tennis, tennis da maisa, schah e hockey sin glatsch. Dapi il 1986 ha lieu sin il Hungaroring ina cursa da furmla 1.

Dis da festa

La curuna da son Steffan

Sper ils dis da festa ecclesiastics usitads ed il di da la lavur (1 da matg) vegnan festegiadas en l’Ungaria en spezial suandantas trais festas naziunalas: ils 15 da mars (Revoluziun dal mars 1848), ils 20 d’avust (di da son Steffan, festa da la fundaziun dal stadi) ed ils 23 d’october (Sullevaziun dal 1956).

Il di da la mamma na vegn betg festivà sco en ils blers pajais la segunda, mabain gia l’emprima dumengia da matg. L’emprima dumengia da zercladur è il di dals pedagogs e l’emna che suonda vegn gratulà a las magistras ed als magisters.

Il di dal num vegn festegià en l’Ungaria en famiglia ed ensemen cun amis e collegas. Questa data è savens pli impurtanta ch’il di da naschientscha.

In usit spezial è sa mantegnì glindesdi da Pasca: Ils umens squittan parfum sin las dunnas e survegnan persuenter in pitschen regal (in ov cotschen, tschigulatta u in vinars). Quest usit deriva da la veglia tradiziun rurala da springir quel di las giuvnas dunnas cun aua per ch’ellas na ‹sflureschian› betg.

Litteratura

• Thomas Bauer: Wo die Puszta den Himmel berührt. Auf Umwegen durch Ungarn. F.A. Herbig Verlag, Minca, 2007, ISBN 978-3-7766-2512-7.
• Steven W. Sowards: Moderne Geschichte des Balkans. Der Balkan im Zeitalter des Nationalismus. BoD 2004, ISBN 3-8334-0977-0.
• Matthias Eickhoff: Ungarn. DuMont Reise-Taschenbuch, Ostfildern 2005, ISBN 3-7701-3149-5.
• Janos Hauszmann: Ungarn. Vom Mittelalter bis zur Gegenwart. Pustet, Regensburg 2004, ISBN 3-7917-1908-4.
• Paul Lendvai: Die Ungarn. Eine tausendjährige Geschichte. Goldmann 2001, ISBN 3-442-15122-8.
• Paul Lendvai: Auf schwarzen Listen. Goldmann 2001, ISBN 3-442-15110-4.
• Andreas Schmidt-Schweizer: Politische Geschichte Ungarns von 1985 bis 2002. Von der liberalisierten Einparteienherrschaft zur Demokratie in der Konsolidierungsphase. Minca 2007, ISBN 978-3-486-57886-7.

Colliaziuns

 Commons: Ungaria – Collecziun da maletgs, videos e datotecas d'audio

• Portal da la regenza ungaraisa
• Infurmaziuns generalas davart il pajais
• CIA World Factbook
• Traffic public en l’Ungaria
• Project KOSI – comitats ed abitadis en l’Ungaria