Bulgaria

Republica da la Bulgaria Republika Bǎlgarija (bulgar) Република България
Lingua uffiziala	bulgar
Chapitala	Sofia
Furma da stadi	republica parlamentara
Furma da regenza	democrazia parlamentara
Schef da stadi	president Rumen Radew (Румен Радев)
Schef da la regenza	primminister Stefan Janew (Стефан Янев)
Surfatscha	110 994 km²
Abitants	7 050 034 (2017)
Spessezza	64 abitants per km²
Munaida	lev
Independenza	3 da mars 1878 / 22 da settember 1908
Di da festa naziunala	3 da mars
Numer da l'auto	BG
TLD d'internet	.bg
Preselecziun	+359

La Bulgaria (bulgar България [bɤɫg’arijɐ]; denominaziun uffiziala Republica da la Bulgaria, bulgar Република България) è in stadi situà en l’Europa dal Sidost che dumbra radund 7,1 milliuns abitants. La Bulgaria è commembra da l’Uniun europeica e da la NATO.

Geografia

Charta topografica da la Bulgaria

La Republica da la Bulgaria sa chatta en l’ost da la Peninsla dal Balcan. Il pajais cunfinescha en il nord cun la Rumenia, en il vest cun la Serbia e la Macedonia dal Nord, en il sid cun la Grezia e la Tirchia. En l’ost furma la Mar Naira il cunfin natiral. La chapitala e sedia da la regenza è Sofia. Ulteriurs impurtants centers economics, administrativs e culturals furman las citads Plovdiv, Varna, Burgas, Russe e Stara Sagora.

Il territori da la Bulgaria sa cumpona per dus terzs da planiras che vegnan furmadas dals flums Danubi e Mariza cun lur numerus flums laterals. Ultra da quai è il pajais segnà da duas chadainas da muntognas marcantas: la Muntogna dal Balcan e las Rodopas. Las pli autas elevaziuns da la Muntogna dal Balcan èn Botev (2376 m) e Tschumerna (1536 m). La planira dal Danubi situada en il nord da la Muntogna dal Balcan cunfinescha cun il Danubi che furma qua il cunfin statal vers la Rumenia. En questa planira sa chattan las citads Pleven, Razgrad, Russe e Schumen sco er Varna a la Mar Naira. En il sid da la Muntogna dal Balcan s’extenda la Planira da la Trachia Superiura, er numnada Planira da Mariza. En quest batschigl situà en il center da la Bulgaria sa chattan las citads Plovdiv e Stara Sagora sco er Burgas a la Mar Naira. Questa planira vegn cunfinada en il vest ed en il sid da las Rodopas sco er en il sid da las muntognas Sakar e Strandscha. La pli auta elevaziun da las Rodopas è il Grond Perelik (2191 m). En il sidvest dal pajais sa chattan cun Rila e Pirin duas ulteriuras autas muntognas cun pizs tranter 2000 e 3000 meters; il Musala (2925 m) furma qua il pli aut punct da la Peninsla dal Balcan insumma.

La Bulgaria dispona da trais parcs naziunals (Rila, Muntogna dal Balcan Centrala e Pirin), dad indesch parcs natirals e da 55 reservats da la natira.

Clima

En il nord da la Bulgaria regia in clima continental cun stads chaudas e sitgas ed envierns fraids cun blera naiv.

D’enviern è la Muntogna dal Balcan segnada en la part settentriunala da grondas navadas, entant ch’i na croda en la part meridiunala strusch naiv. Il vest e las muntognas Rila e Pirin èn segnads da l’uschenumnà clima alpin.

Bulgaria Centrala e sidvest dal pajais: En il sid da la Muntogna dal Balcan s’extenda la Planira da la Trachia Superiura, en la quala il clima continental na po betg penetrar. Qua procuran influenzas maritimas per envierns miaivels, primavairas ritgas da plievgia e stads chaudas. Al cunfin vers la Grezia e la Tirchia rinforza l’influenza da la Mar Egeica il caracter mediterran dal clima.

Rodopas Bulgaras: Las trais muntognas Rila, Pirin e Rodopas cumpiglian la mesadad occidentala da la Bulgaria dal Sid. Cuntrari a las ulteriuras muntognas dal pajais èn las Rodopas segnadas be en il vest d’in clima muntagnard; en l’ost percunter sa fa gia valair la vischinanza da la costa.

Mar Naira: A la costa da la Mar Naira sa mussa in clima da caracter mediterran, però cun bler vent ch’arriva nà da l’ost. Pervi da quai èn las stads main chaudas ch’en las subtropas, ed ils envierns cun fitg bleras precipitaziuns èn pli miaivels. Dal matg fin il settember creschan las temperaturas per ordinari mintga di sur 20 °C. Il mais il pli fraid, il schaner, crodan quellas be darar sut il punct da schelira.

Populaziun

Demografia

La Bulgaria dumbrava il 2017 radund 7,1 milliuns abitants. La gronda part da la populaziun viva en las citads en il sid da la Muntogna dal Balcan. Ils ultims onns è il svilup da la populaziun stà segnà d’in trend negativ. L’aspectativa da vita munta a 71 onns tar ils umens e 78 onns tar las dunnas. Dapi ils onns 1970 era l’aspectativa da vita sa sbassada; l’onn 2000 ha ella puspè cumenzà a crescher.

Suenter il 1990 e dapi l’adesiun da la Bulgaria a l’Uniun europeica han blers burgais bandunà il pajais ed èn sa chasads en l’Europa dal Vest, surtut en Spagna, Italia e Germania. Pervi da l’emigraziun, la bassa quota da naschientschas e l’aspectativa da vita relativamain bassa vegn la Bulgaria er a perder ils proxims onns abitants. Fin il 2050 pudess il dumber d’abitants sa sbassar sin 5,4 milliuns.

Etnias

Cumpart dals Tircs tenor district

Tenor la dumbraziun dal pievel dal 2011 èn 84,8 % da la populaziun Bulgars; 8,8 % èn Tircs, 4,9 % Roma. La cumpart dals Roma pudess però esser pli auta che l’indicaziun uffiziala; tenor stimaziuns dal Cussegl da l’Europa vivan en la Bulgaria radund 800 000 Roma, quai che correspunda a bunamain 12 % da la populaziun. Ultra da quai datti minoritads (da mintgamai main che 10 000 persunas) da Russ, Armens, Valachs (en il nord Rumens, en il Sid Aromuns) e dals Pomacs muslims da lingua bulgara. Radund in quart fin in terz da la populaziun bulgara odierna èn descendents da fugitivs bulgars oriunds da la Macedonia e da la Trachia.

Ils Roma furman en Bulgaria la gruppa da la populaziun ch’è pertutgada il pli fitg da marginalisaziun. Lur situaziun sociala è segnada da povradad, in nivel da furmaziun e da gudogn plitost bass sco er da stigmatisaziun sociala. Questa situaziun è anc pegiurada tras il process da transfurmaziun dals onns 1990 e tutga surtut las dunnas dals Roma ch’han da patir tant da la mancanza da perspectivas socialas sco er da las structuras da famiglia patriarcalas.

La Bulgaria vegn, sumegliant a l’Israel ed intgins auters stadis da l’Europa da l’Ost e da l’Asia, descritta sco ina democrazia, en la quala «la dominanza d’ina gruppa etnica è instituziunalisada».

Linguas

Tenor l’artitgel 3 da la constituziun dal 1991 è il bulgar lingua uffiziala. Tenor artitgel 36 èsi il dretg e l’obligaziun da mintga burgais bulgar d’emprender e da duvrar la lingua bulgara. Burgais bulgars, dals quals la lingua materna è in’autra che bulgar, han daspera er il dretg d’emprender e da duvrar lur lingua. La lescha po fixar en tge cas che be il diever da la lingua uffiziala è admess. Sco linguas minoritaras vegnan en dumonda tirc, romani ed armen. Tar la lingua tirca che vegn discurrida en Bulgaria sa tracti d’in dialect che sa differenziescha fermamain dal tirc standardisà sco ch’el è en diever en Tirchia; surtut sin il champ lexical è il dialect tirc influenzà ferm dal bulgar.

En Bulgaria è en diever uffizialmain la scrittira cirillica.

Religiuns

Tenor l’artitgel 13 da la constituziun bulgara dal 1991 è garantida la libertad da las confessiuns, accentuond però la muntada dal cristianissem ortodox sco «religiun tradiziunala da la Bulgaria». L’autocefalia (independenza) da la baselgia bulgar-ortodoxa ha il patriarcat da Constantinopel gia renconuschì l’onn 927. La constituziun prescriva plinavant la separaziun da stadi e religiun ed oblighescha il stadi da sa cuntegnair a moda neutrala e paritetica en dumondas da religiun.

Tar la dumbraziun dal pievel 2011 n’han 21,8 % dals interrogads – surtut entaifer la generaziun giuvna – betg respundì la dumonda suenter l’appartegnientscha confessiunala. 77,9 % da las persunas ch’han dà resposta han inditgà d’esser cristians. Tut en tut appartegnan tenor questas indicaziuns 76 % da la populaziun a la baselgia bulgar-ortodoxa, 1,1 % a la baselgia evangelica e 0,8 % a la baselgia catolic-romana. Ulteriuras radund 580 000 persunas (10 %) han inditgà d’esser muslims. Ultra da quai datti ina minoritad gidieua che daventa rapidamain pli pitschna (653 commembers il 2001, il 1992 anc 2580 e l’onn 1947 radund 50 000). I sa tracta surtut da Gidieus sefardics. Il pli enconuschent en il territori da lingua tudestga è daventà il scriptur e titular dal Premi Nobel da litteratura Elias Canetti.

La religiusadad e la fidanza en la baselgia èn en Bulgaria però bundant pli bass che per exempel en il stadi vischin Rumenia, quai che sa lascha per part er attribuir a la sparpagliaziun interna da la baselgia bulgara. Uschia han be 52 % dals Bulgars inditgà d’esser religius e be 22 % visitan almain ina giada il mais il servetsch divin.

Citads ed urbarisaziun

L’urbarisaziun è creschida suenter la Segunda Guerra mundiala a moda rapida. Ils motivs principals han furmà la fugia da la champagna e la migraziun da fugitivs da guerra, surtut dals uschenumnads Bulgars tracs e macedons.

Tranter las citads grondas èn da menziunar en spezial la chapitala Sofia, Plovdiv sco ulteriur center administrativ e las citads Varna e Burgas situadas a la Mar Naira. En questas citads sa concentreschan correspundentamain er las interpresas da medias e da servetschs sco er las instituziuns culturalas dal pajais.

Tut en tut datti en Bulgaria tenor la dumbraziun dal pievel dal 2011 set citads cun dapli che 100 000 abitants: Sofia, Plovdiv, Varna, Burgas, Russe, Stara Sagora e Pleven.

Istorgia

Sanctuari trac Beglik Tasch

Ils pli vegls chats en la Bulgaria odierna derivan dal temp neolitic. Las pli enconuschentas èn la Cultura da Karanovo e surtut la Cultura da Varna, da la quala il stgazi dad aur tutga tar ils pli vegls en tut il mund. Durant il temp da bronz è il territori stà sut il domini dals Tracs indogermans. A la pli gronda stirpa dals Tracs, ils Odris, èsi reussì vers il 450 a.C. da fundar in agen reginavel, il qual s’extendeva fin al Danubi ed al Strymon. Ozendi vegnan regularmain a la glisch gronds chats, per exempel en la val dals retgs tracs, che sa refereschan a quest’epoca. Uschia han ins exchavà l’onn 2000 il sanctuari trac Perperikon en las Rodopas da l’Ost ed il 2003 il sanctuari da grippa Beglik Tasch. L’Orachel da Perperikon ha furmà sper l’Orachel da Delfi in dals pli impurtants lieus cultics da l’antica.

En il temp da la colonisaziun greca èn sa furmadas a la costa da la Mar Naira pliras citads-stadi. Intginas da quellas sco Apollonia u Mesambria èn sa sviluppadas a pussanzas da commerzi, a las qualas igl è l’emprim er reussì da sa far valair cunter ils Romans.

Suenter la conquista tras ils Romans l’onn 29 a.C. ha cumenzà la romanisaziun dals abitants. La Trachia e las citads-stadi a la costa èn daventadas parts da l’Imperi roman. Dal temp roman èn enconuschents ils gronds edifizis da Karasura, Trimontium, Nicopolis ad Istrum, Ulpia Augusta Trajana, Marcianopolis, Ratiaria ed Augusta. En il quart tschientaner s.C. è vegnida scritta a Nicopolis ad Istrum la Bibla da Vulfila che furma la suletta funtauna da la lingua gotica ed uschia da la pli veglia lingua scritta germana ch’è vegnida dada vinavant.

Reginavel bulgar

Sco origin da la statalitad bulgara vegn considerada la fundaziun dal Reginavel bulgar grond l’onn 632. Dapi il 6avel tschientaner èn Slavs e dapi l’onn 678 – suenter ch’il Reginavel bulgar grond ha chalà d’exister – er Bulgars sut Asparuch avanzads sin la Peninsla dal Balcan. Ensemen cun la populaziun traca e romana restanta han els furmà l’Emprim Reginavel bulgar (679 fin 1018; renconuschì il 681 tras Bizanz). Per tscherts temps ha quest reginavel cumpiglià bunamain l’entira Peninsla dal Balcan. L’emprima chapitala ha furmà la citad Pliska. Uschia è la Bulgaria daventada il terz stadi renconuschì en l’Europa ed in dals paucs, als quals l’Imperi roman oriental era tributar. Da l’uniun dals immigrants cun la populaziun locala è sa furmà il pievel dals Bulgars.

Boris I è sa convertì l’onn 864 al cristianissem bizantin. Ses figl Simeon I (893–927), il pli impurtant regent da la Bulgaria, ha victorisà ils Serbs, Ungarais e Bizantins, ha endrizzà il patriarcat bulgar e promovì la litteratura vegl bulgara. Durant ses temp da regenza è er sa sviluppà a la curt roiala la scrittira cirillica. Simeon I è stà l’emprim regent ch’ha duvrà il titel ‹zar›; el sez sa numnava «zar dals Bulgars e ‹Rhomaioi›» (= Romans da l’ost, Bizantins). Sut la dinastia dals Komitopuls è Ocrida daventà la chapitala bulgara. Dal 972 fin il 1018 è il reginavel però vegnì successivamain sut il domini da Bizanz.

Dapi il temp da regenza da Boris I da la Bulgaria en il 10avel tschientaner è il pajais vegnì cristianisà nà da Constantinopel, uschia che la gronda part dals Bulgars appartegnan fin oz a la cretta ortodoxa. La cristianisaziun ha manà ad in emprim temp da fluriziun culturala en il reginavel dal zar. A Preslav, Pliska ed Ocrida èn sa sviluppadas scolas, nà da las qualas la lingua e cultura vegl bulgara è er sa derasada sin ils ulteriurs pievels slavs. Cumbain che la cultura bulgara era segnada fermamain da la cultura bizantina, discurr’ins da l’emprima influenza dal sid dal territori slav e dal slav da baselgia vegl. La Bulgaria è stada sur lung temp in reginavel pussant che pudeva sa mesirar militarmain cun l’Imperi bizantin. Durant il temp da zar Petar I è sa furmada la cuminanza religiusa dals Bogomils, la quala vala cun sia litteratura sco propugnatura cunter la dogmatica da la baselgia e ch’ha influenzà il moviment dals cathars en l’Europa dal Vest.

Ils frars Ivan e Teodor or da la chasa Assen han erigì en il dudeschavel tschientaner il Segund Reginavel bulgar cun Tarnovo en la Muntogna dal Balcan sco nova chapitala. Sia pli gronda extensiun ha quest reginavel, ch’ha existì tranter il 1186 ed il 1393, cuntanschì sut il zar Ivan Assen II. La chapitala Tarnovo è daventada il center cultural, spiertal e politic da l’Europa dal Sidost. Per ils contemporans valeva Tarnovo «a medem temp sco nov Jerusalem, Roma e Constantinopel». Da la segunda influenza dal sid dal territori slav discurr’ins cur che blers scienziads slavs, surtut bulgars da la Scola da Tarnov (sco per exempel il metropolit Kiprian da pli tard) èn ids a star en la Rus da Moscau che daventava adina pli ferma; lur fugia stat en connex cun il fatg ch’ils Osmans penetravan dapi la fin dal 14avel tschientaner adina pli profund en il Balcan.

Domini osmanic, independenza

Monument che regorda als crudads en la Guerra tranter la Russia e la Tirchia dal 1877/78

Tranter il 1393 ed il 1396 è l’entira Bulgaria vegnida sut domini osmanic; quest temp d’occupaziun dueva durar bunamain 500 onns. Il 1444, en rom da la Battaglia da Varna, ha l’emprova d’in’armada polonais-ungaraisa sut Vładysłav III, il retg da la Pologna e da l’Ungaria, da liberar la Bulgaria fatg naufragi. Parts da la populaziun bulgara èn sinaquai sa convertids a l’islam. Vers il 1800 è sa furmada ina resistenza spiertala cun la pretensiun suenter independenza. En la Bulgaria hai dà ina renaschientscha naziunala. Tuttina sco en l’Europa dal Vest è er quest moviment sa referì a tradiziuns anticas ed ha gì l’intenziun da laschar reviver veglias tradiziuns bulgaras e bizantinas; ella ha però cumbattì la tendenza da hellenisar la societad.

Il fatg ch’ils Tircs han abattì l’onn 1876 sanguinusamain la Sullevaziun d’avrigl e l’indignaziun ch’è suandada en l’entira Europa, ha manà a la Guerra tranter la Russia e la Tirchia dal 1877/78. Quella è vegnida manada cun tutta direzza ed ha chaschunà dad omaduas varts grondas sperditas. Suenter avair surpassà da mez enviern il Danubi e la Muntogna dal Balcan han las truppas russas survegnì il suramaun ed èn avanzadas fin curt avant Constantinopel. La Pasch da San Stefano ha mess il fundament per il stadi bulgar modern.

Principadi e zarissem

Suenter il Contract da Berlin, il qual è stà in cumpromiss tranter las pussanzas grondas, han ins furmà dus stadis bulgars. En il nord da la Muntogna dal Balcan ed en il sid dal Danubi è sa furmà il Principadi da la Bulgaria ch’era tributar envers l’Imperi osmanic ed il qual cumpigliava er il territori enturn la nova chapitala Sofia. En il sid da la Muntogna dal Balcan han ins fundà la provinza Rumelia da l’Ost cun Plovdiv sco sedia da la regenza; quella appartegneva nominalmain a l’Imperi osmanic, ma disponiva d’in’atgna constituziun e vegniva regida d’in guvernatur bulgar-cristian instituì dal sultan osmanic, ma sut consentiment da las pussanzas grondas. La Macedonia, che figurava anc en il Contract da San Stefano sco part dal stadi bulgar, è restada dal tuttafatg sut domini osmanic.

Ils 16 d’avrigl 1879 han ins relaschà a Veliko Tarnovo l’emprima constituziun democratica. Il prinzi Alexander I (1879–1886) ha empruvà da chatschar tras refurmas internas, ha unì ils dus stadis bulgars e victorisà la Serbia; ma la finala è el vegnì detronisà tras in putsch che la Russia ha inscenà. L’onn 1887 è Ferdinand von Coburg-Gotha daventà prinzi; quel ha declerà il 1908 il distatgament absolut da l’Imperi osmanic ed ha surpiglià il titel da zar, uschia ch’il principadi è sa transfurmà en il zarissem bulgar. Ils success da las truppas bulgaras en l’Emprima Guerra dal Balcan, tranter auter cun la conquista dad Adrianopel, na duevan betg sa repeter durant la Segunda Guerra dal Balcan. Entant che las forzas armadas bulgaras eran liadas a la front greca e serba, èn ils Rumens penetrads fin a Sofia. Ed ils Tircs han reconquistà Adrianopel.

En l’Emprima ed en la Segunda Guerra mundiala ha la Bulgaria battì da vart da las Pussanzas Centralas resp. Pussanzas da l’axa. La chasa roiala e la populaziun èn s’opponids cun success cunter la deportaziuns dals Gidieus che vivevan entaifer ils cunfins dal 1941. En ils territoris occupads èn però vegnids extradids 11 343 Gidieus als Tudestgs.

Èra socialistica – Republica populara da la Bulgaria

Ils 8 e 9 da settember 1944 ha l’Armada cotschna occupà la Bulgaria, e quai cumbain che quella n’è betg sa participada a l’invasiun da l’Uniun sovietica e na sa chattava uffizialmain betg en stadi da guerra cun l’Uniun sovietica. Suenter la fin da la Segunda Guerra mundiala è la Bulgaria vegnida sut influenza sovietica ed è daventada commembra dal Patg da Varsovia. Entant ch’igl è adina puspè sa furmà en auters pajais malaveglia u resistenza cunter il domini socialistic, hai dà en Bulgaria be fitg pauca resistenza organisada u individuala cunter il reschim da la partida communistica. Questa partida era arrivada a la pussanza suenter l’invasiun da l’Uniun sovietica il settember 1944. Sut controlla sovietica han gì lieu tranter il december 1944 ed il favrer 1954 ‹process› cunter las anteriuras elitas politicas. Dapli che 2700 umans èn vegnids sentenziads a la mort ed in dumber nunenconuschent han ins chatschà en champs, dischlocà u simplamain laschà svanir. Il prim da favrer 1945 han ins cumenzà ad exequir las painas da mort. Da quel temp è il dumber da commembers da la partida communistica creschì sin bundant 250 000.

Finamiras centralas eran il svilup d’ina societad communistica che dueva sa distinguer «sco societad senza classas, segnada da giustia, egualitad, umanitad en las relaziuns socialas, la brama da cuntanscher dapli, bainstanza e modernitad». Quai è stà ina gronda sfida, damai che la societad bulgara sa cumponiva per gronda part da structuras da purs pitschens ed era be pauc industrialisada.

Suenter che l’Armada cotschna ha occupà il settember 1944 la Bulgaria, è Kimon Georgiev stà a la testa d’in putsch da la Front patriotica, il qual ha cupitgà ils 9 da settember 1944 la regenza transitorica sut Konstantin Vladov Muraviev. Sco successur da quel è Kimon Georgiev daventà per la segunda giada, suenter in curt temp d’uffizi ils onns 1934–1935, primminister ed ha segnà cun Moscau ina cunvegna d’armistizi. Ils 15 da settember 1944 è Vassil Kolarov daventà president provisoric da la nova Republica populara da la Bulgaria.

Ils november 1945 è alura Georgi Dimitrov returnà suenter 22 onns exil en la Bulgaria; suenter l’aboliziun da la monarchia en rom d’ina votaziun dal pievel, è el daventà il nov primminister dal pajais. Durant ses temp d’uffizi è sa stabilisada la pussanza da la partida communistica. Tranter auter ha el laschà executar il politicher da l’opposiziun Nikola Petkov pervi d’auttradiment. En pli ha el segnà la nova constituziun da la Republica da la Bulgaria che s’orientava fitg ferm a quella da l’Uniun sovietica e preveseva en il paragraf 12 l’economia planisada.

Dapi il 1947 è Dimitrov s’avischinà al schef da stadi jugoslav Josip Broz Tito ed ha fatg cun quel in contract d’amicizia. La finamira era da furmar ina federaziun tranter ils dus pajais, a la quala Dimitrov ha envidà il 1948 uffizialmain er la Rumenia. Quests plans n’eran betg coordinads cun Moscau ed han manà a ferma critica da vart da Stalin, il qual ha fatg vegnir Tito e Dimitrov il favrer 1948 a Moscau. Georgi Dimitrov è mort ils 2 da fanadur 1949 en il sanatori Barvicha sper Moscau. Sia bara è vegnida embalsamada e sepulida a Sofia en in mausoleum erigì aposta per quest intent.

Il 1949 ha sinaquai Valko Tschervenkov surpiglià las fatschentas da la regenza ed a partir dal favrer 1950 ha el er occupà il post dal schef da stadi. Tschervenkov era in grond aderent da Stalin ed ha er surpiglià il stil da regenza da quel. Suenter la mort da Stalin ils 5 da mars 1953 è Tschervenkov vegnì crititgà adina dapli e la finala sfurzà il 1956 da sa retrair.

Sinaquai ha Anton Jugov mess ad ir la destalinisaziun dal pajais. Il politicher da la Bulgaria che dueva segnar il pli ferm l’èra socialistica dueva alura daventar Todor Schivkov; quel ha surpiglià il 1962 l’uffizi dal primminister e dueva restar sin quest post fin la vieuta l’onn 1989. Duas giadas (il 1963 ed il 1973) è il Comité central sa stentà en rom d’inscunters secrets da schliar la Republica populara da la Bulgaria sco stadi suveran e d’integrar quel sco 16avla republica socialistica en l’Uniun sovietica, ma adina adumbatten.

La vieuta politica

Ils ultims onns dal reschim socialistic ha surtut la populaziun muslima stuì patir. Tut en tut èn fin a 370 000 persunas vegnidas expulsadas en direcziun da la Tirchia. Resistenza da vart da la populaziun cunter il reschim n’hai però – sco gia ditg – strusch dà. Pir pervi da pressiun a l’intern da la partida è Todor Schivkov sa retratg ils 10 da november 1989, in di suenter la crudada dal Mir da Berlin. A l’intern da la partida avevi gia dà ils onns precedents intgins conflicts, damai ch’il curs da refurma ch’era vegnì instradà il 1988 avanzava memia plaun.

Ils 18 da november 1989, suenter ch’ins ha vis che la partida na vuleva betg refurmar da rudent las structuras statals, han alura gì lieu a Sofia ed en autras grondas citads dal pajais demonstraziuns. Quellas èn l’emprim vegnidas organisadas da sindicats e da diversas uniuns; a partir dals 7 da december è il moviment d’opposiziun alura er sa furmà sin il plaun politic (en furma da l’Uniun da las forzas democraticas, SDS).

Suenter la vieuta

La fin da l’èra communistica è la finala vegnida sigillada en furma d’elecziun libras. Ils proxims onns han ins mess ad ir refurmas politicas ed economicas. Per part han regì ils anteriurs communists, per part represchentants da l’anteriur moviment d’opposiziun SDS ed il 2001 hai schizunt dà in intermezzo cun l’anteriur zar bulgar Simeon II da Sachsen-Coburg e Gotha ch’era returnà suenter 55 onns or da l’exil spagnol. El è stà dal 2001 fin il 2005 primminister e furma uschia en l’istorgia europeica il sulet monarc destituì ch’ha reacquistà la pussanza politica en rom d’ina elecziun democratica.

Il 2004 è la Bulgaria daventada ensemen cun sis auters stadis commembra da la NATO. Il prim da schaner 2007 è il pajais daventà, ensemen cun la Rumenia, commember da l’Uniun europeica.

Politica

Il sistem da partidas ch’è sa manifestà l’emprima giada suenter la Constituziun da Tarnovo dal 1878 cumulescha duas lingias da conflict sociopoliticas, las qualas èn restadas preschentas fin oz en il sistem politic da la Bulgaria. Per l’ina il conflict tranter la dretga e la sanestra resp. tranter partidas conservativas e liberalas, per l’autra il cuntrast tranter represchentants da tenuta prorussa e tals orientads pli ferm vers il vest. Ina terza lingia da conflict, quella tranter champagna e citads, è sa transfurmada suenter las Guerras dal Balcan dals onns 1912/13 e l’Emprima Guerra mundiala en il conflict tranter chapital e lavurants, il qual exista medemamain fin oz. Percunter n’èn mai sa manifestadas en la Bulgaria discrepanzas pli grondas tranter baselgia e stadi; probablamain è quai d’attribuir al fatg che la baselgia bulgar-ortodoxa ha giugà in’impurtanta rolla tar la fundaziun da la Bulgaria odierna e disponiva perquai d’ina vasta legitimitad.

En l’index da democrazia dal 2016 è la Bulgaria stada sin plaz 47 da 167 stadis; las structuras dal pajais vegnan giuditgadas sco «incumplettas».

Parlament e regenza

Edifizi dal parlament a Sofia

Il parlament che sa cumpona da 240 represchentants vegn elegì mintga quatter onns. Per pudair entrar en il parlament sto ina partida cuntanscher almain 4 % da las vuschs.

Il pajais enconuscha la funcziun dal president sco chau dal stadi. Quel ha en emprima lingia funcziuns represchentativas. El è però a medem temp schefcumandant da l’armada. Las fatschentas da la regenza vegnan exequidas dal primminister cun ses ministers.

Politica exteriura

Sper las commembranzas gia menziunadas (Uniun europeica e NATO), fa la Bulgaria part da l’Organisaziun mundiala da commerzi, dal Cussegl da cooperaziun per l'Europa dal Sidost e da la Cooperaziun economica da la Mar Naira.

Medias

Areguard la libertad da pressa è la Bulgaria vegnida rangada il 2017 da l’organisaziun Reporters senza cunfins sin plaz 109 da 180 stadis. Tenor il rapport correspundent è la situaziun da la libertad da pressa en il pajais «difficila» e la pli problematica en tut l’Uniun europeica. L’independenza da la pressa è surtut periclitada perquai che las medias, la politica e persunas da fatschenta èn entretschadas fitg ferm.

La Bulgaria dispona mintgamai d’in emettur da radio e d’in emettur da televisiun statal (BNR e BNT) sco er da divers emetturs privats (bTV, Nova televizija, SKAT, TV Evropa e.a.). Tranter ils emetturs da radio privats dominescha Darik Radio.

Il 2016 disponivan 58,5 % da la populaziun d’in access a l’internet.

Sutdivisiun geografica

Tenor l’artitgel 2 da la constituziun bulgara dal 1991 vala il pajais sco «stadi unitar cun administraziun autonoma locala», en il qual n’èn admess nagins territoris autonoms. L’unitad territoriala ed administrativa da basa furma la vischnanca (Община/obschtina), en la quala ils organs da l’administraziun autonoma locala represchentan ils interess communals e furman la politica.

Cuntrari a las vischnancas na vegn la segunda unitad territoriala, ils districts (област/oblast), betg administrada tras agens organs che vegnan elegids dal pievel. Tar l’oblast sa tracti il cuntrari d’in’unitad territoriala che vegn controllada d’in administratur statal elegì dal cussegl dals ministers en l’interess da l’administraziun statala. Tenor l’artitgel 143 da la constituziun ha l’administratur da procurar per la realisaziun da la politica statala ed el è responsabel per la protecziun dals interess naziunals e per l’urden public.

Militar

Las forzas militaras bulgaras sa cumponan da las forzas terrestras, da la marina e da l’aviatica militara e disponan en tut da 45 000 schuldas. L’armada era resp. è involvida en operaziuns en divers pajais (t.a. Cambodscha, Angola, Tadschikistan, Croazia, Bosnia ed Erzegovina, Eritrea ed Afghanistan). En pli ha la Bulgaria sustegnì ils Stadis Unids en la Guerra da l’Irac.

Economia

Istorgia da l’economia

La Bulgaria tutga tar ils pajais ch’èn entrads sco stadis agrars en il Cussegl per agid economic vicendaivel (COMECON) e ch’han per gronda part d’engraziar a quel lur industrialisaziun. Ins ha surtut augmentà l’industria greva che basegna grondas quantitads da materias primas e d’energia; a tschertas branschas sco la farmaceutica, la construcziun da maschinas e l’electronica èsi tuttavia reussì d’agir cun success en ils anteriurs martgads. Las marcas da computer Pravez, Izot, IMKO ed ES EVM producivan per tscherts temps fin a 40 % da tut ils computers che vegnivan stgamiads entaifer il territori dal Cussegl per agid economic vicendaivel.

Suenter ch’ils martgads da l’Uniun sovietica èn crudads davent è l’economia vegnida en ina gronda crisa, da la quala ella è pir sa revegnida dapi il 2004. L’industria da computers ch’era bain sviluppada è svanida dal tuttafatg. Ils onns 1989 fin 1995 èn las entradas effectivas ed il standard da viver ids enavos. Il sistem social, surtut il sistem da las assicuranzas da malsauns e da rentas, è quasi collabà dal tuttafatg.

La regenza socialistica sut Schan Videnov n’è betg vegnida da schliar la crisa, mabain ha plitost satisfatg als interess da l’anteriura nomenclatura. La primavaira 1996 èn ils debits statals s’augmentads talmain ch’igl è prorutta ina greva crisa economica. Diversas bancas èn quasi daventadas insolventas sur notg; ed il stadi sez è vegnì en difficultads envers ses creditaders da l’exteriur. Sperond sin il sustegn da la Banca mundiala e dal Fond monetar internaziunal ha la regenza socialistica deliberà in program da spargn. 134 manaschis statals deficitars duevan vegnir serrads e cun privilegis fiscals han ins empruvà d’attrair investiders, surtut da l’exteriur. Ma per il Fond monetar internaziunal progrediva la privatisaziun memia plaun; per la concessiun d’ulteriurs credits ha el pretendì ch’i vegnia endrizzà in cussegl monetar e ch’il lev bulgar vegnia lià al marc tudestg en relaziun 1:1. Dapi l’introducziun da l’euro è il lev bulgar lià a quel en relaziun 1:1,95583. En il fratemp èn intginas interpresas internaziunalas sa stabilidas en Bulgaria.

Datas da basa

Raffinaria sper Burgas

L’economia da la Bulgaria è surtut concentrada en il sid dal pajais. Las regiuns las pli sviluppadas èn Sofia, Burgas, Stara Zagora sco er, en la Bulgaria dal Nord, Varna. La Bulgaria dal Nordvest è la regiun la pli pauc sviluppada (situaziun dal 2008). La Bulgaria sezza ha il pli bass product naziunal brut per abitant e la pli auta quota da povradad (21,8 %) da tut ils pajais da l’Uniun europeica (situaziun dal 2009).

La cumpart da l’economia privata al product naziunal brut è creschida successivamain e cumpigliava il 2004 72,7 %. Cun stgaffir il cussegl monetar, consolidar las finanzas statalas, reducir l’indebitament vers l’ester e realisar vastas refurmas structuralas èsi reussì da stabilisar las relaziuns macroeconomicas. Tranter il 1998 ed il 2008 è il product interiur brut (PIB) creschì cuntinuadamain, en media per 5 %. Tenor stimaziuns dal Fond monetar internaziunal ha il product interiur brut bulgar gì il 2016 ina valur da 52,4 milliardas dollars, quai che correspunda ad ina cumpart da 7369 dollars per persuna. Resguardond la paritad da la capacitad da cumpra è la valur schizunt dubel auta e correspunda a 144,6 milliardas dollars u 20 227 dollars per persuna.

La quota da dischoccupads ha muntà il zercladur 2018 a 4,8 % e sa chatta uschia sut la media da l’Uniun europeica. La dischoccupaziun da giuvenils ha muntà il 2017 a 14,4 %. Il 2016 lavuravan 6,8 % da tut las forzas da lavur en l’agricultura, 26,6 % en l’industria e 66,6 % en il sectur da servetschs. Il dumber total da las persunas occupadas vegn stimada sin 3,6 milliuns (2017); da quai èn 46,4 % dunnas. Las pajas èn las pli bassas da l’entira Uniun europeica.

Cumpareglià cun il product naziunal brut da l’Uniun europeica, exprimì en standards da la capacitad da cumpra, ha la Bulgaria cuntanschì il 2014 in index da 47 (EU-28:100). En il Global Competitiveness Index che mesira la cumpetitivitad economica d’in pajais, ha la Bulgaria cuntanschì il 2017 il 49avel plaz da 137. En l’Index per libertad economica sa chattava il pajais il medem onn sin plaz 47 da 180.

Import ed export

Ils pli impurtants bains d’export èn products chemics, electricitad, maschinas ed equipaments, victualias e products da giudiment, products da metal e d’atschal e textilias.

Ils pli impurtants bains d’import èn products chemics, artitgels da consum, maschinas ed equipaments, products e combustibels minerals (surtut petroli criv e gas or da la Russia) sco er materias primas.

Economia d’energia

La dependenza d’energia da la Bulgaria è in pau pli bassa che la media da l’Uniun europeica. Il 2008 ha il pajais retratg 52,3 % da si’energia da l’exteriur (media europeica 54,8 %).

Sin fundament da sia posiziun strategia sco er dal basegn a l’intern dal pajais ha la Bulgaria mess ad ir ils ultims onns numerus projects da muntada strategica che servan a la segirezza da provediment regiunala, naziunala ed europeica (planisaziun da conducts da gas natiral e d’ieli sco er d’ina segunda ovra atomara a Belene). Prioritad ha surtut il project da lingia da gas Nabucco, e quai tant per la Bulgaria sco er per l’Uniun europeica. Quel gida a moda essenziala a schliar divers problems da diversificaziun areguard las funtaunas e las vias da furniziun. Il nov conduct serva a segirar l’access als giaschaments da gas natiral situads en la regiun da la Mar Caspica e dal Proxim Orient.

Producziun d’electricitad

La producziun d’electricitad succeda surtut cun agid da l’ovra atomara Kosloduj (2000 MW; capacitad maximala oriundamain 3760 MW) e cun implants per producir energia termica (per ina buna part a basa da cotgla). Sper numerusas ovras idraulicas pli pitschnas vegn er investì en l’energia solara e da vent. Parcs da vent existan per gronda part en l’ost dal pajais (capacitad totala da l’energia da vent il 2013: 677 MW).

Relaziuns economicas

Il pli impurtant partenari da commerzi da la Bulgaria è la Germania. Bundant 5000 firmas tudestgas èn activas en il commerzi cun il pajais, da quai èn 1200 represchentadas al lieu.

La Bulgaria ha anc adina in aut basegn d’investiziuns; ensemen cun il persunal bain scolà e las pajas relativamain bassas porscha il pajais bunas schanzas per investiziuns a lunga vista. Il investiturs principals furman l’Austria, ils Pajais Bass e la Germania (situaziun dal 2008).

Agricultura

La Bulgaria èn in dals pajais principals per la cultivaziun da tubac oriental. Pli baud era il pajais schizunt il pli grond exportader da tubac en tut il mund. Dapi il 2010 na promova l’Uniun europeica però betg pli la cultivaziun da tubac, damai che quai na fiss betg cumpatibel cun las directivas da sanadad.

En la val da rosas en la Bulgaria Centrala sa chatta la pli gronda regiun da cultivaziun da feglia da rosas (Rosa damascena) en tut il mund per gudagnar ieli da rosas.

Polluziun da l’ambient

Suenter l’onn 1950 han ins realisà en rom da l’economia planisada l’industrialisaziun dal pajais ed intensivà l’agricultura; quai è savens succedì a donn e cust da l’ambient. La promoziun surtut da l’industria greva, dal sectur d’energia e da las minieras, e quai a basa da tecnologias antiquadas, ha per part manà a polluziuns considerablas da l’aria, dal terren e da l’aua.

Cun serrar blers lieus da producziun industrials en il decurs dals onns 1990 è la polluziun da l’ambient sa reducida cuntinuadamain. Tuttina èn anc necessarias grondas investiziuns per meglierar la situaziun. Gia il 1990 han ins stgaffì per quest intent in ministeri da l’ambient ed il 1991 è la protecziun da l’ambient vegnida definida en la constituziun sco finamira statala.

Corrupziun

La corrupziun furma en Bulgaria in grond problem. Per part ha l’Uniun europeica reducì contribuziuns da promoziun cun l’argument che las raschuns da quella vegnian cumbattidas memia pauc da vart dal stadi. Sin l’Index da percepziun da la corrupziun da Transparency International sa chattava la Bulgaria il 2017 sin plaz 75 da 172 pajais, ensemen cun la Tunesia, il Kuwait e la Tirchia.

Turissem

Ressort da vacanzas sper la Mar Naira

Il turissem è gia dapi ils onns 1970 in’impurtanta resursa da devisas dal pajais. Cun 8,2 milliuns turists sa chattava la Bulgaria l’onn 2016 sin plaz 41 dals pajais ils pli frequentads en tut il mund. Las entradas generadas tras il turissem han muntà il medem onn a 3,6 milliardas dollars. En Bulgaria datti en tut 10 lieus dal Patrimoni mundial da l’UNESCO.

Budget statal

Il budget statal ha cumpiglià il 2016 expensas en l’autezza da 17,89 milliardas dollars ed entradas da 18,44 milliardas dollars. Da quai è resultà in surpli da 1,3 % dal product naziunal brut. Ils debits statals han muntà il 2016 a 9,6 milliardas dollars u 27,3 % dal product naziunal brut. La Bulgaria tutga uschia tar ils pajais da l’Uniun europeica cun ils pli bass debits statals.

Da las expensas statalas han ins impundì il 2005/06 (en % dal product naziunal brut): Per la sanadad 7,2 %, per la furmaziun 4,5 % e per il militar 2,6 %.

Infrastructura

Traffic

La Bulgaria furma in impurtant pajais da transit tranter l’Europa Centrala ed il Proxim Orient. Tras la Bulgaria mainan ils corridors da traffic paneuropeics IV (Dresden–Budapest–Craiova–Sofia–Thessaloniki), VII (Danubi), VIII (Durrës-Tirana–Skopje–Sofia–Burgas) e IX (Helsinki–Moscau–Bucarest–Dimitrovgrad–Alexandropolis).

Il pajais dispona d’ina rait da traffic relativamain vasta. Quella cumpiglia la rait da viafier (viafier statala bulgara), la rait da vias (che cumpiglia però fin qua be paucas autostradas), quatter eroports (a Sofia, Varna, Burgas e Plovdiv), dus ports d’auta mar (a Burgas e Varna) e plirs ports pli pitschens (t.a. Sosopol, Baltschik sco er per lung dal Danubi). Fin il temp medieval tardiv è la navigaziun interna sin il flum Mariza stà d’impurtanza. La navigaziun sin il Danubi è percunter bundant main impurtanta per la Bulgaria che per auters pajais situads per lung dal flum.

Il traffic sa splega en Bulgaria surtut sin via. Tranter las citads grondas curseschan bus da differentas interpresas; da las chapitalas da las provinzas en citads pli pitschnas existan colliaziuns regiunalas. La stad vegnan ultra da quai purschidas colliaziuns da las citads grondas en la gronda part dals lieus turistics a la costa da la Mar Naira.

L’infrastructura da la viafier è in pau main buna. Uschia dura per exempel in viadi en tren da Sofia a Burgas (ca. 400 km) radund sis uras e mez, entant ch’il bus dovra per quest tschancun be 5 uras. Sin intgins trajects è la viafier però pli bunmartgada ch’ils bus. Intginas citads da la Bulgaria (surtut Sofia e Burgas) furman la staziun finala da pliras colliaziuns europeicas; er l’Orient Express percurra la Bulgaria. En collavuraziun cun l’Uniun europeica è previs da colliar las lingias principalas a la rait europeica da trens ad auta sveltezza.

Cultura

Art ed architectura

L’art enconuscha en la Bulgaria ina lunga tradiziun. Dal segund millenni a.C. èn sa mantegnids numerus crests-fossa e lavurs d’aurers dals Tracs.

Temp medieval e renaschientscha

Icona en la cheramica da Preslav

Sco pli impurtant monument or da l’istorgia tempriva da la Bulgaria vala il reliev en grip Chavaltgader da Madara dal 8avel tschientaner che fa part dal Patrimoni cultural mundial da l’UNESCO. L’emprima chapitala Pliska era anc vegnida circumdada tenor l’exempel bizantin-roman cun fortezzas, ma disponiva a medem temp da palazs, baselgias, bogns e d’auters edifizis publics che renvieschan per part en lur furmas e tecnicas da construcziun a l’Asia Centrala ed al Proxim Orient. Quai n’ha però betg satisfatg als basegns egemonials dals zars bulgars, e zar Simeon I, numnà il Grond, ha dischlocà l’onn 863 la chapitala en la citad Preslav ch’era medemamain fortifitgada fitg ferm. Da las baselgias e claustras da la citad è surtut da numnar la Baselgia radunda (u Baselgia dad aur) cun sias ritgas decoraziuns e las plattas da terracotga cun glasura (cheramica da Preslav), la quala è tipica per l’art bulgar da questa perioda. Cun la cristianisaziun dal reginavel bulgar han ins er erigì edifizis sacrals en autras citads, sco che mussan las perditgas impurtantas ad Ocrida (oz en la Macedonia dal Nord) u a Nessebar. Cuntrari a l’architectura da baselgia bizantina è gia sa manifestada qua avant la mesadad dal 10avel tschientaner la tendenza da revestgir ils mirs a moda decorativa.

Cun il domini bizantin (1018–1185/86) èn er las influenzas nà da Bizanz daventadas pli fermas entaifer l’art bulgar. E la restauraziun dal reginavel bulgar l’onn 1185 ha fatg renascher l’art da l’emprim reginavel bulgar. A Tarnovo, la nova chapitala, è sa furmà in nov tip da baselgia pli pitschen, per ordinari ad ina nav, che mussa influenzas bizantinas, ma che cuntinuescha – cuntrari a l’art bizantin – cun la tendenza da decorar ritgamain ils mirs.

Pli gronda independenza ha la pictura cuntanschì en ils frescos da Bojana (1259). Quels tutgan tar las perditgas da l’art figurativ las pli bain mantegnidas da l’entira Europa dal Sidost ed èn segnads d’in stil prest renaschimental. Dapi il 13avel e 14avel tschientaner è la Bulgaria er enconuschenta per sias iconas; quellas surpassan las reglas da las scolas tradiziunalas e duevan sa sviluppar a la represchentaziun d’iconas la pli individuala entaifer l’entir art da la baselgia ortodoxa.

Renaschientscha bulgara

Suenter la conquista da la Bulgaria tras ils Osmans è l’art cristian bulgar bunamain mo pli vegnì tgirà en claustras giud via. Artists bulgars èn però stads involvids en la vasta activitad da construcziun osmanica da quel temp. Dal 15avel fin il 18avel tschientaner dueva l’art da la republica da muntgs Athos esser decisiv. Cun la renaschientscha bulgara a la fin da l’occupaziun osmanica èn sa sviluppadas en las singulas parts da la Bulgaria blers novas scolas d’art (dapli che 40 èn enconuschentas), las qualas tutgan tuttas tar l’uschenumnà stil renaschimental. A medem temp è er l’entagl en lain sa sviluppà ad in art bulgar specific. Las pli impurtantas scolas d’art da quel temp èn quellas da Tschiprovzi, Debar e Samokov. Da quest’ultima duevan resortir blers dals artists ch’han ornà dal quel temp las baselgias e claustras dal pajais cun picturas. La pli famusa da quellas è la claustra da Rila ch’appartegna en il fratemp al Patrimoni cultural mundial da l’Unesco.

Temp modern

In impurtant artist dal temp modern è stà Jules Pascin (atgnamain Julius Pinkas) ch’è naschì il 1885 a Vidin. El ha vivì blers onns en Frantscha, nua ch’el è er mort l’onn 1930, e vegn considerà sco pictur e graficher bulgar-franzos.

Dal temp dal socialissem han ins erigì en bleras citads bulgaras edifizis monumentals a favur da la filosofia statala u da ses represchentants.

Il pli famus bulgar insumma è Christo Javaschev ch’è daventà enconuschent sut ses prenum ed ensemen cun sia dunna Jeanne-Claude. El ha tranter auter zuglià en l’edifizi dal Reichstag a Berlin ed il Pont Neuf a Paris.

Musica

Musicists da la Bulgaria da l’Ost sunan sin lur gajda fatga a maun

La Bulgaria dispona d’ina lunga tradiziun dal chant choral. Il Chor statal ha gì grond success tras in agen stil; nundumbraivels chors da dunnas bulgars, sco per exempel Angelite, èn oz enconuschents en tut il mund. L’instrument naziunal è, sper la flauta a trais parts kaval, la cornamusa gajda. En la gronda part dal pajais vegn sunada la djura gajda traca (a tuns auts), surtut per sautar, entant che la Muntogna Rhodopa sa serva oravant tut da la kaba gajda (a tuns bass) per accumpagnar balladas tristas. Pl raras èn las flautas da pasturs pli pitschnas svirka e duduk. La zurna, in’oboa a dratguir, sunan tradiziunalmain ils Roma e la minoritad tirca. Il pli enconuschent instrument a cordas è la lauta ad artg gadulca. Ultra da quai vegnan duvrads en la musica populara tradiziunala da la Bulgaria la lauta tambura, l’instrument ad artg gusle sco er ils schumbers tapan e tarambuka.

Impurtants chantadurs bulgars èn tranter auter il tenor Ari Leschnikoff ch’ha appartegnì dal 1928 fin viaden en ils onns 1930 als Comedian Harmonists ed il chantadur d’operas Boris Christov che valeva sco in dals megliers bassists insumma. La chantadura d’origin bulgar Vesselina Kassarova tutga oz tar las mezzosopranistas las pli dumandadas. Cun Anna-Maria Ravnopolska-Dean deriva ina da las pli enconuschentas arpistas dal temp preschent da la Bulgaria. Ma er las chanzuns popularas bulgaras èn vegnidas famusas en tut il mund tras las chantaduras da Le Mystère des Voix Bulgares e Valja Balkanska. La chantadura da chanson e da pop franzosa Sylvie Vartan è medemamain oriunda da la Bulgaria.

La musica populara bulgara dispona d’ina gronda varietad ritmica. Tacts nunusitads sco 5/8, 7/8 e 9/8 fan questa musica difficila da sunar. Blers musicists moderns en ils pli differents stils sa servan d’elements da la musica populara bulgara resp. da l’Europa dal Sidost.

Litteratura

Ils origins da la litteratura bulgara èn da chattar en il 8avel e 9avel tschientaner. A l’entschatta sa tracti surtut da cronicas sco er d’inscripziuns da fossa e d’edifizis da regents ed aristocrats bulgars en lingua greca, excepziunalmain er en la lingua dals Bulgars originars. La litteratura scritta en bulgar vegl è vegnida nudada en la scrittira cirillica ch’è sa furmada en la Bulgaria suenter la cristianisaziun en il 10avel tschientaner.

A Pliska, en la residenza dal prinzi Boris I, ad Ocrida situà en il vest sco er a Veliki Preslav, nua che Simeon I aveva spustà la chapitala bulgara, eran activs intgins dals scolars dals apostels slavs Kyrillos e Methodios, tranter quels Kliment dad Ocrida, Konstantin da Preslav, Ioan Exarch e Tschernorizec Hrabar. Quest ultim ha scrit il tractat ch’è er vegnì enconuschent en la Serbia e la Russia per defender la scrittira slava ‹O Pismenach› (‹Davart las letras›). Il temp da regenza da Boris I e Simeon I vala sco ‹epoca dad aur› da la litteratura bulgara.

La litteratura scritta en bulgar mesaun (er numnà slav da baselgia) cumpiglia apocrifas, biografias e cronicas; ina part da quests texts han ins translatà dal grec en il bulgar mesaun. In segund temp da fluriziun ha la litteratura bulgara enconuschì durant il 13avel e 14avel tschientaner; il center cultural furmava da quel temp la claustra ch’è vegnida fundada il 1350 en vischinanza da Tarnovo. A questa scola appartegnevan tranter auter il muntg Ciprian, Grigorij Camblak e Constantin Kostenezki; suenter la conquista da la Bulgaria han ils numnads er manà ils princips formals da la litteratura bulgara en il territori da la Serbia, Rumenia e Russia odierna.

Intgins dals pli impurtants auturs durant il temp dal domini osmanic èn stads Vladislav Gramatik, Païssi da Hilandar, Sophronius da Vraza ed ils frars Miladinovi; lur ovras èn surtut segnadas da la tschertga suenter l’identitad bulgara. En il 18avel tschientaner èn sa furmads dus geners, l’istoriografia e l’autobiografia. En rom da la renaschientscha bulgara ha la litteratura dal pajais cuntanschì in’ulteriura culminaziun. Las poesias patrioticas dals revoluziunars sco Christo Botev, Ljuben Karavelov e las ovras da Jordan Jovkov e dal patriarc da la litteratura bulgara Ivan Vasov han influenzà decisivamain il temp dal cumbat per ina Bulgaria libra ed ils onns sequents. La litteratura en furma da regurdanzas dueva culminar en las ovras da Sachari Stojanov e Simeon Radev.

L’access a la litteratura mundiala moderna dals onns enturn 1900 ha la litteratura bulgara chattà tras scripturs simbolistics sco Nikolai Liliev, Dimtscho Debeljanov, Pejo Javorov, Christo Jassenov, Teodor Trajanov e Nikolai Rainov. Impurtant en quest connex è er stà l’engaschament da l’expressionist e translatur Geo Milev, il qual è però vegnì assassinà il 1925 tras forzas che stevan datiers da la regenza. Suenter auturs sco Atanas Daltschev, Fani Popova-Mutafova, Elin Pelin u Nikola Vapzarov marcheschan oz tranter auter Nedjalko Jordanov, Jordan Raditsckov, Nikolai Haitov e Georgi Markov la litteratura bulgara.

Folclora ed usits

Ina fitg impurtanta rolla entaifer l’istorgia culturala da la Bulgaria giogan la folclora ed ils usits; durant il domini osmanic-tirc n’han quels betg be gidà a mantegnair l’identitad naziunala, mabain han er promovì l’ulteriur svilup da l’art e da la litteratura. Colliadas stretgamain cun la moda da viver da lez temp e cun ils cumbats cunter ils Osmans èn surtut las chanzuns popularas (chanzuns d’eroxs, da festa, da rituals, d’amur ed epicas). Pervi da la multifariadad da lur texts e ritmus e la melodica originala (t.a. tonalitad dorica e frigica) èn quellas er oz popularas.

En la Bulgaria vegn fatg la differenza tranter sauts en gruppa e solistics (choro resp. ratscheniza), ils quals èn oravant tut segnads da pass da saut cumplexs. Per ordinari vegnan ils sauts accumpagnads da la flauta da pasturs kaval, da la cornamusa gajda, dal schumber tapban sco er dals instruments ad artg gadulka e gusla.

Martenizas

In usit popular èn las Martenizas, pitschens penderliez u bratschlets da colur cotschen-alva ch’ins regala in a l’auter il prim da mars per l’entschatta da la primavaira. Per che las Martenizas portian fortuna las duai ins purtar fin ch’ins vesa l’emprima cicogna. Alura las pendan ins vi d’in rom d’ina planta (sche pussaivel dal cornal mastgel) e giavischa insatge. En la Bulgaria dal Sidost, en la regiun Strandscha, è ultra da quai derasà il currer sur fieu. Plinavant existan en las periodas sitgas vers la fin da la primavaira e la stad dus rituals da plievgia: German è ina poppa fallica che dunnas sepuleschan e cumplanschan a moda rituala en la Bulgaria dal Nord. En la Bulgaria da l’Ost van mattatschas da plievgia (Paparuda) da porta a porta e chantan chanzuns che supplitgeschan per plievgia.

En tut las regiuns èn enconuschents ils gieus da carnaval dals Kukeri che represchentan ina sort da teater popular. En la Bulgaria da l’Ost sa preschentan quels durant l’emna avant il temp da curaisma ortodox, en l’ulteriura Bulgaria tranter Nadal e Bavania.

Fitg sviluppà era en il temp medieval er l’artisanadi, il qual ins chatta oz surtut en ils costums naziunals creads cun bler fantasia (tailas da colur cun retgamadas, grev cliniez da metal, diversas cuvridas-chau).

L’interess per la folclora e l’artisanadi existiva gia durant la renaschientscha naziunala. Dal temp dal domini communistic han ins promovì il mantegniment da la tradiziun cun organisar divers festivals da folclora, cun orchesters folcloristics, gruppas da saut, ina scol’auta a Kotel ed autras iniziativas. Percunter èn ids a perder elements che na sa cumportavan betg cun il maletg cumplessiv da la societad socialistica per motivs ideologics (t.a. visitar la messa da Nadal u da Pasca). Dapi la democratisaziun han ins però laschà reviver questas veglias tradiziuns.

Cuntrari a la convenziun ch’è uschiglio derasada en l’entira Europa vala en Bulgaria il dar dal chau sco ‹na› ed il scurlattar il chau sco ‹gea›. Tenor la ditga va quai enavos sin in cumbattant per la libertad che saja vegnì dumandà cun il piz d’ina spada sut il mintun sch’el veglia restar en vita.

Cuschina

Ina tipica tschavera bulgara cumenza cun ina salata (schopska u thrakijska) tar in rakija (vinars) e la stad cun la schuppa fraida tarator. Sco spaisa principala vala la kebaptscheta u in brassà d’agnè, il kscheverme, kavarma ed autras spezialitads dal gril. A la fin suonda la baniza, ina pastizaria da pasta sfegliada. En la cuschina bulgara è ultra da quai fitg derasada la saturegia tschubriza e la ljuteniza che consista surtut da puré da paprica e da tomatas sco er las duas spezialitads da liongia lukanka e sucuk.

Dis da festa

Sper ils dis da festa religius (tenor il chalender gregorian) ed il prim da matg (di da lavur) vegnan commemorads en spezial: Il prim da favrer sco di da regurdientscha per las unfrendas dal reschim communistic; ils 3 da mars sco di da la liberaziun da la Bulgaria da l’Imperi Osmanic il 1878 (di da la festa naziunala); ils 6 da matg sco di da la valurusadad e da l’armada bulgara; ils 24 da matg sco di da l’illuminissem bulgar e da la cultura e litteratura slava; ils 6 da settember sco di da la reuniun da la Bulgaria cun la Rumelia da l’Ost il 1885; ils 22 da settember sco di da l’independenza bulgara il 1908; il prim da november sco di dal moviment da resvegl naziunal.

Ultra da quai vegn regurdà ils 18 e 19 da favrer al di da la mort dal revoluziunar ed ideolog Vassil Levski ed ils 2 da zercladur a las 12 da mezdi resunan tut las sirenas en il pajais per commemorar la vita ed ovra dal cumbattant da libertad Christo Botev.

Societad

Scienza/invenziuns

Il pli enconuschent scienzià da derivanza bulgara è probablamain John Vincent Atanasoff ch’è naschì en ils Stadis Unids. El è l’inventader dal calculatur digital electronic ed ha instruì fisica matematica. Medemamain in famus scienzià american-austriac-bulgar è Carl Djerassi che vala sco bab da la pirla anticonceptiva.

Sport

Avant la vieuta valeva il sport sco politica statala e blers sportists bulgars han fatg furora en tut il mund (surtut en disciplinas individualas). Suenter la vieuta è crudà davent il sustegn statal, uschia ch’han be pli pudì sa far valair sportists ch’avevan fitg grond talent e che derivavan per ordinari da famiglias da sportists. Il pli enconuschent exempel furman las soras Maleeva en il tennis, las qualas èn tuttas stadas en ils top-10 e da las qualas l’ultima, Magdalena Maleeva, è sa retratga il 2005. En la Bulgaria exista ina lunga tradiziun en ils suandants sports: schah, lutga, auzar pais, boxar, volley, atletica leva e gimnastica ritmica. Il lutgader Nikola Stantschev è stà l’emprim victur olimpic bulgar. La squadra naziunala da ballape ha cuntanschì il 1994 en ils Stadis Unids il quart plaz.

Litteratura

• L. Häfner: Zeittafel. En: K. Grothusen: Bulgarien. Vandenhoeck & Ruprecht, Göttingen 1990, p. 688–703.
• H. Härtel, R. Schönfeld: Bulgarien: vom Mittelalter bis zur Gegenwart. Pustet, Regensburg 1998, p. 191–278.
• Hans-Joachim Hoppe: Bulgarien: Hitlers eigenwilliger Verbündeter. Eine Fallstudie zur nationalsozialistischen Südosteuropapolitik. Stuttgart 1979.
• Hans-Joachim Hoppe: Bulgarien. En: Wolfgang Benz (ed.): Dimension des Völkermords. Die Zahl der jüdischen Opfer des Nationalsozialismus. Minca 1991, p. 275–310.
• Konstantin Jireček: Das Fürstenthum Bulgarien, seine Bodengestaltung, Natur, Bevölkerung, wirthschaftliche Zustande, geistige Cultur, Staatsverfassung, Staatsverwaltung und neueste Geschichte. 1891.
• J. Jocov: Charakteristische Züge, Etappen und Unterscheidungsmerkmale der faschistischen Diktatur in Bulgarien 1923–31. En: Etudes Historiques, tom II, Sofia 1965, p. 395–412.
• Ana Karlsreiter: König Boris III. von Bulgarien und die bulgarische Außenpolitik 1938–43. Minca 2001.
• G. Knaus: Bulgarien. Beck, Minca 1997, p. 76–91.
• Reinhard Lauer (ed.): Die Bulgarische Literatur in alter und neuer Sicht. En: Opera Slavica. Nova retscha 26, Harrassowitz Verlag, Wiesbaden 1997.
• Boris Marinov: Das bulgarische Parteiensystem im Wandel. Parlamentarische Tätigkeit und außerparlamentarische Entwicklung. Verlag Dr. Müller, Saarbrücken 2008, ISBN 3-639-06733-9.
• Georgi Markov: Die Kulturexpansion des Dritten Reiches in Bulgarien: Wissenschaft, Hochschulbildung und Verbreitung der deutschen Sprache (1934–1939). En: Etudes Historiques, tom VIII, Sofia 1978, p. 329–347.
• Georgi Markov: Die nationalsozialistische ideologische Propaganda in Bulgarien (1933–1940). En: Etudes Historiques, tom X, Sofia 1980, p. 273–292.
• Marshall Lee Miller: Bulgaria during the Second World War. Stanford 1975.
• Nissan Oren: Revolution Administered. Agrarianism and Communism in Bulgaria. Baltimore/Londra 1973.
• Wolf Oschlies: Der Volksbund Zveno – Nahtstelle der bulgarischen Parteiengeschichte. Cologna 1971.
• Wolf Oschlies: Bulgariens Juden in Vergangenheit und Gegenwart. En: Bulgarische Jahrbücher, tom 2, Minca/Vienna 1974, p. 129–176.
• Wolf Oschlies: Bulgarien – Land ohne Antisemitismus. Erlangen 1976.
• Jürgen Plöhn (ed.): Sofioter Perspektiven auf Deutschland und Europa. Berlin 2006, ISBN 3-8258-9498-3.
• Sabine Riedel: Bulgarien zwischen Subsistenzwirtschaft und Weltmarkt. Überlegungen zum Gestaltungsspielraum der Wirtschafts- und Sozialpolitik. En: Osteuropa, 2003, 1, p. 58–76.
• Sabine Riedel: Das politische System Bulgariens. En: Wolfgang Ismayr (ed.): Die politischen Systeme Osteuropas. VS Verlag für Sozialwissenschaften, 2010, ISBN 978-3-531-16201-0, p. 677–729.
• Robert Schmitt: Kleines Handbuch Bulgarien. Baltic Sea Press, Rostock 2012, ISBN 978-3-942654-55-5.
• Steven W. Sowards: Moderne Geschichte des Balkans. Der Balkan im Zeitalter des Nationalismus. BoD, Seuzach 2004, ISBN 3-8334-0977-0.
• Rumiana Stoilova: Ethnische Differenzen unter Frauen am Beispiel Bulgariens. 2005.
• Ilija Trojanow: Die fingierte Revolution. Bulgarien, eine exemplarische Geschichte. dtv, Minca 2006, ISBN 3-423-34373-7.
• Daniel Ziemann: Vom Wandervolk zur Grossmacht: die Entstehung Bulgariens im frühen Mittelalter (7.–9. Jahrhundert). Böhlau Verlag, Cologna/Weimar 2007, ISBN 3-412-09106-5.

Colliaziuns

 Commons: Bulgaria – Collecziun da maletgs, videos e datotecas d'audio

• Pagina da la regenza da la Republica da la Bulgaria
• Uffizi da statistica da la Bulgaria
• Infurmaziuns davart il pajais