Tęczak (ptak)
| Tachuris rubrigastra[1] | |||
| (Vieillot, 1817) | |||
| |||
| Systematyka | |||
| Domena | |||
|---|---|---|---|
| Królestwo | |||
| Typ | |||
| Podtyp | |||
| Gromada | |||
| Podgromada | |||
| Infragromada | |||
| Rząd | |||
| Podrząd | |||
| Rodzina |
Tachurisidae | ||
| Rodzaj |
Tachuris | ||
| Gatunek |
tęczak | ||
| Synonimy | |||
|
| |||
| Podgatunki | |||
| |||
| Kategoria zagrożenia (CKGZ)[6] | |||
 | |||
| Zasięg występowania | |||
 występuje przez cały rok tylko poza sezonem lęgowym | |||
Tęczak[7] (Tachuris rubrigastra) – gatunek małego ptaka z monotypowej rodziny tęczaków (Tachurisidae). Występuje w Ameryce Południowej. Nie jest zagrożony wyginięciem.
Taksonomia
[edytuj | edytuj kod]Po raz pierwszy gatunek opisał Louis Jean Pierre Vieillot w 1817 roku. Przydzielił mu nazwę Sylvia rubrigastra. Holotyp pochodził z Paragwaju[2]. Obecnie Międzynarodowy Komitet Ornitologiczny (IOC) uznaje tęczaka za przedstawiciela monotypowego rodzaju Tachuris[8]. Przynależność do rodziny nie jest pewna w przypadku tego gatunku. Wedle IOC należy on do rodziny tyrankowatych (Tyrannidae), podczas gdy autorzy The Howard and Moore Complete Checklist of the Birds of the World umieszczają go w monotypowej rodzinie tęczaków (Tachurisidae)[7]. Opisana została w 2013 (Ohlson et al.), a wyodrębniona na podstawie wyników badań molekularnych[9]. Oryginalnie użyta nazwa „Tachurididae” została w 2015 roku skorygowana na „Tachurisidae”[7][10]. Według autorów rodzina ta spokrewniona jest z tyrankowatymi oraz Rhynchocyclidae (nieuznana przez IOC rodzina) i tworzy odrębną linię rozwojową datowaną na wiek 25–28 mln lat[9]. IOC wyróżnia 4 podgatunki[8], autorzy Handbook of the Birds of the World także[2].
Nazwa rodzajowa Tachuris pochodzi od słów Tachurí i Tarichú, które w języku guarani oznaczają różne małe ptaki (dosłownie oznaczają „zjadacza mrówek” lub „zjadacza larw”). Nazwa gatunkowa rubrigastra oznacza z łaciny „czerwonobrzuchy” (ruber – „ czerwony” i gaster – „brzuch”)[11].
Podgatunki i zasięg występowania
[edytuj | edytuj kod]IOC wyróżnia następujące podgatunki[8]:
- T. r. alticola (von Berlepsch & Stolzmann, 1896) – centralne i południowo-wschodnie Peru (Region Junín na południe po Region Puno), zachodnia Boliwia (departamenty La Paz i Oruro) i północno-zachodnia Argentyna (prowincje Jujuy i Tucumán)[2]
- T. r. libertatis Hellmayr, 1920 – zachodnie Peru (Region La Libertad na południe po Region Lima i południowy Region Ica)[2]
- T. r. loaensis Philippi Bañados & Johnson, AW, 1946 – północne Chile (region Antofagasta w miejscu, gdzie zbiegają się rzeki Loa i San Salvador)[2]
- T. r. rubrigastra (Vieillot, 1817) – Paragwaj, południowo-wschodnia Brazylia (południowy stan São Paulo, Rio Grande do Sul), centralne i zachodnie Chile (Atakama na południe po prowincję Chiloé i region Aisén), Argentyna (prowincja Misiones, obszar od Santa Fe po Santa Cruz), Urugwaj[2]
Morfologia
[edytuj | edytuj kod]Tęczak to drobny, smukły ptak mierzący 11–11,5 cm długości (osobniki, które zbadał Taczanowski były większe i mierzyły 12 cm[12]). Sylwetką zbliżony do pokrzewki. Wyróżnia się długimi, wysmukłymi skokami oraz bardzo wąskim i ostro zakończonym dziobem[9]. Masa ciała: 6,5 do 8 g[2].
Wymiary kilku osobników podane w milimetrach:
| Lokalizacja | Skrzydło | Ogon | Skok | Dziób | |
|---|---|---|---|---|---|
| ♂[12] | Peru (Junin, bez dokładniejszej jednostki, i prowincja Pacasmayo) | 55 | 45 | 19 | 13 |
| ♀[12] | 47 | 39 | 18 | 13 | |
| nn[13] | La Plata | 50 | 35 | – | 8 |
| ♂[3]¹ – podg. nominatywny | La Plata | 50 | 46 | 21 | 8 (inny osobnik) |
| ♂♂[14] – podg. alticola | zach. Boliwia | 54,5–59,5 | – | – | – |
¹Oryginalne wymiary podano w calach; zamieszczone tu stanowią przybliżenie
Dalszy opis dotyczy samca podgatunku nominatywnego. Wierzch ciała brązowozielony; barwa na głowie przechodzi w czerń z domieszką niebieskiego, co jest szczególnie widoczne na pokrywach usznych. Brew płowa, lekko zielonkawa; na szczycie głowy szkarłatna plamka. Skrzydła i sterówki czarniawe. Wewnętrzne chorągiewki lotek (zewnętrzne w przypadku najbardziej wewnętrznych, lotek trzeciorzędowych) i część pokryw skrzydłowych większych przybiera barwę białą, podobnie jak i para zewnętrznych sterówek, zewnętrzne krawędzie kolejnych ich par i zakończenia części z nich. Spód ciała pokrywają pióra ochrowożółte, na gardle bielsze. Okolice kloaki czerwone. Od zgięcia skrzydła do zgięcia drugiego skrzydła ciągnie się spodem ciała czarny pas, w środku przerwany przez żółte pióra. Dziób i nogi czarne[3]; podeszwy stóp pomarańczowe. Philip Lutley Sclater podaje, że samce mają tęczówki niebieskie („w kolorze nieba”), zaś samice tęczówki białe[5].
Ekologia
[edytuj | edytuj kod]
Środowiskiem życia tęczaka są rozległe trzcinowiska, bagna oraz trawiaste obrzeża jezior. Rzadko pozostawia trzcinowiska na rzecz przybrzeżnych zarośli. Spotykany od poziomu morza po 4200 m n.p.m. Żeruje na owadach, samotnie lub w grupach rodzinnych, wśród gęstego sitowia. Często kurczowo przylega do łodygi rośliny lub zwisa z niej do góry nogami. Niekiedy biega lub skacze po ziemi, błocie albo pływającej roślinności[2]. Odzywa się podobnymi do owadzich (lub do stukania nożem o talerz[3]) dźwiękami tik. Poza tym odzywa się bulgoczącym lub brzęczącym piwup bzzzzt albo piwup piwuprrrrp[2].
Lęgi
[edytuj | edytuj kod]W Peru jaja obserwowano w październiku, pisklęta we wrześniu, zaś opierzające się pisklęta w lutym. W południowo-wschodniej Brazylii ptaki z powiększonymi gonadami stwierdzano we wrześniu i październiku, opierzające się młode w lutym[2]; w Argentynie na Cape San Antonio gniazduje w okresie koniec października–początek stycznia[15]. Tęczaki budują charakterystyczne zwarte gniazda o kształcie stożka, które bokiem przytwierdzone są do łodygi trzciny. Budulec stanowią mokre liście trzcin, które po wyschnięciu mają fakturę kartonu[2]; P.L. Sclater podaje, że po zaschnięciu gotowa konstrukcja może nawet wyglądać jak odlana w formie[5]. W zniesieniu 3 lub 4 jaja[2] (według Sclatera[5] i Ernesta Gibsona[15] także i dwa). Okazy znajdujące się w Muzeum Historii Naturalnej w Londynie (dawniej British Museum) mierzą około 16–18 na 11–13 mm, barwa skorupki opisana jako od jasnej po ciemną kremową; część jaj jest gładka, zaś część ma przy szerszym końcu kropki barwy jasnordzawej i liliowej[4]. Poza tym brak danych[2].
Status zagrożenia i ochrona
[edytuj | edytuj kod]Przez IUCN T. rubrigastra klasyfikowany jest jako gatunek najmniejszej troski (LC, Least Concern) nieprzerwanie od 1988 (stan w 2020). BirdLife International szacuje całkowity zasięg na 6,92 mln km². Wymienia jedną ostoję ptaków IBA, w której występuje tęczak – Ciénagas del Name w Chile[16]. Gatunek zasiedla wiele obszarów chronionych, w tym Rezerwat Costanera Sur w Argentynie[2].
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Tachuris rubrigastra, [w:] Integrated Taxonomic Information System (ang.).
- ↑ a b c d e f g h i j k l m n o B. Clock, Many-coloured Rush-tyrant (Tachuris rubrigastra), [w:] J. Hoyo i inni red., Handbook of the Birds of the World Alive, 2004 [zarchiwizowane z adresu 2015-02-21].
- ↑ a b c d e f g J.B. Hatcher, William B. Scott, Reports of the Princeton University Expeditions to Patagonia, t. 2: Ornithology, pt. 4: Anatidae–Tytodidae, s. 805–806.
- ↑ a b c Eugene W. Oates & Savile G. Reid: Catalogue of the collection of birds's eggs in the British Museum. T. 3. 1903, s. 195.
- ↑ a b c d Philip Lutley Sclater & W.H. Hudson: Argentine ornithology. T. 1. 1888, s. 142–144.
- ↑ Tachuris rubrigastra, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species (ang.).
- ↑ a b c Systematyka i nazewnictwo polskie za: P. Mielczarek & M. Kuziemko: Rodzina: Tachurisidae Ohlson, Irestedt, Ericson & Fjeldså, 2013 – tęczaki - Rush Tyrant (wersja: 2020-12-25). [w:] Kompletna lista ptaków świata [on-line]. Instytut Nauk o Środowisku Uniwersytetu Jagiellońskiego. [dostęp 2021-10-17].
- ↑ a b c F. Gill, D. Donsker & P. Rasmussen (red.): Tyrant flycatchers. IOC World Bird List (v10.2). [dostęp 2020-11-25]. (ang.).
- ↑ a b c Jan I. Ohlson i inni, Phylogeny and classification of the New World suboscines (Aves, Passeriformes), „Zootaxa”, 1, 3613, 2013, s. 1–35, DOI: 10.11646/zootaxa.3613.1.1, ISSN 1175-5334.
- ↑ Ismael Franz. A family-group name correction in Aves: Tachurisidae instead of Tachurididae Ohlson, Irestedt, Ericson & Fjeldså, 2013. „Zootaxa”. 3941 (4), s. 593–594, 2015. DOI: 10.11646/zootaxa.3941.4.9. (ang.).
- ↑ James A. Jobling: Helm Dictionary of Scientific Bird Names. Christopher Helm Publishers Ltd, 2009, s. 339 i 377. ISBN 1-4081-2501-3.
- ↑ a b c Władysław Taczanowski, Ornithologie du Pérou, t. 2, 1884, s. 243–244.
- ↑ Alcide d’Orbigny: Voyage dans l'Amérique Méridionale. T. 4. Cz. 3: Oiseaux. 1839, s. 333–334.
- ↑ G. Niethammer, Zur Vogelwelt Boliviens (Teil II: Passeres), t. 7–8, Bonner zoologische Beiträge, 1956, s. 111.
- ↑ a b E. Gibson. On the ornithology of Cape San Antonio, Buenos Ayres. „Ibis”. ser. 10 v. 6, s. 403, 1918.
- ↑ Species factsheet: Tachuris rubrigastra. BirdLife International. [dostęp 2020-11-25].
Linki zewnętrzne
[edytuj | edytuj kod]- Zdjęcia i nagrania audiowizualne. [w:] eBird [on-line]. Cornell Lab of Ornithology. (ang.).
- Nagrania głosów gatunku w serwisie xeno-canto
- Ilustracja przedstawiająca budowę krtani tęczaka oraz 3 innych rodzajów ptaków