Sztynort
54°08′01″N 21°40′54″E/54,133611 21,681667| osada | |
 Pałac w Sztynorcie (2015) | |
| Państwo | |
|---|---|
| Województwo | |
| Powiat | |
| Gmina | |
| Liczba ludności (2006) |
170 |
| Strefa numeracyjna |
87 |
| Kod pocztowy |
11-600[2] |
| Tablice rejestracyjne |
NWE |
| SIMC |
0771364 |
Położenie na mapie Polski  | |
Położenie na mapie województwa warmińsko-mazurskiego  | |
Położenie na mapie powiatu węgorzewskiego  | |
Położenie na mapie gminy Węgorzewo  | |
| 54°08′01″N 21°40′54″E/54,133611 21,681667[1]
| |
Sztynort (niem. (Groß) Steinort[3]) – osada w Polsce, w województwie warmińsko-mazurskim, w powiecie węgorzewskim, w gminie Węgorzewo, położona nad Jeziorem Sztynorckim, na półwyspie między trzema jeziorami Dargin, Kirsajty i Mamry.
W latach 1975–1998 miejscowość należała administracyjnie do województwa suwalskiego.
Nazwa
[edytuj | edytuj kod]28 marca 1949 r. ustalono urzędową polską nazwę miejscowości – Sztynort, określając drugi przypadek jako Sztynortu, a przymiotnik – sztynorcki[3].
Historia
[edytuj | edytuj kod]Miejscowość powstała najpewniej w początkach XIV wieku.
Od 1420 r. aż do 1944 r. historia Sztynortu łączy się nierozerwalnie z rodem Lehndorffów[4], pochodzących ze wsi Mgowo (Legendorf) w ziemi chełmińskiej. Wywodzili się oni prawdopodobnie z autochtonicznego rodu Stango, zamieszkującego ziemię chełmińską jeszcze przed przybyciem Krzyżaków, chociaż niektórzy badacze uważają, iż Stangowie przybyli do ziemi chełmińskiej w XIII w. z Turyngii. Używali początkowo nazwiska von Legendorf (Paweł Legendorf i Fabian Legendorf zapisali się w historii Polski), czasem polskiej wersji Mgowski, później von Lehendorf, aż wreszcie zaczęli pisać się von Lehndorff[5].
Pierwszy pałac, usytuowany w innym miejscu niż obecna rezydencja, uległ zniszczeniu w XVI wieku.
XVI wiek
[edytuj | edytuj kod]Istniał tu prawdopodobnie zamek, który spłonął w XVI wieku.
Drugą budowlę wzniesiono w latach 1554–1572; spłonęła ona podczas szwedzkiego potopu, podobno za sprawą Tatarów, którzy jako sprzymierzeńcy Polski plądrowali w 1656 r. Prusy. Przy okazji w ręce Tatarów dostała się Marianna von Lehndorff ze Szlichtyngów, sprzedana później w Konstantynopolu Turkom. Zubożała w tym czasie rodzina nie miała środków na jej wykupienie.
XVII–XVIII wiek
[edytuj | edytuj kod]Do czasu wybudowania nowego pałacu w Sztynorcie siedziba rodu von Lehndorff przejściowo znajdowała się w Tarławkach. Pałac odbudowała Maria Eleonora von Dönhoff (córka Gerarda), trzecia żona najwybitniejszego w XVII w. przedstawiciela rodu Lehndorffów, Ahasvera von Lehndorffa (1637–1688). Był on dyplomatą w służbie króla Jana II Kazimierza Wazy, elektora brandenburskiego i króla Danii. Gościł w Sztynorcie Zbigniewa Morsztyna zbiegłego z Polski z powodu prześladowania braci polskich. Od cesarza Leopolda I uzyskał w 1683 r. dziedziczny tytuł hrabiego. Z jego czasów pochodzi istniejąca do dziś aleja dębów. Na fundamentach poprzedniej budowli (pozostałościami poprzedniego pałacu są piwnice o sklepieniach krzyżowych i kolebkowych, a także trójtraktowy układ budynku), w latach 1689–1691 hrabina wzniosła dwukondygnacyjny pałac przykryty czterospadowym stromym dachem. Niewielki ryzalit zwieńczony jest wysokim spłaszczonym naczółkiem. W sieni znalazły się reprezentacyjne dwubiegowe dębowe schody. Hrabina urządziła również osiemnastohektarowy park, okalający pałac od północy. W pobliżu pałacu znajdowały się partery kwiatowe, dalej regularne aleje dębowe. Park ozdobiony był licznymi rzeźbami. Na polanie, na osi głównej, znajdował się zegar słoneczny z 1741 roku (obecnie znajdujący się na dziedzińcu muzeum w Morągu).
XIX wiek
[edytuj | edytuj kod]
Wnuk Ahasvera, Ernst Ahasver Henryk von Lehndorff (1727–1811), był długoletnim przyjacielem Ignacego Krasickiego. Biskup często gościł w sztynorckim pałacu. Oprócz zabaw organizowane były tu przedstawienia teatralne. Zachwyt pięknym pałacem, ogrodami oraz atmosferą wyrażał książę poetów w korespondencji z właścicielem dóbr, której zachowane fragmenty są przykładem sztuki epistolarnej.
W czasach trzech kolejnych Lehndorffów, wszystkich o imieniu Karol, dobra sztynorckie zaczęły podupadać. Liczący siedemnaście majątków o łącznym areale 5800 hektarów klucz sztynorcki finansował ich rozrzutne zabawy. Majątek przed roztrwonieniem uchroniła żona Karola II, Anna z domu Hohn. Pomimo choroby i niezbyt udanego małżeństwa sprawnie zarządzała posiadłościami, prowadziła również szeroką działalność filantropijną, a nawet wspierała działalność naukową. W 1870 r. udało jej się doprowadzić do powstania fideikomisu (majoratu, czyli instytucji podobnej do polskiej ordynacji), aby zachować jedność dużego jeszcze majątku i uchronić go przed podziałami spadkowymi. Mąż zajmował się głównie sztynorcką stadniną koni wyścigowych. Z osobą Anny wiąże się również znaczną przebudowę i rozbudowę pałacu (rozpoczętą w 1829 a zakończoną w 1880).
Rozebrano flankujące pałac zabudowania gospodarcze i dobudowano boczne skrzydła. Zachodnie skrzydło zamknęła wieża kryta czterospadowym dachem. Ryzalit fasady przebudowano w stylu neogotyckim. Od strony elewacji ogrodowej dobudowano do obu naroży alkierzowe wieże. W XIX w. wzniesiono również szereg budowli w parku:
- neoklasycystyczną herbaciarnię według projektu Langhansa z 1816 r. w części wschodniej,
- neogotycką kaplicę (około 1830 r.) w części zachodniej,
- ośmioboczną, neogotycką kaplicę grobową Lehndorffów na zachodnim cyplu Jeziora Sztynorckiego (ok. 1830, budowniczy Staudener według projektów Schinkla). Kaplica jest dwukondygnacyjna, w podziemiu znajduje się krypta grobowa, górna kondygnacja pełniła funkcję kaplicy, wykorzystywanej nie tylko przez mieszkańców pałacu, ale także i miejscowości. Do kaplicy wiedzie dobrze zachowana aleja dębowa.
Początek XX wieku
[edytuj | edytuj kod]Hrabina nie odniosła sukcesu wychowawczego wobec własnego syna Karola III Meinharda, który po jej śmierci w 1894 r. przejął majątek. Uwolniony z rodzicielskiej kurateli, w ciągu kilku lat narobił takich długów, że w 1896 r. rząd wprowadził zarząd przymusowy wyznaczając hrabiemu pensję i zostawiając do zamieszkania pałac. Część długów wynikała prawdopodobnie z numizmatycznej pasji Karola Meinharda. Zgromadził on liczący 280 000 monet zbiór numizmatów. Umarł bezdzietnie w 1936 r. Ostatnim Lehndorffem w Sztynorcie był pochodzący z bocznej linii rodu Heinrich. Okazał się on dobrym gospodarzem, unowocześniając majątek i prowadząc go wzorowo.
Czasy II wojny światowej
[edytuj | edytuj kod]
Od 1941 r. pałac zajęło ministerstwo spraw zagranicznych III Rzeszy. Częstym gościem był tu minister Joachim von Ribbentrop. Na kwaterę służb Ribbentropa wykorzystano także „Waldhaus” (4 km od Węgorzewa, obecnie w tym miejscu znajduje się restauracja Ośrodka Wypoczynkowego „Rusałka”). „Waldhaus” położony był na prawo od drogi Węgorzewo – Pozezdrze nad jeziorem Święcajty. W 1935 r. odbyły się tam mistrzostwa Europy w bojerach. Do kompletu kwatery Ribbentropa należał jego pociąg specjalny „Westfalen”, stojący na odległej o 4 km od Sztynortu stacji kolejowej w Kamionku Wielkim. Na dzień przed wizytą Musoliniego w Wilczym Szańcu dnia 25 sierpnia 1941 r. Ribbentropa odwiedził hrabia Galeazzo Ciano. Z Dziennika Ciano wynika, że podwładni Ribbentropa w Sztynorcie korzystali także z baraków.
Rodzinie właścicieli pozostawiono jedno skrzydło pałacu. Korzystała z niego tylko żona i dzieci Heinricha von Lehndorff, gdyż on sam walczył w tym czasie jako porucznik Wehrmachtu na froncie wschodnim. Zachowała się informacja o jego udziale, wspólnie z generałem Henningiem von Tresckow, w proteście przeciwko masakrze Żydów i pozostałej ludności Borysowa nad Berezyną, dokonanej w 1941 r. przez łotewskie oddziały SS.
W 1944 r. porucznik Lehndorff brał udział w antyhitlerowskim spisku zakończonym nieudanym zamachem Stauffenberga. Został stracony, a rodzina trafiła do obozu koncentracyjnego. Jedna z córek porucznika, Vera Von Lehndorff, była znaną modelką w latach 60. XX wieku, używającą pseudonimu Verushka. Była prekursorką mody na mocną opaleniznę i pomysłodawczynią brązującego żelu do ciała. Wystąpiła w filmie Powiększenie Antonioniego[6].
Podczas działań wojennych w 1945 r. Sztynort uniknął zniszczenia. Do 1947 r. w pałacu miała siedzibę kwatera wojsk radzieckich, a potężne zabudowania folwarczne były miejscem postoju dla spędzanego tu z terenu Mazur inwentarza żywego przeznaczonego do wywózki do Związku Radzieckiego. Gromadzono tu również inne mienie, w tym dzieła sztuki.
Po odejściu Sowietów niewiele zostało z bogatego wyposażenia pałacu. Według opisu jednego z gości, w latach trzydziestych XX w. były tam niezliczone ilości obrazów, portrety rodowe, flamandzkie gobeliny, zbiory miniatur, porcelany, pasteli, cenne meble m.in. gdańskie. Pozostałe resztki zabezpieczono w olsztyńskim muzeum. Zachowało się też rodowe archiwum obejmujące lata 1715–1929.
Przełom XX/XXI w.
[edytuj | edytuj kod]W okresie PRL-u pałac pełnił funkcję stołówki PGR-u, które użytkowało też zabudowania gospodarcze założenia pałacowego. Od 1989 r. ulega degradacji. W latach dziewięćdziesiątych XX w. kilka prywatnych, również niemieckich, firm miało plany przywrócenia mu dawnej świetności i urządzenia w nim luksusowego hotelu czy wręcz zbudowania na bazie pałacu i innych zabudowań, wielkiego ośrodka żeglarsko-wypoczynkowego.[potrzebny przypis]
Pałac położony jest w centralnym miejscu szlaku Wielkich Jezior, w niewielkiej odległości do Wilczego Szańca i dużo lepiej zachowanych bunkrów Kwatery Naczelnego Dowództwa Wojsk Lądowych leżących w sąsiedztwie Sztynortu. Cały majątek sztynorcki do roku 2009 był własnością firmy Tiga Yacht & Marina prowadzącej tam port jachtowy oraz największą w Polsce wypożyczalnię jachtów.
Sam pałac nie został wyremontowany.
30 listopada 2009 firma Tiga Yacht & Marina podarowała budynek Polsko-Niemieckiej Fundacji Ochrony Zabytków Kultury. Dzięki funduszom od niemieckiego rządu rozpoczęły się pierwsze prace zabezpieczające. Został m.in. wyremontowany dach i wzmocnione stropy chroniąc budynek przed zawaleniem. W pałacu wykonywane są m.in. prace odwodnieniowe i izolacyjne[7].
Do przywrócenia pełnej świetności potrzeba kilku milionów euro[8]. Pod koniec pierwszej dekady XXI w. firma Tiga odsprzedała port i przyległe do niego 50 ha gruntów w transakcji wiązanej w zamian za akcje firmy deweloperskiej Alterco. Nowy właściciel planuje zagospodarować grunty poprzez budowę domów jedno- i wielorodzinnych[9].
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Państwowy Rejestr Nazw Geograficznych – miejscowości – format XLSX, Dane z państwowego rejestru nazw geograficznych – PRNG, Główny Urząd Geodezji i Kartografii, 5 listopada 2023, identyfikator PRNG: 136050
- ↑ Oficjalny Spis Pocztowych Numerów Adresowych, Poczta Polska S.A., październik 2022, s. 1275 [zarchiwizowane 2022-10-26].
- ↑ a b Rozporządzenie Ministra Administracji Publicznej z dnia 11 lutego 1949 r. o przywróceniu i ustaleniu nazw miejscowości. M.P. z 1949 r. nr 17, poz. 225.
- ↑ Jerzy Łapo, Sztynort. Blaski i Cienie. Przewodnik kulturowy, VMA Wzorcownia, 1 czerwca 2021, ISBN 978-83-951757-2-5 (pol.).
- ↑ Tomasz Darmochwał, Marek Jacek Rumiński: Warmia Mazury. Przewodnik, Białystok: Agencja TD, 1996. ISBN 83-902165-0-7, s. 207.
- ↑ Agnieszka Wójcińska. Wyszła z domu na 63 lata. „Polityka”, s. 82–83, 2010-01-16. [dostęp 2010-01-20]. (pol.).
- ↑ Pałac w Sztynorcie bliżej ocalenia. Są pieniądze na projekt renowacji [online], Onet.pl, 19 lipca 2015 [dostęp 2016-07-11] [zarchiwizowane z adresu 2015-07-23] (pol.).
- ↑ Anna Marta Twardowska. Veruschka nad rozlewiskiem. „Gazeta Wyborcza”, 2010-01-12. [dostęp 2011-01-02]. (pol.).
- ↑ Błażej Dowgielski. Alterco sprzedało papiery za 140 mln zł. „Parkiet”, 2011-01-03. [dostęp 2011-01-04]. (pol.).
Bibliografia
[edytuj | edytuj kod]- Andrzej Wakar i Bohdan Wilamowski, Węgorzewo. Z dziejów miasta i powiatu, Pojezierze, Olsztyn, 1968 (s. 151–158, s. 153 Zbigniew Morsztyn).
- Tadeusz Oracki,Słownik biograficzny Prus Książęcych i Ziemi Malborskiej od połowy XV do końca XVIII wieku L-Ż, Ośrodek Badań Naukowych im. Wojciecha Kętrzyńskiego w Olsztynie, Olsztyn, 1988. (Lehndorffowie)
- Andrzej Rzempołuch, Przewodnik po zabytkach sztuki dawnych Prus Wschodnich, Olsztyn: Agencja Wydawnicza „Remix”, 1992, s. 139–140, ISBN 83-900155-1-X, OCLC 833969011.
Linki zewnętrzne
[edytuj | edytuj kod]- Sztynort: Kwatera Joachima von Ribbentropa i MSZ - Niemieckie Kwatery Dowodzenia na Mazurach na youtube.com
| Miasto | |
|---|---|
| Wsie | |
| Osady | |
| Osady leśne | |
| Część miasta | |
| Przysiółki wsi |
|
| Pozostałe miejscowości |
