Stulisz
 Morfologia (stulisz lekarski) | |||||
| Systematyka[1][2] | |||||
| Domena | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| Królestwo | |||||
| Podkrólestwo | |||||
| Nadgromada | |||||
| Gromada | |||||
| Podgromada | |||||
| Nadklasa | |||||
| Klasa | |||||
| Nadrząd | |||||
| Rząd | |||||
| Rodzina | |||||
| Rodzaj |
stulisz | ||||
| Nazwa systematyczna | |||||
| Sisymbrium L. Sp. Pl. 657. 1753 | |||||
| Typ nomenklatoryczny | |||||
| |||||
Stulisz (Sisymbrium L.) – rodzaj roślin z rodziny kapustowatych (Brassicaceae). Obejmuje 41[5][6] do 48[4] gatunków. Rośliny te występują naturalnie w strefach umiarkowanych i subtropikalnych na Starym Świecie, poza tym w Ameryce Północnej i jako rośliny introdukowane na innych kontynentach. W Polsce dwa gatunki rosną jako rodzime, a 7 dalszych jako przybysze zadomowieni lub przejściowo zawlekani.
Znaczenie użytkowe miał dawniej stulisz lekarski S. officinale wykorzystywany jako roślina lecznicza, w tym stosowana przeciw szkorbutowi[5].
Rozmieszczenie geograficzne
[edytuj | edytuj kod]Zasięg rodzaju obejmuje cały Stary Świat z wyłączeniem strefy tropikalnej[4]. W Europie rośnie 20 gatunków[5], przy czym na Wyspach Brytyjskich i Islandii są obecne tylko gatunki introdukowane. W Azji rodzaj obecny jest niemal na całym kontynencie z wyjątkiem południowo-wschodniej części[4], w samych Chinach rośnie 9 gatunków rodzimych[7]. Szereg gatunków obecnych jest w północnej i północno-wschodniej Afryce, poza tym pojedyncze gatunki rodzime rosną w południowej Afryce i jeden gatunek rodzimy występuje w zachodniej części Ameryki Północnej[4][5]. Jako rośliny introdukowane stulisze obecne są na wszystkich kontynentach z wyjątkiem Antarktydy[4].
- Gatunki flory Polski[8]
- stulisz austriacki Sisymbrium austriacum Jacq. – efemerofit
- stulisz gładki Sisymbrium irio L. – efemerofit
- stulisz lekarski Sisymbrium officinale (L.) Scop. – antropofit zadomowiony
- stulisz Loesela Sisymbrium loeselii L. – antropofit zadomowiony
- stulisz miotłowy Sisymbrium polymorphum (Murray) Roth
- stulisz nadwołżański Sisymbrium wolgense M.Bieb. ex E.Fourn. ≡ Sisymbrium volgense M.Bieb. ex E.Fourn. – antropofit zadomowiony
- stulisz pannoński, s. szczotkowaty Sisymbrium altissimum L. – antropofit zadomowiony
- stulisz sztywny Sisymbrium strictissimum L.
- stulisz wschodni Sisymbrium orientale L. – efemerofit
Morfologia
[edytuj | edytuj kod]
- Pokrój
- Rośliny zielne (jednoroczne, dwuletnie i byliny), rzadko drewniejące u nasady (półkrzewy)[7]. Łodyga nierozgałęziona lub rozgałęziona, zwykle w górnej części, prosto wzniesiona, podnosząca się lub rzadziej płożąca[6], owłosiona (wówczas włoski pojedyncze) lub naga[9][7].
- Liście
- Odziomkowe i łodygowe. Odziomkowe liście bywają skupione w rozetę przyziemną i są ogonkowe. Liście łodygowe są zwykle podobne, różnią się zwykle tylko wielkością (im wyższe tym są mniejsze), górne są też siedzące[6][7]. Blaszka jest wcinano ząbkowana do pierzastodzielnej[6][9].
- Kwiaty
- Zebrane w grono, często wydłużające się znacząco podczas owocowania. Szypułki są cienkie lub grube, wzniesione i czasem przylegające do osi kwiatostanu albo mniej lub bardziej odgięte[6][7]. Kwiaty rzadko wsparte są przysadkami[7]. Działki kielicha 4, prosto wzniesione lub odgięte, jajowate lub eliptyczne, wewnętrzne nieco u niektórych gatunków woreczkowato rozdęte u nasady[7][9]. Płatki korony 4, żółte, rzadko białe lub różowe, z paznokciem podobnej długości lub dłuższym od działek kielicha. Rozszerzona część płatków zaokrąglona, jajowata lub łopatkowata, na szczycie zaokrąglona lub wycięta[7]. Pręcików 6, z czego cztery dłuższe, u nasady z czterema miodnikami zrośniętymi w formie pierścienia[7][9]. Pylniki podługowate z tępym wierzchołkiem[7]. W górnej zalążni znajduje się od 6 do 160 zalążków. Szyjka słupka krótka, walcowata, stożkowata lub maczugowata, zakończona znamieniem główkowatym, mniej lub bardziej rozwidlonym[7].
- Owoce
- Wielonasienne łuszczyny równowąskie lub zwężające się ku szczytowi[9]. Nasiona jednorzędowe[9], eliptycze lub jajowate, z łupiną brodawkowaną lub siateczkowatą, bez skrzydełka[6][7].
Systematyka
[edytuj | edytuj kod]
- Pozycja systematyczna
Rodzaj z rodziny kapustowatych (Brassicaceae) z rzędu kapustowców (Brassicales)[2][10]. W obrębie rodziny klasyfikowany do plemienia Sisymbrieae[11].
- Wykaz gatunków[4]
- Sisymbrium afghanicum Gilli
- Sisymbrium altissimum L. – stulisz pannoński
- Sisymbrium assoanum Loscos & J.Pardo
- Sisymbrium austriacum Jacq. – stulisz austriacki
- Sisymbrium brassiciforme C.A.Mey.
- Sisymbrium burchellii DC.
- Sisymbrium capense Thunb.
- Sisymbrium cavanillesianum Castrov. & Valdés Berm.
- Sisymbrium chrysanthum Jord.
- Sisymbrium crassifolium Cav.
- Sisymbrium damascenum Boiss. & Gaill.
- Sisymbrium dissitiflorum O.E.Schulz
- Sisymbrium elatum K.Koch
- Sisymbrium erucastrifolium (Rupr.) Trautv.
- Sisymbrium erysimoides Desf.
- Sisymbrium gamosepalum Hedge
- Sisymbrium gaubae Rech.f. & Bornm.
- Sisymbrium heteromallum C.A.Mey.
- Sisymbrium hispanicum Jacq.
- Sisymbrium integerrimum Rech.f. & Aellen
- Sisymbrium irio L. – stulisz gładki
- Sisymbrium isatidifolium Blanca, Cueto & J.Fuentes
- Sisymbrium isfarense Vassilcz.
- Sisymbrium kermanicum Khodash. & Mirtadz.
- Sisymbrium lasiocalyx Prokh.
- Sisymbrium leucocladum (Boiss.) D.A.German & Al-Shehbaz
- Sisymbrium linifolium (Nutt.) Nutt.
- Sisymbrium lipskyi N.Busch
- Sisymbrium loeselii L. – stulisz Loesela
- Sisymbrium luteum (Maxim.) O.E.Schulz
- Sisymbrium macroloma Pomel
- Sisymbrium malatyanum Mutlu & Karakuş
- Sisymbrium maurum Maire
- Sisymbrium maximum Hochst. ex E.Fourn.
- Sisymbrium nepalense Al-Shehbaz
- Sisymbrium officinale (L.) Scop. – stulisz lekarski
- Sisymbrium orientale L. – stulisz wschodni
- Sisymbrium pallescens Jord.
- Sisymbrium pinnatisectum Vassilcz. & V.I.Dorof. ex Saksonov
- Sisymbrium polyceratium L.
- Sisymbrium polymorphum (Murray) Roth – stulisz miotłowy
- Sisymbrium reboudianum Verl.
- Sisymbrium septulatum DC.
- Sisymbrium strictissimum L. – stulisz sztywny
- Sisymbrium subspinescens Bunge
- Sisymbrium turczaninowii Sond.
- Sisymbrium volgense M.Bieb. ex E.Fourn. – stulisz nadwołżański
- Sisymbrium yunnanense W.W.Sm.
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
- ↑ a b Peter F. Stevens, Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-11-10] (ang.).
- ↑ Sisymbrium Linnaeus, [w:] Index Nominum Genericorum (ING) [online], Smithsonian Institution [dostęp 2023-02-24].
- ↑ a b c d e f g Sisymbrium L., [w:] Plants of the World online [online], Royal Botanic Gardens, Kew [dostęp 2023-02-24].
- ↑ a b c d David J. Mabberley, Mabberley’s Plant-Book, Cambridge: Cambridge University Press, 2017, s. 861, DOI: 10.1017/9781316335581, ISBN 978-1-107-11502-6, OCLC 982092200.
- ↑ a b c d e f Ihsan A. Al-Shehbaz, Sisymbrium Linnaeus, [w:] Flora of North America [online], eFloras.org [dostęp 2023-02-24].
- ↑ a b c d e f g h i j k l Sisymbrium Linnaeus, [w:] Flora of China [online], eFloras.org [dostęp 2023-02-24].
- ↑ Zbigniew Mirek i inni, Vascular plants of Poland. An annotated checklist, Kraków: W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, 2020, s. 168, ISBN 978-83-62975-45-7.
- ↑ a b c d e f M. Sychowa, Sisymbrium L., Stulisz, [w:] Adam Jasiewicz (red.), Flora Polski. Rośliny naczyniowe. Tom IV, Warszawa, Kraków: PAN, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1985, s. 135, ISBN 83-01-05853-6.
- ↑ List of Genera in BRASSICACEAE (not fully reorganized), [w:] Vascular plant families and genera, Kew Gardens & Missouri Botanical Garden [dostęp 2010-11-20] (ang.).
- ↑ Genus Sisymbrium L., [w:] Germplasm Resources Information Network (GRIN-Taxonomy) [online], USDA, Agricultural Research Service, National Plant Germplasm System [dostęp 2023-02-24].
Identyfikatory zewnętrzne: