Orzeł (symbol)

Orzeł – symbol państwowy popularny nie tylko w Europie, wykorzystywany w heraldyce w takich kompozycjach jako godło, trzymacze lub herb.

Historia

Orzeł jako symbol

Według niektórych uczonych, geneza orła jako symbolu sięga czasów wspólnoty praindoeuropejskiej, kiedy to orzeł jako symbol siły stał się atrybutem pierwszego z bogów praindoeuropejskiego panteonu – Diausa, znanego z późniejszej Grecji jako Zeus, a z Rzymu jako Jowisz, Iuppiter (archaicznie Diouis pater)^{[potrzebny przypis]}.

Symbolu orła używały jako swojego znaku (derafš) ludy irańskie. Złoty orzeł był godłem perskiej dynastii Achemenidów panującej na Bliskim Wschodzie od VI do IV wieku p.n.e. Po znak ten przejęli Seleucydzi i Partowie, a później też władcy Armenii^[1]. Jako symbol występuje też w pismach religijnych – irańskiej Aweście (jako symbol boskiej chwały) oraz w Biblii (jako symbol mądrości Jahwe, np. w księdze Ezechiela oraz Apokalipsie)^[1].

W religii rzymskiej orzeł był atrybutem i posłańcem Jowisza. Jako symbol siły tego boga stał się emblematem legionów rzymskich. Podobizna (figurka) orła z rozpostartymi skrzydłami widniała m.in. na szczycie sztandaru legionów – vexillum i labarum (do czasu zastąpienia przez symbol Chi Rho za cesarza Konstantyna Wielkiego).

W Cesarstwie Rzymskim orzeł stał się z czasem emblematem cesarza jako zwierzchnika armii, a następnie uniwersalnym symbolem państwa rzymskiego. Po przeniesieniu stolicy do Konstantynopola i utrwaleniu się dualistycznego charakteru cesarstwa (z podziałem na łaciński zachód oraz grecki wschód) rozpowszechniła się symbolika orła dwugłowego, gdzie dwie głowy symbolizują dwie stolice: lewa Rzym, prawa Konstantynopol.

We wczesnym średniowieczu orła używali również Goci, Gepidowie i Frankowie. Orzeł jednogłowy, nawiązujący do tradycji poprzedzającej rozpad cesarstwa rzymskiego na dwie części, stał się godłem Karola Wielkiego, a potem Świętego Cesarstwa Rzymskiego i innych państw, m.in. księstw śląskich. W XIV wieku stał się godłem Polski. Jako pierwszy władca Polski użył symbolu orła Przemysł II na pieczęci majestatycznej z 1295 roku^[2].

Orzeł dwugłowy

Orzeł dwugłowy był znany już w głębokiej starożytności^[3]. W mitologii rzymskiej orzeł dwugłowy nawiązuje do głowy Janusa – siła stwórcza, wszechwiedza^[4]. Dwugłowy orzeł pozostał godłem Cesarstwa Bizantyńskiego, które nigdy nie wyrzekło się pretensji do panowania nad utraconą zachodnią częścią Cesarstwa Rzymskiego. Za panowania cesarza Zygmunta Luksemburskiego w roku 1410, aż do roku 1806 dwugłowy orzeł stał się widocznym godłem Świętego Cesarstwa Rzymskiego Narodu Niemieckiego.

Do heraldyki ruskiej trafił prawdopodobnie poprzez pierwszych wareskich władców Rusi – Rurykowiczów, którzy prowadzili ożywioną działalność handlową i religijną z Bizancjum i Konstantynopolem. W XIII w. lub wcześniej, pojawił się z sąsiadującej z Polską Rusią Halicką^[5]. Dwadzieścia pięć lat po ślubie Iwana III z Zoe Paleolog (1497), dwugłowego orła uznano za oficjalny herb Wielkiego Księstwa Moskiewskiego. Od 1993, dwugłowy złoty orzeł z czasów Cesarstwa Wschodniorzymskiego jest ponownie herbem Rosji.

Galeria

Współczesne herby i godła państw

Symbole wojskowe

Rekonstrukcja rzymskiego vexilium z orłem
Orzeł napoleoński
Francuski orzeł sztandarowy z czasów napoleońskich
Polski orzeł wojskowy na tarczy Amazonek
Czapka oficera ułanów Królestwa Polskiego z orłem
Polski orzełek legionowy
Orzełek 1 Dywizji Piechoty
Współczesny polski sztandar wojskowy z orłem na płacie i głowicy

Przypisy

↑ ^a ^b EncyclopædiaE. Iranica EncyclopædiaE., DERAFŠ [online], iranicaonline.org [dostęp 2021-12-30] (ang.).
↑ Stanisław Russocki, Godło, barwy i hymn Rzeczypospolitej. Zarys dziejów, Wiedza Powszechna, Warszawa 1978.
↑ Polskie herby ziemskie: geneza, treści, funkcje. 1993; „Dwugłowego orła po raz pierwszy użyli zamieszkujący Azję Mniejszą około roku 1800 p.n.e. Hetyci, twórcy potężnego państwa, które zagrażało nawet Egiptowi.” Stanisław Russocki, Zarys dziejów. 1978; „Symbol dwugłowego orła był znany w cywilizacji łacińskiej. W starożytnym Rzymie umieszczano go obok postaci bogów.”, [w:] Andrzej Andrusiewicz. Polska i jej wschodni sąsiedzi. 2009; „Dwugłowy orzeł z legendy ruskiej porywa dzika i składa na wzgórzu nad przyszłą Moskwą”. Władysław Kopaliński. Słownik symboli.
↑ Władysław Kopaliński. Słownik symboli. s. 287.
↑ Wyobrażenia dwugłowego orła na Rusi, na miniaturach przedstawiających Jarosława Mądrego, gdzie widnieje na jego płaszczu, podobnie jak i na płaszczu Jarosława, księcia Nowogrodu (1198), na dokumentach z czasów Jurija i Wsiewołoda (1220) oraz Daniły (1235)., [w:] Alexander Solovjev. Les emblemes heraldiques de Byzance et les Slaves. t. VII, 1953.

[:0-1] EncyclopædiaE. Iranica EncyclopædiaE., DERAFŠ [online], iranicaonline.org [dostęp 2021-12-30] (ang.).

[2] Stanisław Russocki, Godło, barwy i hymn Rzeczypospolitej. Zarys dziejów, Wiedza Powszechna, Warszawa 1978.

[3] Polskie herby ziemskie: geneza, treści, funkcje. 1993; „Dwugłowego orła po raz pierwszy użyli zamieszkujący Azję Mniejszą około roku 1800 p.n.e. Hetyci, twórcy potężnego państwa, które zagrażało nawet Egiptowi.” Stanisław Russocki, Zarys dziejów. 1978; „Symbol dwugłowego orła był znany w cywilizacji łacińskiej. W starożytnym Rzymie umieszczano go obok postaci bogów.”, [w:] Andrzej Andrusiewicz. Polska i jej wschodni sąsiedzi. 2009; „Dwugłowy orzeł z legendy ruskiej porywa dzika i składa na wzgórzu nad przyszłą Moskwą”. Władysław Kopaliński. Słownik symboli.

[4] Władysław Kopaliński. Słownik symboli. s. 287.

[5] Wyobrażenia dwugłowego orła na Rusi, na miniaturach przedstawiających Jarosława Mądrego, gdzie widnieje na jego płaszczu, podobnie jak i na płaszczu Jarosława, księcia Nowogrodu (1198), na dokumentach z czasów Jurija i Wsiewołoda (1220) oraz Daniły (1235)., [w:] Alexander Solovjev. Les emblemes heraldiques de Byzance et les Slaves. t. VII, 1953.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]