Ożanka

Ożanka
	; Morfologia (ożanka pierzastosieczna)
	Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	rośliny
Podkrólestwo	rośliny zielone
Nadgromada	rośliny telomowe
Gromada	rośliny naczyniowe
Podgromada	rośliny nasienne
Nadklasa	okrytonasienne
Klasa	Magnoliopsida
Nadrząd	astropodobne
Rząd	jasnotowce
Rodzina	jasnotowate
Rodzaj	ożanka
	Nazwa systematyczna
	Teucrium L.; Sp. Pl. 562. 1753
	Typ nomenklatoryczny
	Teucrium fruticans L.
Synonimy
	Botrys Fourr.; Chamaedrys Mill.; Iva Fabr.; Kinostemon Kudô; Melosmon Raf.; Monipsis Raf.; Monochilon Dulac; Oncinocalyx F.Muell.; Poliodendron Webb & Berthel.; Polium Mill.; Scorbion Raf.; Scordium Mill.; Scorodonia Hill; Spartothamnella Briq.; Spartothamnus A.Cunn.; Teucridium Hook.f.; Trixago Raf.;
	Systematyka w Wikispecies
	Multimedia w Wikimedia Commons

Ożanka (Teucrium L.) – rodzaj roślin z rodziny jasnotowatych. Obejmuje około 290 gatunków^[4]. Rozprzestrzenione są one na całym świecie, głównie w Eurazji, sięgając po Australię i Nową Zelandię^[5], przy czym najbardziej zróżnicowane są w basenie Morza Śródziemnego^[6]^[5]. W Polsce występuje 5 gatunków^[7].

Łacińską nazwę nadano dla upamiętnienia króla Teukrosa, który wykorzystywał rośliny w lecznictwie^[8]. Niektóre gatunki są uprawiane jako rośliny ozdobne. Nadają się na rabaty i żywopłoty. Większość gatunków jest nieodporna na mróz. Z tego powodu w Polsce uprawia się tylko nieliczne gatunki^[8]. Ożanka nierównoząbkowa T. scorodonia wykorzystywana była w ziołolecznictwie^[5]. Nadal stosowane są napary z ożanki właściwej T. chamaedrys i ożanki popielatej T. polium. T. marum ma zapach atrakcyjny dla kotów^[6].

Rozmieszczenie geograficzne

Rodzaj ma swoich przedstawicieli na wszystkich kontynentach z wyjątkiem Antarktydy^[4], przy czym 90% gatunków występuje w rejonie Morza Śródziemnego^[9]. W Europie rośnie 49 gatunków^[5]^[6].

Gatunki flory Polski^[7]

ożanka czosnkowa Teucrium scordium L.
ożanka górska Teucrium montanum L.
ożanka nierównoząbkowa Teucrium scorodonia L. (zadomowiony antropofit)
ożanka pierzastosieczna Teucrium botrys L.
ożanka właściwa Teucrium chamaedrys L.

Morfologia

Pokrój: Rośliny jednoroczne, byliny, krzewinki i krzewy osiągające do 2 m wysokości^[5].

Liście: Ulistnienie nakrzyżległe. Liście aromatyczne, zwykle pojedyncze, karbowane lub ząbkowane, rzadko głębiej wcinane^[5].

Kwiaty: Pojedyncze w kątach liści lub zebrane w okółkach w szczytowej części pędu. Kielich zrosłodziałkowy, 5-ząbkowy. Korona biała, żółtawa, różowa lub niebieska, dwuwargowa. Warga górna zredukowana i często nieobecna, warga dolna trójdzielna, powstała przez zrośnięcie trzech płatków; z większą i zaokrągloną łatką środkową i mniejszymi bocznymi. Cztery pręciki wystają z rurki korony i odgięte są do dołu. Zalążnia złożona z dwóch owocolistków, dwukomorowa, w każdej komorze z dwoma zalążkami. Szyjka słupka pojedyncza z dwudzielnym znamieniem^[5].

Owoc: Czterodzielna rozłupnia, rozpadająca się na cztery pojedyncze rozłupki^[5].

Systematyka

Pozycja systematyczna

Rodzaj jest drugim pod względem zróżnicowania gatunkowego przedstawicielem podrodziny Ajugoideae w obrębie rodziny jasnotowatych (Lamiaceae). Tradycyjnie wyróżniane do początków XXI wieku rodzaje Teucridium, Spartothamnella i Oncinocalyx okazały się być zagnieżdżone w obrębie tego rodzaju i zostały do niego włączone^[10]^[4]. Rodzajami siostrzanymi względem Teucrium są Rubiteucris i Schnabelia^[10]. Różnicowanie w obrębie rodzaju, datowane molekularnie, miało miejsce w środkowym i późnym miocenie oraz było skorelowane ze zmianami klimatycznymi i tektonicznymi. Tradycyjny podział rodzaju na sekcje, bazujące na zestawie cech morfologicznych, nie odpowiada kladom w obrębie rodzaju ustalonym na podstawie analiz molekularnych, aczkolwiek potwierdzono iż budowa kielicha może mieć istotną rolę diagnostyczną dla podziału rodzaju^[10].

Wykaz gatunków^[4]^[11]^[12]

Teucrium abolhayatensis Ranjbar & Mahmoudi
Teucrium abutiloides L'Hér.
Teucrium africanum Thunb.
Teucrium afrum (Emb. & Maire) Pau & Font Quer
Teucrium aladagense Vural & H.Duman
Teucrium albicaule Toelken
Teucrium albidum Munby
Teucrium alborubrum Hemsl.
Teucrium × alexeenkoanum Juz.
Teucrium algarbiense (Cout.) Cout.
Teucrium alopecurus de Noé
Teucrium alpestre Sm.
Teucrium × alrumanae M.B.Crespo & J.C.Cristóbal
Teucrium × alvarezii Alcaraz, Sánchez-Gómez, De la Torre & S.Ríos
Teucrium alyssifolium Stapf
Teucrium amplexicaule Benth.
Teucrium andrusi Post
Teucrium angustissimum Schreb.
Teucrium anlungense C.Y.Wu & S.Chow
Teucrium annandalei Mukerjee
Teucrium antiatlanticum (Maire) Sauvage & Vindt
Teucrium antilibanoticum Mouterde
Teucrium antitauricum Ekim
Teucrium apollinis Maire & Weiller
Teucrium aragonense Loscos & J.Pardo
Teucrium arduini L.
Teucrium × arenicola M.B.Crespo & Camuñas
Teucrium argutum R.Br.
Teucrium aristatum Pérez Lara
Teucrium aroanium Orph. ex Boiss.
Teucrium asiaticum L.
Teucrium atratum Pomel
Teucrium aureiforme Pomel
Teucrium aureocandidum Andr.
Teucrium aureum Schreb.
Teucrium × badiae Sennen
Teucrium balearicum (Coss. ex Pau) Castrov. & Bayon
Teucrium balfourii Vierh.
Teucrium balthazaris Sennen
Teucrium baokangensis C.L.Xiang
Teucrium barbarum Jahand. & Maire
Teucrium barbeyanum Asch. & Taub. ex E.A.Durand & Barratte
Teucrium × bergadense Sennen
Teucrium betchei (F.Muell.) Kattari & Salmaki
Teucrium betonicum L'Hér.
Teucrium bicolor Sm.
Teucrium bicoloreum Pau ex Vicioso
Teucrium bidentatum Hemsl.
Teucrium bogoutdinovae Melnikov
Teucrium botrys L. – ożanka pierzastosieczna
Teucrium brachyandrum Puech
Teucrium bracteatum Desf.
Teucrium brevifolium Schreb.
Teucrium × bubanii Sennen
Teucrium bullatum Coss. & Balansa
Teucrium burmanicum Mukerjee
Teucrium buxifolium Schreb.
Teucrium campanulatum L.
Teucrium canadense L. – ożanka kanadyjska
Teucrium canum Fisch. & C.A.Mey.
Teucrium capitatum L.
Teucrium × carmelitanum Roselló, P.P.Ferrer, A.Guillén, Gómez Nav., Peris & E.Laguna
Teucrium carolipaui Vicioso ex Pau
Teucrium carthaginense Lange
Teucrium × carvalhoae A.F.Carrillo, A.Hern., Coy, Güemes & Sánchez-Gómez
Teucrium × castrense Verg.
Teucrium caucasigenum Melnikov
Teucrium cavanillesianum Font Quer & Jeronimo
Teucrium cavernarum P.H.Davis
Teucrium chamaedrys L. – ożanka właściwa
Teucrium chardonianum Maire & Wilczek
Teucrium charidemi Sandwith
Teucrium chasmophyticum Rech.f.
Teucrium chlorocephalum Čelak.
Teucrium chlorostachyum Pau & Font Quer
Teucrium chowii Y.H.Tong & N.H.Xia
Teucrium chrysotrichum Lange
Teucrium cincinnatum Maire
Teucrium clementiae Ryding
Teucrium coahuilanum B.L.Turner
Teucrium × coeleste Schreb.
Teucrium compactum Clemente ex Lag.
Teucrium coniortodes Boiss. & C.I.Blanche
Teucrium × conquense M.B.Crespo & Mateo
Teucrium × contejeanii Giraudias
Teucrium corymbiferum Desf.
Teucrium corymbosum R.Br.
Teucrium cossonii D.Wood
Teucrium creticum L.
Teucrium cubense Jacq.
Teucrium cuneifolium Sm.
Teucrium cyprium Boiss.
Teucrium cyrenaicum (Maire & Weiller) Brullo & Furnari
Teucrium daucoides A.R.Bean
Teucrium davaeanum Coss.
Teucrium dealianum Emb. & Maire
Teucrium decaisnei C.Presl
Teucrium decipiens Coss. & Balansa
Teucrium × delatorrei M.B.Crespo & M.Á.Alonso
Teucrium demnatense Coss. ex Batt.
Teucrium depressum Small
Teucrium diabolicum R.W.Davis & Wege
Teucrium disjunctum K.R.Thiele & K.A.Sheph.
Teucrium divaricatum Sieber ex Heldr. – ożanka rozłożysta
Teucrium × djebalicum Font Quer
Teucrium doumerguei Sennen
Teucrium ducellieri Batt.
Teucrium dumulosum (Rech.f.) Brullo & Guarino
Teucrium dunense Sennen
Teucrium eburneum Thulin
Teucrium edetanum M.B.Crespo, Mateo & T.Navarro
Teucrium × eloualidii Sánchez-Gómez & T.Navarro
Teucrium embergeri (Sauvage & Vindt) El Oualidi, T.Navarro & A.Martin
Teucrium eremaeum Diels
Teucrium eriocephalum Willk.
Teucrium × estevei Alcaraz, Sánchez-Gómez & J.S.Carrión
Teucrium eximium O.Schwartz
Teucrium expassum Pau
Teucrium fallax A.R.Bean
Teucrium faurei Maire
Teucrium fililobum F.Muell. ex Benth.
Teucrium flavum L. – ożanka żółta
Teucrium fragile Boiss.
Teucrium franchetianum Rouy & Coincy
Teucrium francisci-werneri Rech.f.
Teucrium francoi M.Seq., Capelo, J.C.Costa & R.Jardim
Teucrium freynii E.Rev. ex Willk.
Teucrium fruticans L.
Teucrium gabrieliae Bornm.
Teucrium gattefossei Emb.
Teucrium glandulosum Kellogg
Teucrium gnaphalodes L'Hér.
Teucrium × gnaphaureum M.B.Crespo & Mateo
Teucrium goetzei Gürke
Teucrium gracile Barbey & Fors.-Major
Teucrium grandifolium R.A.Clement
Teucrium grandiusculum F.Muell. & Tate
Teucrium grosii Pau
Teucrium × guarae-requenae P.P.Ferrer, E.Laguna, Gómez Nav., Roselló & Peris
Teucrium × guemesii J.F.Jiménez, A.F.Carrillo, M.A.Carrión
Teucrium gypsophilum Emb. & Maire
Teucrium haenseleri Boiss.
Teucrium halacsyanum Heldr.
Teucrium haradjanii Briq. ex Rech.f.
Teucrium helichrysoides (Diels) Greuter & Burdet
Teucrium heterophyllum L'Hér.
Teucrium heterotrichum Briq. ex Rech.f.
Teucrium heynei V.S.Kumar & Chakrab.
Teucrium hieronymi Sennen
Teucrium hifacense Pau
Teucrium hijazicum Hedge & R.A.King
Teucrium hircanicum L.
Teucrium homotrichum (Font Quer) Rivas Mart.
Teucrium huotii Emb. & Maire
Teucrium integrifolium Benth.
Teucrium intricatum Lange
Teucrium irroratum A.R.Bean
Teucrium japonicum Houtt.
Teucrium joannis (Sauvage & Vindt) El Oualidi, T.Navarro & A.Martin
Teucrium jolyi Mathez & Sauvage
Teucrium jordanicum (Danin) Faried
Teucrium junceum (A.Cunn. ex Walp.) Kattari & Heubl
Teucrium kabylicum Batt.
Teucrium karpasiticum Hadjik. & Hand
Teucrium kotschyanum Poech
Teucrium kraussii Codd
Teucrium krymense Juz.
Teucrium kyreniae (P.H.Davis) Hadjik. & Hand
Teucrium labiosum C.Y.Wu & S.Chow
Teucrium laciniatum Torr.
Teucrium lamiifolium d'Urv.
Teucrium lanigerum Lag.
Teucrium laxum D.Don
Teucrium leonis Sennen
Teucrium lepicephalum Pau
Teucrium leucocladum Boiss.
Teucrium leucophyllum Montbret & Aucher ex Benth.
Teucrium libanitis Schreb.
Teucrium lini-vaccarii Pamp.
Teucrium × lucentinum M.B.Crespo, M.Á.Alonso, Camuñas & J.C.Cristóbal
Teucrium lucidum L. – ożanka lśniąca
Teucrium lusitanicum Schreb.
Teucrium luteum (Mill.) Degen
Teucrium macrophyllum (C.Y.Wu & S.Chow) J.H.Zheng
Teucrium macrum Boiss. & Hausskn.
Teucrium × maestracense M.B.Crespo & Mateo
Teucrium maghrebinum Greuter & Burdet
Teucrium × mailhoi Giraudias
Teucrium malenconianum Maire
Teucrium manghuaense Y.Z.Sun ex S.Chow
Teucrium marum L.
Teucrium mascatense Boiss.
Teucrium massiliense L. – ożanka marsylska
Teucrium × mateoi Solanas, M.B.Crespo & De la Torre
Teucrium maximowiczii Prob.
Teucrium melissoides Boiss. & Hausskn.
Teucrium mesanidum (Litard. & Maire) Sauvage & Vindt
Teucrium micranthum B.J.Conn
Teucrium microphyllum Desf.
Teucrium micropodioides Rouy
Teucrium mideltense (Batt.) Humbert
Teucrium miragestorum Gómez Nav., Roselló, P.P.Ferrer & Peris
Teucrium mitecum Tattou & El Oualidi
Teucrium modestum A.R.Bean
Teucrium montanum L. – ożanka górska
Teucrium montbretii Benth.
Teucrium × motae Lahora & Sánchez-Gómez
Teucrium × mugronense P.P.Ferrer, Roselló, Gómez Nav. & Guara
Teucrium muletii Roselló, P.P.Ferrer, E.Laguna, Gómez Nav., A.Guillén & Peris
Teucrium multicaule Montbret & Aucher ex Benth.
Teucrium murcicum Sennen
Teucrium musimonum Humbert ex Maire – ożanka dzika
Teucrium myriocladum Diels
Teucrium nanum C.Y.Wu & S.Chow
Teucrium × navarroi Sánchez-Gómez, Güemes, A.F.Carrillo, Coy & A.Hern.
Teucrium novorossicum Melnikov
Teucrium nudicaule Hook.
Teucrium nummulariifolium Baker
Teucrium × ochroleucum Jord.
Teucrium odontites Boiss. & Balansa
Teucrium oliverianum Ging. ex Benth.
Teucrium omeiense Y.Z.Sun
Teucrium orientale L.
Teucrium ornatum Hemsl.
Teucrium oxylepis Font Quer
Teucrium ozturkii A.P.Khokhr.
Teucrium paederotoides Boiss.
Teucrium pampaninii C.Du
Teucrium parviflorum Schreb.
Teucrium parvifolium (Hook.f.) Kattari & Salmaki
Teucrium pernyi Franch.
Teucrium persicum Boiss.
Teucrium pestalozzae Boiss.
Teucrium petelotii Doan ex Suddee & A.J.Paton
Teucrium × pierae Gómez Nav., P.P.Ferrer, R.Roselló, A.Guillén, E.Laguna & Per
Teucrium pilbaranum B.J.Conn
Teucrium plectranthoides Gamble
Teucrium polioides Ryding
Teucrium polium L. – ożanka popielata
Teucrium popovii R.A.King
Teucrium × portusmagni Sánchez-Gómez, A.F.Carrillo, A.Hern. & T.Navarro
Teucrium procerum Boiss. & C.I.Blanche
Teucrium proctorii L.O.Williams
Teucrium pruinosum Boiss.
Teucrium pseudaroanium Parolly, Erdag & Nordt
Teucrium × pseudoaragonense M.B.Crespo & Mateo
Teucrium pseudochamaepitys L.
Teucrium pseudoscorodonia Desf.
Teucrium × pseudothymifolium Sánchez-Gómez, Güemes & A.F.Carrillo
Teucrium puberulum (F.Muell.) Kattari & Bräuchler
Teucrium pugionifolium Pau
Teucrium × pujolii Sennen
Teucrium pumilum L.
Teucrium pyrenaicum L. – ożanka pirenejska
Teucrium qingyuanense D.L.Chen, Y.L.Xu & B.Y.Ding
Teucrium quadrifarium Buch.-Ham. ex D.Don
Teucrium racemosum R.Br.
Teucrium radicans Bonnet & Barratte
Teucrium ramaswamii M.B.Viswan. & Manik.
Teucrium ramosissimum Desf.
Teucrium reidii Toelken & D.Dean Cunn.
Teucrium resupinatum Desf.
Teucrium rhodocalyx O.Schwartz
Teucrium rifanum (Maire & Sennen) Maire & Sennen
Teucrium rigidum Benth.
Teucrium × rigualii De la Torre & Alcaraz
Teucrium × riosii De la Torre & Alcaraz
Teucrium rivas-martinezii Alcaraz, Garre, Mart.Parras & Peinado
Teucrium × riverae De la Torre & Alcaraz
Teucrium rixanense Ruíz Torre & Ruíz Cast.
Teucrium × robledoi De la Torre & Alcaraz
Teucrium ronnigeri Sennen
Teucrium rotundifolium Schreb.
Teucrium rouyanum Coste & Soulié
Teucrium royleanum Wall. ex Benth.
Teucrium × rubrovirens Pau
Teucrium rupestre Coss. & Balansa
Teucrium × sagarrae Font Quer
Teucrium sagittatum A.R.Bean
Teucrium salaminium Hadjik. & Hand
Teucrium salviastrum Schreb.
Teucrium sandrasicum O.Schwarz
Teucrium sanguisorbifolium (Pau & Font Quer) Dobignard
Teucrium santae Quézel & Simonn. ex Greuter & Burdet
Teucrium sauvagei Le Houér.
Teucrium scabrum Suddee & A.J.Paton
Teucrium schoenenbergeri Nabli
Teucrium scordium L. – ożanka czosnkowa
Teucrium scorodonia L. – ożanka nierównoząbkowa
Teucrium × scorolepis Pajarón & A.Molina
Teucrium semrae Aksoy, Dirmenci & Özcan
Teucrium serpylloides Maire & Weiller
Teucrium sessiliflorum Benth.
Teucrium shanicum Mukerjee
Teucrium siculum (Raf.) Guss.
Teucrium similatum T.Navarro & Rosua
Teucrium simplex Vaniot
Teucrium sirnakense Özcan & Dirmenci
Teucrium socinianum Boiss.
Teucrium socotranum Vierh.
Teucrium somalense Ryding
Teucrium spinosum L.
Teucrium stachyophyllum P.H.Davis
Teucrium stocksianum Boiss.
Teucrium subspinosum Pourr. ex Willd.
Teucrium taiwanianum T.H.Hsieh & T.C.Huang
Teucrium tananicum Maire
Teucrium taoshanense S.S.Ying
Teucrium teinense Kudô
Teucrium teresanum Blanca, Cueto & J.Fuentes
Teucrium teucriiflorum (F.Muell.) Kattari & Salmaki
Teucrium thieleanum B.J.Conn
Teucrium thymifolium Schreb.
Teucrium thymoides Pomel
Teucrium townsendii Vasey & Rose
Teucrium trifidum Retz.
Teucrium tsinlingense C.Y.Wu & S.Chow
Teucrium × turianum M.B.Crespo, P.P.Ferrer, Roselló, M.A.Alonso, Juan & E.Laguna
Teucrium turredanum Losa & Rivas Goday
Teucrium ussuriense Kom.
Teucrium × vallbonense M.B.Crespo, M.Á.Alonso, Camuñas & J.C.Cristóbal
Teucrium veronicoides Maxim.
Teucrium vesicarium Mill.
Teucrium vincentinum Rouy
Teucrium viscidum Blume
Teucrium wattii Prain
Teucrium webbianum Boiss.
Teucrium werneri Emb.
Teucrium wightii Hook.f.
Teucrium yemense Deflers
Teucrium zaianum Emb. & Maire
Teucrium zanonii Pamp.

Przypisy

↑ Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
↑ Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-03-31] (ang.).
↑ Index Nominum Genericorum. [dostęp 2009-04-03].
↑ ^a ^b ^c ^d ^e Teucrium L., [w:] Plants of the World online [online], Royal Botanic Gardens, Kew [dostęp 2023-04-08] .
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h Roger Philips, Martyn Rix: The Botanical Garden. Vol. 2. Perennials and annuals. London: Macmillan, 2002, s. 278. ISBN 0-333-74890-5.
↑ ^a ^b ^c David J.D.J. Mabberley David J.D.J., Mabberley’s Plant-Book, Cambridge: Cambridge University Press, 2017, s. 915, DOI: 10.1017/9781316335581, ISBN 978-1-107-11502-6, OCLC 982092200 .
↑ ^a ^b ZbigniewZ. Mirek ZbigniewZ. i inni, Vascular plants of Poland. An annotated checklist, Kraków: W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, 2020, s. 192, ISBN 978-83-62975-45-7 .
↑ ^a ^b GeoffreyG. Burnie GeoffreyG. i inni, Botanica. Ilustrowana, w alfabetycznym układzie, opisuje ponad 10 000 roślin ogrodowych, Niemcy: Könemann, Tandem Verlag GmbH, 2005, ISBN 3-8331-1916-0, OCLC 271991134 .
↑ TeresaT. Navarro TeresaT., Systematics and Biogeography of the Genus Teucrium (Lamiaceae), [w:] MilanM. Stanković (red.), Teucrium Species: Biology and Applications, Springer-Verlag, 2020, s. 1-38 [dostęp 2023-04-08] .
↑ ^a ^b ^c YasamanY. Salmaki YasamanY. i inni, Phylogeny of non-monophyletic Teucrium (Lamiaceae: Ajugoideae): Implications for character evolution and taxonomy, „Taxon”, 65 (4), 2016, s. 805-822, DOI: 10.12705/654.8 [dostęp 2023-04-08] .
↑ Wiesław Gawryś: Słownik roślin zielnych. Kraków: Officina botanica, 2008, s. 183. ISBN 978-83-925110-5-2.
↑ Ludmiła Karpowiczowa (red.): Słownik nazw roślin obcego pochodzenia łacińsko-polski i polsko-łaciński. Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, 1973.

[ruggiero-1] Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).

[apweb-2] Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-03-31] (ang.).

[3] Index Nominum Genericorum. [dostęp 2009-04-03].

[powo-4] Teucrium L., [w:] Plants of the World online [online], Royal Botanic Gardens, Kew [dostęp 2023-04-08] .

[philips-5] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h Roger Philips, Martyn Rix: The Botanical Garden. Vol. 2. Perennials and annuals. London: Macmillan, 2002, s. 278. ISBN 0-333-74890-5.

[mabb-6] David J.D.J. Mabberley David J.D.J., Mabberley’s Plant-Book, Cambridge: Cambridge University Press, 2017, s. 915, DOI: 10.1017/9781316335581, ISBN 978-1-107-11502-6, OCLC 982092200 .

[checklist-7] ZbigniewZ. Mirek ZbigniewZ. i inni, Vascular plants of Poland. An annotated checklist, Kraków: W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, 2020, s. 192, ISBN 978-83-62975-45-7 .

[E-8] GeoffreyG. Burnie GeoffreyG. i inni, Botanica. Ilustrowana, w alfabetycznym układzie, opisuje ponad 10 000 roślin ogrodowych, Niemcy: Könemann, Tandem Verlag GmbH, 2005, ISBN 3-8331-1916-0, OCLC 271991134 .

[9] TeresaT. Navarro TeresaT., Systematics and Biogeography of the Genus Teucrium (Lamiaceae), [w:] MilanM. Stanković (red.), Teucrium Species: Biology and Applications, Springer-Verlag, 2020, s. 1-38 [dostęp 2023-04-08] .

[yasaman-10] YasamanY. Salmaki YasamanY. i inni, Phylogeny of non-monophyletic Teucrium (Lamiaceae: Ajugoideae): Implications for character evolution and taxonomy, „Taxon”, 65 (4), 2016, s. 805-822, DOI: 10.12705/654.8 [dostęp 2023-04-08] .

[gawrys-11] Wiesław Gawryś: Słownik roślin zielnych. Kraków: Officina botanica, 2008, s. 183. ISBN 978-83-925110-5-2.

[12] Ludmiła Karpowiczowa (red.): Słownik nazw roślin obcego pochodzenia łacińsko-polski i polsko-łaciński. Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, 1973.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]