Morfem

Morfem – najmniejsza grupa fonemów, która niesie ze sobą określone znaczenie i której nie można podzielić na mniejsze jednostki znaczeniowe. Jest elementarną jednostką morfologii, jednym z uniwersaliów językowych.

Morfemy mają często kilka postaci fonetycznych (wariantów) – tzw. allomorfów.

Klasyfikacja morfemów

Przy klasyfikacji morfemów bierze się zazwyczaj pod uwagę dwa kryteria: funkcję oraz łączliwość. Funkcje morfemów są dwojakie – funkcja semantyczna oznacza odniesienie do zjawisk pozajęzykowych, do świata rzeczywistego, funkcja syntaktyczna zaś polega na sygnalizowaniu relacji wewnątrztekstowych (np. w zdaniu Idę szerokim chodnikiem morfem im sygnalizuje syntaktyczną podrzędność względem rzeczownika). Drugie z kryteriów podziału – łączliwość – dzieli morfemy na występujące samodzielnie (np. tu, dziś, tam) oraz związane (kot-, pies-).

Można wyróżnić trzy odrębne typy morfemów:

morfemy leksykalne (rdzenne), samodzielne lub związane, obecne w każdym leksemie, o dominującej funkcji semantycznej, które odsyłają do świata pozajęzykowego, pełniąc funkcję referencjalną (np. kot-, pies-/ps-),
morfemy słowotwórcze, niesamodzielne, o dominującej funkcji semantycznej, współtworzące leksemy pochodne, do tej grupy zaliczamy prefiksy (np. za- w zanieść), interfiksy (np. -o- w parowóz) oraz sufiksy (np. -ek w kotek),
morfemy fleksyjne (gramatyczne), niesamodzielne, o dominującej funkcji syntaktycznej, tworzące konstrukcje regularne, sygnalizujące podrzędność syntaktyczną (np. -em w kotem sygnalizuje, że nastąpiła konotacja rzeczownika w narzędniku).

Istnieją też tzw. morfemy zerowe – nieprzedstawiające sobą żadnego dźwięku.

Przykład struktury morfemowej

Robotnicy idą do fabryki

morfem robot – oznaczający pracę;
morfem nic – allomorf morfemu nik oznaczającego wykonawcę czynności;
morfem y – mianownik liczby mnogiej rzeczowników rodzaju męskiego, wymusił on wybór formy nic zamiast nik;
morfem id – oznaczający poruszanie się;
morfem ą – trzecia osoba, liczba mnoga, czas teraźniejszy;
morfem do – kierunek ruchu;
morfem fabryk – fabryka;
morfem i – dopełniacz liczby pojedynczej rzeczowników rodzaju żeńskiego.

Przykłady podziału wyrazów na morfemy

1. dom, domek, domeczek

dom – ø : dom – ek – ø : dom – ecz- ek – ø

(gdzie ø oznacza zero morfologiczne)

morfemy leksykalne: dom
morfemy słowotwórcze: -ek, -ecz
morfemy fleksyjne: ø
alternacja: k : č

2. głowa, główka

głow – a : głów – k – a

morfemy leksykalne: głow, głów
morfemy słowotwórcze: -k-
morfemy fleksyjne: -a
alternacja: o : ó

3. mózgu, móżdżek

mózg – u : móżdż – ek – ø

morfemy leksykalne: mózg, móżdż
morfemy słowotwórcze: -ek
morfemy fleksyjne: -u, ø
alternacja: g : dż

4. napisała

na – pis – a – ł – a

morfemy leksykalne: pis
morfemy słowotwórcze: na-
morfemy fleksyjne: -a
flektywy – przyrostek tematu czasu przeszłego: -a-
morfem czasu przeszłego: -ł-

Zobacz też

Bibliografia

Renata Grzegorczykowa: Wstęp do językoznawstwa. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2007, seria: Krótkie Wykłady z Językoznawstwa. ISBN 978-83-01-15233-8.
Elżbieta Tabakowska: Kognitywne podstawy języka i językoznawstwa. Kraków: Universitas, 2001. ISBN 83-7052-635-7.