Hamza

ء

Hamza (ء) – znak pisma arabskiego, reprezentujący zwarcie krtaniowe (IPA [ʔ]). Hamza nie jest uznawana za literę i istnieje ze względu na niejasności w zapisie pewnych wyrazów, powstałe w czasach wczesnego islamu. W alfabecie aramejskim i hebrajskim zwarcie krtaniowe jest oznaczane literą alef, odpowiednikiem arabskiego ʼalifa, który jednak oznacza głównie samogłoskę [a:]. Pierwotnie, hamza była znakiem diakrytycznym odróżniającym dwie wartości fonetyczne alifa (podobnie jak kreska nad polskim ć).

Hamza współcześnie może być zarówno znakiem samodzielnym, jak i używanym w połączeniu z inną literą:

• Samodzielna: ء ;
• W połączeniu:
  • أ i إ (nad lub poniżej ʼalifa)
  • ؤ (nad wāw)
  • ئ (nad jāʼ, pisanym wtedy bez kropek)

Rodzaje hamzy

Samodzielna hamza oznacza zawsze hamzat ul-qatʿ, fonemiczne zwarcie krtaniowe. Hamzat ul-waṣl to zwarcie krtaniowe wprowadzane automatycznie przed nagłosową samogłoską, jak w wyrazie Allah.

Zasady pisania hamzy

Hamza może być pisana w linii, nad lub pod literą. Nie ma zazwyczaj wpływu na pisownię sąsiadujących z nią liter, co oznacza możliwość wystąpienia podwójnego waw lub jāʼ. Połączenie /ʔa:/ jest jednak zapisywane znakiem ﺁ, zwanym ʼalif madda, by uniknąć nieestetycznego połączenia dwóch alifów. Zasady pisania hamzy zależą od tego, czy jest ona pierwszą, środkową czy ostatnią literą wyrazu.

Początkowa hamza

• Zapisywana nad ʼalifem jeśli nagłosową samogłoską jest /a/ lub /u/ (jak w wyrazie أﺼﻮﻝ ʼusūl „podstawy”; pod ʼalifem jeśli jest nią /i/ (jak w wyrazie إسلام ʼislām) .

Końcowa hamza

• Poprzedzona samogłoską krótką, jest zapisywana nad literą odpowiadającą tej samogłosce.
• W innych wypadkach, hamza jest niezależną literą.

Wewnątrz wyrazu

• Po długiej samogłosce, spółgłosce lub dyftongu:
  • Przed /i/ lub /u/ hamza jest zapisywana nad odpowiednio jāʼ lub waw.
  • Jeśli poprzednią literą jest jāʼ, hamza umieszczona jest nad nią
  • W innych sytuacjach hamza jest pisana w linii (jak w wyrazie ﺷﻲء šayʼ „rzecz”).
• Pomiędzy krótkimi samogłoskami:
  • Jeżeli obie samogłoski są takie same, hamzę zapisujemy nad odpowiadającą im literą.
  • Przy dwóch różnych samogłoskach, /i/ ma pierwszeństwo przed /u/ a /u/ przed /a/, tak więc miʼat „sto” piszemy ﻣﺌﺖ, z hamzą nad jāʼ.

W innych językach

W języku paszto znak ئ, zwany felija je, jest używany do zapisu wygłosowej dwugłoski [ej].

Wymowa hamzy

• Hamzę wymawia się podobnie jak w języku polskim przerwę między samogłoskami „e” w wyrazie „nieetyczny”, lub przed samogłoską na początku wyrazu, np. przed „i” w słowie „igła”. W języku polskim głoska ta nie jest zapisywana. W słownikach arabsko-polskich transkrypcja fonetyczna niektórych słów polskich z wyraźnym zwarciem krtaniowym (np. „igła”) zapisywana jest właśnie z hamzą: إيغوا.