[go: up one dir, main page]
Przejdź do zawartości

Akacja

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Ten artykuł dotyczy rodzaju roślin tropikalnych. Zobacz też: robinia akacjowa (potocznie nazywana „akacją”) i inne znaczenia tego słowa.
Akacja
Ilustracja
Acacia cardiophylla
Systematyka[1][2]
Domena

eukarionty

Królestwo

rośliny

Podkrólestwo

rośliny zielone

Nadgromada

rośliny telomowe

Gromada

rośliny naczyniowe

Podgromada

rośliny nasienne

Nadklasa

okrytonasienne

Klasa

Magnoliopsida

Klad

różowe

Nadrząd

różopodobne

Rząd

bobowce

Rodzina

bobowate

Podrodzina

brezylkowe

Rodzaj

akacja

Nazwa systematyczna
Acacia Mill.
Gard. Dict. Abr. ed. 4: s.p. (1754)[3]
Synonimy
  • Adianthum Burm.f.
  • Chithonanthus Lehm.
  • Cuparilla Raf.
  • Drepaphyla Raf.
  • Hecatandra Raf.
  • Phyllodoce Link
  • Racosperma Mart.
  • Tetracheilos Lehm.
  • Zigmaloba Raf.[3]
Multimedia w Wikimedia Commons
Hasło w Wikisłowniku
Acacia boormanii
Acacia calcicola

Akacja (Acacia Mill.) – rodzaj drzew i krzewów należący do rodziny bobowatych i podrodziny brezylkowych (dawniej w mimozowych). W dawnym, tradycyjnym ujęciu zaliczano tu ok. 1450 gatunków bardzo szeroko rozprzestrzenionych w strefie międzyzwrotnikowej i na przyległych obszarach stref umiarkowanych. W wąskim ujęciu dominującym współcześnie rodzaj obejmuje ok. 1030[2]–1080[3] gatunków występujących głównie w Australii (1045 gatunków, z czego 941 to endemity), poza tym obecnych w południowo-wschodniej Azji, wyspach zachodniego Pacyfiku, dwa gatunki rosną na Madagaskarze i Maskarenach[4]. Duża część gatunków tradycyjnie uznawanych za akacje została wyodrębniona do rodzajów: Senegalia (pantropikalny), Vachellia i Faidherbia (Afryka i Azja), Acaciella i Mariosousa (Ameryka Północna i Południowa).

Akacje występują na sawannach, w okresowo suchych formacjach leśnych i zaroślowych oraz na pustyniach[4]. Stanowią kluczowy składnik takich australijskich formacji jako mulga czy brigalow[5].

Rośliny z tego rodzaju są wszechstronnie użytkowane – dostarczają drewna, paszy dla zwierząt, także gum i nasion jadanych przez aborygenów, są źródłem tanin używanych do garbowania, niektóre mają właściwości halucynogenne, lecznicze, wykorzystywane bywają jako włókiennicze, sadzone są w celu rekultywacji gleb i często jako ozdobne[6].

Morfologia

[edytuj | edytuj kod]
Pokrój
Drzewa do 50 m wysokości (A. bakeri)[6], jak i krzewy o wysokości od 1 do 2 m.
Liście
Pierzaste, ułożone skrętolegle, pojedyncze lub podwójne, niekiedy złożone. Często właściwe liście są silnie zredukowane, a "liśćmi" są liściaki, czyli przekształcone ogonki (długość od 5 mm do 30 cm) o zróżnicowanym kształcie. Zarówno liście, jak i liściaki zaopatrzone są w przylistki, które często przekształcają się w ciernie, osiągające nawet do 12 cm długości.
Kwiaty
Małe, cztero- lub pięciokrotne, obu- lub rozdzielnopłciowe, zebrane w 10 do 100 w główki lub kłosy. W każdym kwiecie posiadającym organy męskie znajdują się liczne (często ponad 50) pręciki o barwie kremowej, żółtej lub pomarańczowej, z reguły wystające ponad okwiat.
Owoc
Pękający lub niepękający strąk, podłużnie jajowaty lub równowąski, zazwyczaj z przewężeniami między nasionami.

Systematyka i taksonomia

[edytuj | edytuj kod]
Pozycja systematyczna

Pierwszym autorem nazwy naukowej Acacia był Philip Miller w 1754[7]. W 1913 Nathaniel Lord Britton i Addison Brown wskazali jako typ nomenklatoryczny rodzaju afrykański gatunek – Acacia nilotica (L.) Delille. Od tego gatunku pochodzi nazwa naukowa rodzaju, bowiem ekstrakt z jego z liści i strąków Dioskurydes nazwał po grecku ἀκακία (akakia)[8]. Do rodzaju włączano gatunki występujące na wszystkich kontynentach strefy międzyzwrotnikowej. W 1986 po raz pierwszy Pedley zauważył, że 1352 zaliczane tu wówczas gatunki nie tworzą taksonu monofiletycznego i zaproponował podział ich na trzy rodzaje – Acacia sensu stricto (161 gatunków), Senegalia (231 gatunków) i Racosperma (960 gatunków związanych niemal wyłącznie z Australazją)[9]. Ta ostatnia nazwa zaproponowana została po raz pierwszy już w 1829 roku przez Carla Friedricha Philippa von Martiusa, najpierw jako nazwa dla sekcji, a w 1835 nawet jako odrębny rodzaj[10][11]. Konsekwentnie w 2003 Pedley opublikowal 834 nowych nazw gatunkowych w rodzaju Racosperma umieszczając pod nimi australazjatyckie gatunki z rodzaju Acacia[12]. W tym samym roku Anthony Orchard i Bruce Maslin zaproponowali zmianę typu nomenklatorycznego, tak by nazwę Acacia zachować jednak dla najbardziej licznej, australazjatyckiej grupy gatunków[13]. Decyzja o wyborze takiego typu spowodowała duże kontrowersje w wśród taksonomów[14][15]. Ostatecznie podczas Międzynarodowego Kongresu Botanicznego w Melbourne zdecydowano o zachowaniu nazwy Acacia i odrzuceniu nazwy Racosperma dla gatunków australazjatyckich[16]. W efekcie wcześniejsza grupa gatunków zawierająca dotychczasowy typ nomenklatoryczny, czyli Acacia sensu stricto czy też Acacia subgenus Acacia przeniesiona została do rodzaju Vachellia[4]. W sumie, z powodu zagnieżdżenia w obrębie tradycyjnie ujmowanego rodzaju Acacia około tysiąca gatunków z 36 rodzajów (tradycyjnie zaliczanych do plemienia Ingeae)[4] parafiletyczne, szerokie jego ujęcie zastąpiono podziałem na 5 grup. Poza wspomnianymi wyżej dwiema dużą grupę gatunków pantropikalnych zaliczono do rodzaju Senegalia (wcześniej Acacia subg. Aculeiferum sensu stricto). Jeden gatunek Acacia albida umieszczony został w monotypowym rodzaju jako Faidherbia albida. W końcu dwie grupy gatunków z kontynentów amerykańskich zaliczone zostały do rodzajów Acaciella i Mariosousa[4][6][2].

Rodzaj Acacia zaliczany był tradycyjnie do podrodziny mimozowych Mimosaceae w obrębie bobowatych Fabaceae s.l.[2] W 2017 mimozowe umieszczone zostały w podrodzinie brezylkowych Caesalpinioideae[17][2]. Zaliczany bywa do plemienia Acacieae[18].

Taksonem siostrzanym dla Acacia sensu stricto jest Paraserianthes lophantha[19]. Kolejne rodzaje najbliżej spokrewnione to: Archidendron, Archidendropsis, Pararchidendron i Wallaceodendron[20].

Gatunki
 Osobny artykuł: Lista gatunków z rodzaju akacja.

Obecność w kulturze

[edytuj | edytuj kod]
  • Gałązki akacji wchodzą w skład herbu Australii i innych symboli tego kraju. Uproszczone przedstawienie graficzne nie pozwala na określenie konkretnego gatunku, niemniej w dwustulecie brytyjskiej kolonizacji Australii (rok 1988) za symbol narodowy Związku Australijskiego uznano Acacia pycnantha, a kilka lat później ustanowiono państwowe święto tejże rośliny[21].
  • Akacje 29 razy wymienione zostały w Starym Testamencie. Są m.in. w opisie głównych materiałów, z których wykonano Arkę Przymierza i jej wyposażenie[22]. Tradycyjnie opisywane jako akacje rośliny z Afryki i Azji południowo-zachodniej współcześnie zaliczane są do rodzajów Senegalia i Vachellia[3].
  • W żydowskich midraszach akacja zaliczona została do siedmiu wybranych roślin używanych w ceremonii oczyszczania z trądu[22].

Przypisy

[edytuj | edytuj kod]
  1. ↑ Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
  2. ↑ a b c d e Peter F. Stevens, Fabales, [w:] Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2009-09-23] (ang.).
  3. ↑ a b c d Acacia Mill.. [w:] Plants of the World online [on-line]. Royal Botanic Gardens, Kew. [dostęp 2022-01-10].
  4. ↑ a b c d e G. P. Lewis, Brian Schrire, Barbara Mackinder, Mike Lock: Legumes of the World. Royal Botanic Gardens, Kew, 2005, s. 130. ISBN 978-1-900347-80-8.
  5. ↑ Orchard, Anthony E.; Wilson, Annette J.G.: Flora of Australia. Volume 11A, Mimosaceae, Acacia part 1. Melbourne: CSIRO, 2001.
  6. ↑ a b c David J. Mabberley, Mabberley’s Plant-Book, Cambridge: Cambridge University Press, 2017, s. 3–4, DOI: 10.1017/9781316335581, ISBN 978-1-107-11502-6, OCLC 982092200.
  7. ↑ Miller P.: The Gardeners Dictionary. 1754, s. 25.
  8. ↑ Vachellia nilotica (L.) P.J.H.Hurter & Mabb.. [w:] Plants of the World online [on-line]. Royal Botanic Gardens, Kew. [dostęp 2022-01-10].
  9. ↑ Pedley L.. Derivation and dispersal of Acacia (Leguminosae), with particular reference to Australia, and the recognition of Senegalia and Racosperma. „Botanical Journal of the Linnean Society”. 92, 3, s. 219–254, 1986. DOI: 10.1111/j.1095-8339.1986.tb01429.x. 
  10. ↑ Martius C.F.P., Hortus regius Monacensis, 1829, s. 188.
  11. ↑ Martius C.F.P., Hortus regius Monacensis seminifer, 1835, s. 4.
  12. ↑ Pedley L.. A synopsis of Racosperma C.Mart. (Leguminosae: Mimosoideae). „Austrobaileya”. 6, 3, s. 445–496, 2003. 
  13. ↑ Orchard, A.E.; Maslin, B.R.. Proposal to conserve the name Acacia (Leguminosae: Mimosoideae) with a conserved type. „Taxon”. 52, s. 362–363, 2003. 
  14. ↑ Thiele, Kevin R.. The controversy over the retypification of Acacia Mill. with an Australian type: A pragmatic view. „Taxon”. 60, 1, s. 194–198, 2011. 
  15. ↑ Brummitt, R. K.. (292) Acacia: a solution that should be acceptable to everybody. „Taxon”. 59, 6, s. 1925–1926, 2010. DOI: 10.1002/tax.596050. 
  16. ↑ The Acacia debate. [w:] IBC2011 Congress News [on-line]. [dostęp 2022-01-10].
  17. ↑ Legume Phylogeny Working Group. A new subfamily classification of the Leguminosae based on a taxonomically comprehensive phylogeny. „Taxon”. 66, 1, s. 44–77, 2017. 
  18. ↑ Genus Acacia Mill.. [w:] Germplasm Resources Information Network (GRIN-Taxonomy) [on-line]. USDA, Agricultural Research Service, National Plant Germplasm System. [dostęp 2022-01-11].
  19. ↑ Brown, Gillian K.; Daniel J. Murphy & Pauline Y. Ladiges. Relationships of the Australo-Malesian genus Paraserianthes (Mimosoideae: Leguminosae) identifies the sister group of Acacia sensu stricto and two biogeographical tracks. „Cladistics”. 27, 4, s. 380–390, 2011. 
  20. ↑ Brown, Gillian K.; Murphy, Daniel J.; Miller, Joseph T.; Ladiges, Pauline Y.. Acacia s.s. and its Relationship Among Tropical Legumes, Tribe Ingeae (Leguminosae: Mimosoideae). „Systematic Botany”. 33, 4, s. 739–751, 2008. DOI: 10.1600/036364408786500136. 
  21. ↑ Golden Wattle. Australian National Botanic Gardens. [dostęp 2009-09-22]. (ang.).
  22. ↑ a b Zofia Włodarczyk: Rośliny biblijne. Leksykon. Kraków: Instytut Botaniki im. W. Szafera PAN, 2011. ISBN 978-83-89648-98-3.


Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Akacja&oldid=70350742”