Pszenica zwyczajna

Pszenica zwyczajna (Triticum aestivum L.) – gatunek pszenicy z rodziny wiechlinowatych. Jest kosmopolityczną rośliną uprawną, której największe uprawy znajdują się w Europie, wschodniej Azji oraz Indiach, obu Amerykach, a także Australii.

Pszenica zwyczajna

Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	rośliny
Podkrólestwo	rośliny zielone
Nadgromada	rośliny telomowe
Gromada	rośliny naczyniowe
Podgromada	rośliny nasienne
Nadklasa	okrytonasienne
Klasa	Magnoliopsida
Nadrząd	liliopodobne (≡ jednoliścienne)
Rząd	wiechlinowce
Rodzina	wiechlinowate
Rodzaj	pszenica
Gatunek	pszenica zwyczajna
Nazwa systematyczna
Triticum aestivum L. Sp. Pl. 85 1753
Synonimy
Triticum vulgare Vill.

Morfologia

Kłosy pszenicy

Kłosek

Ziarniaki

Łodyga

Źdźbło o wysokości do 150 cm o nieco szorstkich kolankach.

Liście

Dwurzędowo ustawione, naprzemianległe, pochwiaste, równowąskie, żyłkowanie równoległe. W dotyku nieco szorstkie.

Kwiaty

Zebrane w czworoboczny kłos składający się z kilku nie rozpadających się po dojrzeniu kłosków. Kłoski są zazwyczaj 4-kwiatowe, o mniej więcej takiej samej długości i szerokości. Dolna plewka, w zależności od odmiany, jest oścista, bezostna lub zaostrzona i ma taką samą długość, jak plewka górna. Kwiaty są klejstogamiczne.

Owoce

Zaokrąglony ziarniak dający się łatwo wyłuskać z kłoska. Na przedniej stronie posiada bruzdę. Bielmo mączyste lub szkliste.

Pochodzenie

Współcześnie uprawiana pszenica zwyczajna powstała w wyniku kilkukrotnych krzyżowań zarówno dziko rosnących, jak i uprawianych gatunków traw, mutacji genetycznych, oraz trwającej już wiele tysięcy lat selekcji dokonywanej przez uprawiających ją ludzi. Radykalnych zmian genetycznych dokonano w latach 50. XX wieku. W wyniku tego z dziko rosnącej rośliny o wysokości 1,2 m, o drobnych, niedających się oddzielić od plew ziarnach, powstała pszenica o wysokości ok. 40 cm, czterokrotnie większych kłosach i większych, dających się wymłócić ziarnach. Obecnie pszenica daje 10-krotnie większe plony, niż w czasach historycznych. Uprawiana jest w tysiącach kultywarów.

Pszenica zwyczajna jest heksaploidem o liczbie chromosomów 2n = 42. Spośród sześciu jej zestawów chromosomów dwa pochodzą od Triticum urartu, dwa od Aegilops speltoides, dwa od Aegilops tauschii. Początek ewolucji dały dwa pierwsze wymienione gatunki, które krzyżując się z sobą dały nowy gatunek – Triticum dicoccoides o czterech zestawach chromosomów (2n= 28). Nastąpiło to samorzutnie, około 580–820 tysięcy lat temu. Z Triticum dicoccoides w wyniku samorzutnej mutacji powstała pszenica płaskurka (Triticum dicoccon). Płaskurka krzyżując się z Aegilops tauschii dała początek nowemu gatunkowi – pszenicy orkisz (Triticum speltum), o sześciu zestawach chromosomów, z tego zaś w wyniku mutacji powstała pszenica zwyczajna. Nastąpiło to około 8500 lat temu.

Uprawa

Uprawa polowa pszenicy

W Polsce uprawiana jest zarówno pszenica ozima, jak i jara. Pszenica ozima jest zbożem, które w odróżnieniu od innych ozimin nie jest tak wrażliwe na opóźniony termin siewu, ale wykonanie go zgodnie z harmonogramem, daje największe szanse na uzyskanie wysokiego plonu. Przyjmuje się, że optymalny termin siewu pszenicy ozimej przypada we wschodniej części Polski pomiędzy 15 a 20 września. W przypadku Polski centralnej jest to okres pomiędzy 20 a 30 września, a w Polsce południowo-zachodniej siewy możliwe są nawet do połowy października.

Pszenica jara, która ma niskie wymagania termiczne, powinna zostać zasiana pomiędzy 15 marca a 5 kwietnia, w zależności od regionu.

Zastosowanie

Wartość odżywcza Pszenica zwyczajna, ziarno (100 g)

Wartość energetyczna 1373 kJ (328 kcal) Białka 11,1 g szczegółowe informacje RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 24% 24% 24% 24% M 20% 20% 20% 20% Węglowodany 70,5 g szczegółowe informacje Przyswajalne 59,0 g RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 45% 45% 45% 45% M 45% 45% 45% 45% Jednocukry Glukoza b.d. g Fruktoza b.d. g Dwucukry Sacharoza 0,5 g Laktoza 0 g Skrobia 56,8 g Błonnik 11,5 g AI 19–30 31–50 51–70 70+ K 46% 46% 55% 55% M 30% 30% 38% 38% Tłuszcze 2,4 g szczegółowe informacje Kwasy tł. nasycone 0,35 g Kwasy tł. nienasycone Jednonienasycone 0,28 g Wielonienasycone 1,1 g omega-3 0,07 g α-Linolenowy (ALA) 0,07 g AI 19–30 31–50 51–70 70+ K 6,4% 6,4% 6,4% 6,4% M 4,4% 4,4% 4,4% 4,4% omega-6 1,03 g Linolowy (LA) 1,03 g AI 19–30 31–50 51–70 70+ K 8,6% 8,6% 9,4% 9,4% M 6,1% 6,1% 7,4% 7,4% Woda 14,5 g szczegółowe informacje AI 19–30 31–50 51–70 70+ K 0,5% 0,5% 0,5% 0,5% M 0,4% 0,4% 0,4% 0,4%

Witaminy Witamina C 0 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% M 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% Tiamina (B1) 0,423 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 38% 38% 38% 38% M 35% 35% 35% 35% Ryboflawina (B2) 0,11 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 10% 10% 10% 10% M 8,5% 8,5% 8,5% 8,5% Niacyna (B3) 3,27 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 23% 23% 23% 23% M 20% 20% 20% 20% Witamina B6 0,28 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 22% 22% 19% 19% M 22% 22% 16% 16% Foliany 0,145 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 36% 36% 36% 36% M 36% 36% 36% 36% Kobalamina (B12) 0 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% M 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% Witamina A 0 mg RAE RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% M 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% Witamina D 0 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% M 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% Witamina E 1,49 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 9,9% 9,9% 9,9% 9,9% M 9,9% 9,9% 9,9% 9,9% Makroelementy Fosfor 330 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 47% 47% 47% 47% M 47% 47% 47% 47% Wapń 37 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 3,7% 3,7% 3,1% 3,1% M 3,7% 3,7% 3,7% 3,1% Magnez 120 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 39% 38% 38% 38% M 30% 29% 29% 29% Potas 340 mg AI 19–30 31–50 51–70 70+ K 7,2% 7,2% 7,2% 7,2% M 7,2% 7,2% 7,2% 7,2% Sód 4 mg AI 19–30 31–50 51–70 70+ K 0,3% 0,3% 0,3% 0,3% M 0,3% 0,3% 0,3% 0,3% Mikroelementy Jod 0,0067 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 4,5% 4,5% 4,5% 4,5% M 4,5% 4,5% 4,5% 4,5% Żelazo 3,8 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 21% 21% 48% 48% M 48% 48% 48% 48% Miedź 0,37 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 41% 41% 41% 41% M 41% 41% 41% 41% Cynk 3,49 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 44% 44% 44% 44% M 32% 32% 32% 32% Mangan 2,65 mg AI 19–30 31–50 51–70 70+ K 147% 147% 147% 147% M 115% 115% 115% 115%

Dane liczbowe na podstawie: Wartości RDA i AI wyznaczone na podstawie danych Institute of Health

• Jedno z podstawowych zbóż. Wytwarza się z niego mąkę i kaszę (mannę i perłową).
• Jedna z podstawowych pasz w rolnictwie. W hodowli zwierząt wykorzystuje się również słomę i otręby.
• Skrobia jest wykorzystywana w medycynie, a otręby w dietetyce.

Udział w kulturze

• W Biblii pszenica wymieniona jest ponad 70 razy. Uprawiano wówczas 3 jej gatunki. Pszenica zwyczajna i pszenica twarda (Triticum durum) opisane są hebrajskim słowem ḥíţţa(h), pszenica płaskurka (Triticum dicoccon) hebrajskim słowem kussemeţ. Ponadto pszenice te opisane są innymi, ogólnymi określeniami oznaczającymi: zboże, zboże stojące na polu, garść ściętego zboża, pojedyncze źdźbło, zboże wymłócone, ale nie oczyszczone, zboże wymłócone i oczyszczone, zboże prażone, pasza, obrok. W czasach biblijnych w Izraelu pszenica zwyczajna była najważniejszym uprawianym zbożem. 90% ziaren znajdywanych w wykopaliskach z okresu najazdu Sennacheryba (ok. 700 lat p.n.e.) to ziarniaki pszenicy zwyczajnej.
• Oczekiwanie na dojrzewanie pszenicy było w Izraelu połączone z wieloma świętami rolniczym. Podczas święta Szawuot (Święto Żniw) świątyni ofiarowywano plon pszenicy.