[go: up one dir, main page]
Wikipedia

Kowary

miasto i gmina w województwie dolnośląskim
Ten artykuł dotyczy miasta. Zobacz też: inne znaczenia słowa Kowary.

Kowary (niem. Schmiedeberg im Riesengebirge) – miasto w województwie dolnośląskim, w powiecie karkonoskim, na pograniczu Karkonoszy, Rudaw Janowickich i Kotliny Jeleniogórskiej w Sudetach Zachodnich. Historycznie leżące na Dolnym Śląsku. W latach 1975–1998 miasto administracyjnie należało do województwa jeleniogórskiego.

Kowary
miasto i gmina
Ilustracja
Kowary, ul. 1 Maja
Herb Flaga
Herb Flaga
Państwo

 Polska

Województwo

 dolnośląskie

Powiat

karkonoski

Data założenia

1158

Prawa miejskie

1513

Burmistrz

Elżbieta Zakrzewska (od 2018)

Powierzchnia

37,39 km²

Wysokość

420–1280 m n.p.m.

Populacja (01.01.2023)
• liczba ludności
• gęstość


9913[1]
265,1 os./km²

Strefa numeracyjna

(+48) 75

Kod pocztowy

58-530

Tablice rejestracyjne

DJE

Położenie na mapie powiatu karkonoskiego
Mapa konturowa powiatu karkonoskiego, na dole po prawej znajduje się punkt z opisem „Kowary”
Położenie na mapie Polski
Mapa konturowa Polski, po lewej nieco na dole znajduje się punkt z opisem „Kowary”
Położenie na mapie województwa dolnośląskiego
Mapa konturowa województwa dolnośląskiego, blisko centrum na lewo znajduje się punkt z opisem „Kowary”
Ziemia50°47′30″N 15°50′00″E/50,791667 15,833333
TERC (TERYT)

0206021

SIMC

0936078

Urząd miejski
ul. 1 Maja 1a
58-530 Kowary
Multimedia w Wikimedia Commons
Informacje w Wikipodróżach
Hasło w Wikisłowniku
Strona internetowa
BIP

Według danych GUS z 31 marca 2011 miasto liczyło 11 784 mieszkańców, 31 grudnia 2013 – 11 008[2], 31 grudnia 2015 – 11 287[3], 30 czerwca 2020 – 10 741 osób[4], a 1 stycznia 2023 w Kowarach mieszkało 9913 osób[1] (390. miejsce w kraju).

Położenie

edytuj

Miasto Kowary leży w południowo-zachodniej części województwa dolnośląskiego, w powiecie karkonoskim, nad Jedlicą. Miasto o powierzchni 37,39 km²[1] (127. miejsce w kraju), zamieszkuje ponad 9,9 tys. mieszkańców. Kowary położone są w południowo-wschodniej części Kotliny Jeleniogórskiej, północno-wschodniej części Karkonoszy i południowo-zachodnim skrawku Rudaw Janowickich. Obszar miasta w granicach administracyjnych (3739 ha powierzchni) charakteryzuje się urozmaiconą rzeźbą terenu (420–1280 m n.p.m.)[5], a przez to zróżnicowaniem warunków klimatycznych. Od południowego zachodu Kowary graniczą z Czechami. Granica biegnie od Przełęczy Okraj przez Kowarski Grzbiet do Skalnego Stołu.

 
Jedlica zimą

Kowary położone są nad rzeką Jedlicą, wzdłuż której na przestrzeni ok. 5 km ciągnie się zwarta zabudowa. W środkowej jej części usytuowane jest centrum miasta, które jest jego najstarszą częścią. Znajdują się tu liczne placówki usługowo-handlowe, urząd miasta, kościół, ośrodek zdrowia i dwie szkoły podstawowe[potrzebny przypis].

Do lat 90. XX wieku miasto było znaczącym ośrodkiem przemysłowym. Obecnie czynione są starania w kierunku zwiększenia roli turystyki. Nieprzerwanie, natomiast, miasto pełni funkcje ośrodka specjalistycznego lecznictwa uzdrowiskowego.

Według danych z roku 2002[6] Kowary mają powierzchnię 37,39 km², w tym:

  • użytki rolne: 22%
  • użytki leśne: 63%

Miasto stanowi 5,95% powierzchni powiatu.

Sąsiednie gminy: Kamienna Góra, Karpacz, Lubawka, Mysłakowice, Podgórzyn, Svoboda nad Úpou (Czechy)

Historia

edytuj
Osobne artykuły: Kalendarium Kowar i Herb Kowar.
 
Widok miejscowości z XIX w.

Założenie i rozwój miasta Kowary związany jest głównie z wydobyciem rud żelaza i z kowalstwem[7]. W 1148 waloński gwarek, Laurentius Angelus dokonał odkrycia – na zboczu góry Rudnik w Rudawach Janowickich stwierdził obecność rud żelaza. Niespełna 10 lat później, w 1158 książę Bolesław Kędzierzawy wydał rozporządzenie, które zapoczątkowało wydobycie rudy z owej góry. Wkrótce powstały kuźnie i hamernie, w wielu zakładach metalurgicznych wytwarzano wyroby metalowe[7]. W XIV w. osada słynęła z huty (fryszerka) i hamerni (kuźni), która wyrabiała znakomite noże i sierpy. Pod koniec XIV w. stała się własnością rycerską z własnym zamkiem[8].

 
Widok Kowar ze szczytu Śnieżki

4 września 1513 król Czech i Węgier Władysław Jagiellończyk nadał Kowarom prawa miejskie[7], w 1528 uzyskały prawa wolnego miasta górniczego. Miasto było znaczącym ośrodkiem produkcji broni palnej, zwłaszcza pod koniec XVI wieku. Król Zygmunt August w 1564 zamówił u kowarskich rusznikarzy 200 luf do muszkietów dla swojego wojska. Istniało tu wówczas 11 kuźnic, które dostarczały 3000 cetnarów żelaza[8].

Wiek XVII to dalszy intensywny rozwój Kowar, który jednak przerwała wojna trzydziestoletnia. Skutecznie zahamowała rozbudowę miasta, wyniszczyła ludność i samo miasto. Polecono wówczas zatopić kopalnie, był to koniec okresu świetności kowarskiego górnictwa. W wyniku upadku przemysłu górniczego i metalurgicznego rozwinęła się produkcja i bielenie płótna lnianego i wyrób tzw. białej przędzy, która szybko stała się specjalnością miasta, rozwijała się również hodowla zwierząt i roślin. W 1720 powstała jedna z pierwszych na Dolnym Śląsku manufaktur płócienniczych[potrzebny przypis].

Na skutek wojen prusko-austriackich (wojny śląskie) Kowary wraz z całym Dolnym Śląskiem zostały przyłączone do Prus. Król Fryderyk II wykupił dobra kowarskie z rąk czeskiego rodu Czerninów(inne języki). Wcześniej przez ponad 200 lat Kowarami władali von Schaffgotschowie. Próby rozwoju kowarskiego górnictwa próbowano jeszcze podjąć w XVIII i XIX w., jednak bezskutecznie. Przez ponad 200 lat miasto utrzymywało się dzięki włókiennictwu, i to dzięki niemu większość mieszkańców miała pracę. W końcu XVIII i na początku XIX wieku na tle ogólnego kryzysu gospodarczego m.in. ciężkie zimy i zaraza ziemniaczana nastąpiła stagnacja gospodarcza, bezrobocie, które wywołało zubożenie ludności i narastający kryzys społeczny m.in. bunt tkaczy w 1848. Mimo działań rządu pruskiego nie udało się uratować tkactwa i płóciennictwa chałupniczego[potrzebny przypis].

 
Kowary, pocz. XX w.

Lata po I wojnie światowej przyniosły niewielkie ożywienie gospodarcze. Ponownie otwarto kopalnie i rozpoczęto wydobywanie rud żelaza. W 1927 rozpoczęto wydobycie rudy uranu podczas eksploatacji rud żelaza. Po przerwie w eksploatacji w latach 1929–1935, spowodowanej światowym kryzysem, wznowiono pracę kopalni, a uran sprzedawano do 1939 zakładom badawczym w Oranienburgu i zakładom Stahlwerk Mark A.G. w Hamburgu. 1 kwietnia 1938 do Kowar włączono wieś Podgórze[9]. Rozwój miasta przerwała II wojna światowa.

W 1945 miasto zostało włączone do Polski, a jego dotychczasowych mieszkańców wysiedlono do Niemiec. Obecna nazwa została administracyjnie zatwierdzona 7 maja 1946[10].

Po 1945 wznowiono wydobycie rud uranu, jednak proces wydobywania owiany był tajemnicą i był pilnie strzeżony. Oficjalnie była tu jedynie kopalnia rud żelaza. Bito również nowe sztolnie poszukiwawcze, wydobywcze i szyby wydobywcze. Uran wydobywano dla radzieckiej atomistyki głównie w latach 40. i 50. XX wieku. W latach 60. w Kowarach przerabiano rudy uranu z innych złóż w Polsce i z ubogiej rudy z hałd. Robotnicy pracujący przy wydobyciu tegoż surowca, jego sortowaniu i przeróbce nie posiadali odpowiednich zabezpieczeń do pracy w takich warunkach, co skutkowało to w późniejszym okresie wieloma zgonami pracowników owych zakładów[potrzebny przypis].

Zobacz też: Kopalnia Podgórze.

W okresie powojennym w mieście rozwijał się przemysł wydobywczy (głównie Zakłady Przemysłowe R-1), maszynowy (Fabryka Maszyn Kowary) oraz włókienniczy (zakłady lniarskie, fabryka dywanów, fabryka filców technicznych)[7].

1 stycznia 1960 do Kowar włączono wieś Krzaczyna ze zniesionej gromady Ścięgny w tymże powiecie[11].

Demografia

edytuj

Dane z 31 grudnia 2017[12]:

Opis Ogółem Kobiety Mężczyźni
Jednostka osób % osób % osób %
Populacja 11 090 100 5814 52,4 5276 47,6
Gęstość zaludnienia
[mieszk./km²]		 313,1 167,6 145,5

Piramida wieku mieszkańców Kowar w 2014 roku.

 

Gospodarka

edytuj
 
Dawna Fabryka Dywanów Kowary SA

Przemysł w mieście do lat 90. XX wieku funkcjonował głównie branży włókienniczej, budowlanej i drzewnej. Reprezentantami tych branż były zakłady (obecnie zamknięte)[potrzebny przypis]:

W początkowym okresie PRL największym zakładem miasta były Zakłady Przemysłowe R-1.

Obecnie rozwój miasta ukierunkowuje się na oferowanie usług turystycznych. W ciągu ostatnich lat wielokrotnie rozważane były projekty utworzenia w rejonie miasta stacji sportów zimowych.

Transport

edytuj
 
Widok drogi z Wałbrzycha i przejść granicznych na przełęczy Okraj (teren Kowar) oraz w Lubawce

Drogi

edytuj

Kowary leżą przy następujących szlakach:

Publiczny transport zbiorowy zapewnia PKS Tour Jelenia Góra[13] i mniejsi przewoźnicy drogowi. W styczniu 2022 uruchomiono w mieście komunikację miejską w oparciu o tabor miejscowego przewoźnika «Partner Tour». Wykonywane są trzy kursy dziennie w dni robocze na jednej linii[14].

Kolej

edytuj
 
Dworzec PKP w Kowarach

Dawniej w mieście działały dwie stacje kolejowe – Kowary i Kowary Średnie. Dodatkowo wybudowano również trzy przystanki kolejowe: Kowary Ściegny, Kowary Zdrój i Kowary Górne. Wszystkie punkty zlokalizowano na linii kolejowej nr 308, łączącej Kamienną Górę z Jelenią Górą[15]. Otwarcie pierwszego odcinka Jelenia Góra – Kowary miało miejsce 15. maja 1882 roku[15]. Przedłużenie odcinka do Kamiennej Góry przez Tunel pod Przełęczą Kowarską o długości 1025 metrów nastąpiło 5. czerwca 1905 roku[15]. Po II wojnie światowej linia przeszła na własność Polskich Kolei Państwowych. W dniu 8. lipca 1945 roku podpisano porozumienie polsko-radzieckie, w wyniku którego zdemontowano elementy sieci trakcyjnej i wywieziono do Związku Radzieckiego[16]. W 1986 roku zawieszono przewozy pasażerskie na szlaku do Kamiennej Góry[17]. W 1999 roku całkowicie zawieszono przewozy kolejowe[18].

Zabytki

edytuj
Osobny artykuł: Zabytki w Kowarach.
 
Kaplica św. Anny w Kowarach
 
Ratusz w Kowarach
 
Szpital Wysoka Łąka w Kowarach
 
Szpital Bukowiec w Kowarach.
 
Zakon franciszkański, obecnie plebania kościoła Imienia NMP

W wojewódzkim rejestrze zabytków na liście zabytków wpisane są obiekty:[19]:

  • miasto
  • kościół parafialny pw. NMP z XV w., poł. XVI w., XVIII w.
  • plebania, ul. 1 Maja 58, z 1799 r.
  • kaplica wotywna pw. św. Anny z 1727 r.
  • kościół parafialny
  • ratusz, ul. 1 Maja 1A, klasycystyczny z 1789 r., przebudowany na przełomie XIX i XX w.
  • altana – dawny „Pawilon Oficerski”, znajduje się przy ul. Borusiaka, k. XVIII w., zwany przez mieszkańców „Grzybkiem”, obecnie w rękach prywatnych, skrajnie zaniedbany przez właściciela
  • budynek mieszkalno-usługowy, ul. Jeleniogórska 10, z XIX/XX w.
  • dworek, ul. Jeleniogórska 12, z XIX w.
  • zespół szpitalny, ul. Jeleniogórska 14, z 1907 r.
    • budynek administracyjny
    • budynek mieszkalny
    • budynek mieszkalny „Szarotka”
    • budynek szpitalny
    • budynek warsztatowy i kotłownia
    • budynek magazynowy
    • budynek spacerowy, drewniany
    • park
  • dom, ul. Jeleniogórska 30, z 4 ćw. XIX w.
  • budynek mieszkalno-usługowy, ul. Kowalska 2/2, z poł. XVIII w. – XX w.
  • dom, ul. Łomnicka 19, z 1788 r., XIX w. – XX w.
  • dom, ul. 1 Maja 7, z 1900 r.
  • młyn z piekarnią, ob. dom mieszkalny, ul. 1 Maja 11, z 1 poł. XVIII w., XIX w.
  • domy, ul. 1 Maja 6, 8, 9, 10, 15, 16, 17, 18, 19, 20, 21, 23, 25 34, 35, 38, 44, 48, 54, 70, 77, 82, 96 z XVIII w. i XIX w.
  • domy, ul. 1 Maja 28, 40a, XVII, XIX w.
  • dom mieszkalno-usługowy, ul. 1 Maja 12/14, 50, 53 z XVIII w., XIX w.
  • oficyna, ul. 1 Maja 70a
  • willa, ob. szkoła, ul. 1 Maja 72, z poł. XIX w.
  • pałac, ul. Ogrodowa 21, z XVIII w. – XIX w.
  • dom, ul. Ogrodowa 30, z 1748 r.
  • dom, ul. Ogrodowa 49, z k. XVIII w.
  • dom, ul. Pocztowa 1, z XVIII w., XX w.
  • gospoda i hotel, ob. dom mieszkalny, ul. Pocztowa 5, z 4 ćw. XVIII w.
  • dom, ul. Pocztowa 12, z k. XIX w.
  • willa, ul. Sanatoryjna 1, z l. 1870–1890
  • park
  • dwa domy (połączone łącznikiem), ul. Sanatoryjna 9, 9a, z l. 1900–1904
  • dom, ul. Sanatoryjna 13, z l. 1910–1917,
  • zespół sanatorium „Bukowiec”, ul. Sanatoryjna 15, 27, z l. 1902–1904, 1920 r.
    • sanatorium „Wysoka Łąka”
    • sanatorium „Bukowiec”
    • park
  • willa, ul. Sanatoryjna 17, z 1902 r.
  • willa, ul. Sanatoryjna 19, z 1902 r.
  • szkoła podstawowa nr 1:
    • budynek, ul. Staszica, z 1778 r., z XIX/XX w.
    • budynek, ul. Jagiellońska (d. ul. Waryńskiego), z 1794 r.
  • plebania ewangelicka, obecnie dom mieszkalny, ul. Waryńskiego 2, z 1753 r.
  • pałac, obecnie dom mieszkalny, ul. Waryńskiego 40, z drugiej poł. XVIII w., XIX/XX w.
  • karczma, ob. dom mieszkalny, ul. Wiejska 1, mur.-drewn., z końca XIX w.
  • dom, ul. Wojska Polskiego 2, z końca XIX w.
  • wodociągowa wieża ciśnień (kolejowa), ul. Borusiaka, z 1905 r.

Kowary – Ciszyca

 
Ruiny wieży widokowej w parku pałacowym, Kowary – Ciszyca
 
Kopalnia Liczyrzepa – wejście do sztolni
  • zespół pałacowy, ul. Jeleniogórska 38, z pocz. XIX w.:

Kowary – Radociny

  • zespół pałacowy Radociny, zw. „Nowy Dwór”, ul. Zamkowa 1:
    • pałac, z XVI w., przebudowany w 1861 r.[20] – XIX w., 1913 r.
    • park, z drugiej poł. XIX w.

inne zabytki:

Atrakcje turystyczne[potrzebny przypis]

edytuj
Park Miniatur Zabytków Dolnego Śląska
 
Miniatura zamku Książ
 
Pałac w Bożkowie
 
Pałac w Mysłakowicach
 
Miniatura bazyliki w Krzeszowie
 
Miniatura świdnickiego Kościoła Pokoju
 
Kościół Wang w parku miniatur

Szlaki turystyczne

edytuj

Edukacja

edytuj
 
Szkoła Podstawowa nr 1

Dawniej w Kowarach było 5 szkół podstawowych (nie istnieją już SP nr 2 w Kowarach Górnych, SP nr 4 przy obecnym ZSO i SP nr 5 na Wojkowie). Obecnie istnieją dwie szkoły podstawowe (Szkoła Podstawowa nr 1 w Kowarach i Szkoła Podstawowa nr 3 im. Józefa Gielniaka), gimnazjum, liceum ogólnokształcące i liceum dla dorosłych (Zespół Szkół Ogólnokształcących). Gimnazjum i Liceum im. Stanisława Lema[potrzebny przypis].

Kultura

edytuj

W Kowarach do 2002 r. istniało Kino „Orzeł”, które obecnie jest zamknięte. Główną instytucją kulturalną i animatorem życia kulturalnego miasta jest Miejski Ośrodek Kultury[potrzebny przypis].

Wspólnoty wyznaniowe

edytuj

Sport

edytuj

W Kowarach działa Miejski Klub Sportowy Olimpia, który organizuje imprezy sportowe: „Turniej piłki nożnej juniorów im. S. Żurowskiego”, seminaria szkoleniowe „Funakoshi Shotokan Karate” i „Polsko-Czeskie mistrzostwa o puchar Karkonoszy w paralotniach”. Ponadto klub jest współorganizatorem „Dni Kowar” pod nazwą „Dni Sportu”, jak również organizuje „Majówkę”, „Jesień Kowarską” czy też inne imprezy sportowo-rozrywkowe na terenie miasta[potrzebny przypis].

Ludzie związani z Kowarami

edytuj
Z tym tematem związana jest kategoria: Ludzie związani z Kowarami.
Z tym tematem związana jest kategoria: Ludzie urodzeni w Kowarach.

Współpraca zagraniczna

edytuj

Miasta partnerskie[23]

Zobacz też

edytuj

Przypisy

edytuj
  1. ↑ a b c GUS, Powierzchnia i ludność w przekroju terytorialnym w 2023 roku [online], stat.gov.pl [dostęp 2023-07-24] (pol.).
  2. ↑ Dane z obwieszczenia komisarza wyborczego o ilości mandatów przypadających poszczególnym okręgom wyborczym w wyborach do Rady Powiatu Jeleniogórskiego w 2014 r.
  3. ↑ Powierzchnia i ludność w przekroju terytorialnym w 2016 r. Stan w dniu 31.12.2015 r. [online], Główny Urząd statystyczny, s. 59 [dostęp 2016-10-13].
  4. ↑ Wyniki badań bieżących – Baza Demografia – Główny Urząd Statystyczny [online], demografia.stat.gov.pl [dostęp 2021-02-16].
  5. ↑ Opis miasta. naszlaku.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2012-03-13)]..
  6. ↑ Portal Regionalny i Samorządowy REGIOset. regioset.pl. [dostęp 2010-09-14]. (pol.).
  7. ↑ a b c d Józef Pilch: Leksykon zabytków architektury Dolnego Śląska. Warszawa: Wydawnictwo Arkady, 2005, s. 161. ISBN 83-213-4366-X.
  8. ↑ a b Janusz Czerwiński, Ryszard Chanas: Dolny Śląsk – przewodnik. Warszawa: Sport i Turystyka, 1977 s. 254–256.
  9. ↑ Stadt Schmiedeberg.
  10. ↑ Zarządzenie Ministrów: Administracji Publicznej i Ziem Odzyskanych z dnia 7 maja 1946 r. (M.P. z 1946 r. nr 44, poz. 85).
  11. ↑ Uchwała Nr 25 Wojewódzkiej Rady Narodowej we Wrocławiu z dnia 20 sierpnia 1959 r. w sprawie zniesienia, utworzenia, zmiany granic oraz przeniesienia siedzib niektórych gromad w województwie wrocławskim (Dziennik Urzędowy Wojewódzkiej Rady Narodowej we Wrocławiu z dnia 30 grudnia 1959 r., Nr. 8, Poz. 34), zatwierdzona uchwałą Rady Ministrów Nr 458/59 z dnia 27 listopada 1959 r. w sprawie zatwierdzenia uchwał Wojewódzkich Rad Narodowych w Białymstoku, Koszalinie, Poznaniu i Wrocławiu w przedmiocie połączenia, zniesienia i utworzenia niektórych gromad.
  12. ↑ Baza Demograficzna – Tablice predefiniowane – Wyniki badań bieżących; Stan i struktura ludności; Ludność według płci i miast [online], GUS [dostęp 2010-09-14] (pol.).
  13. ↑ Zweckverband Verkehrsverbund Oberlausitz-Niederschlesien (ZVON): Linie autobusowe PKS „TOUR” Jelenia Góra sp. z o.o.. [w:] zvon.de [on-line]. 2018-08-03. [dostęp 2018-08-05]. [zarchiwizowane z tego adresu (2018-08-05)].
  14. ↑ Jakub Rösler: Kowary mają komunikację miejską. transport-publiczny.pl, 2022-01-25. [dostęp 2022-01-25]. (pol.).
  15. ↑ a b c Andrzej Scheer, Sto pięćdziesiąt lat kolei w Świdnicy na tle kolei śląskich, [w:] Rocznik Świdnicki 1994, Świdnica: Towarzystwo Regionalne Ziemi Świdnickiej, 1994, s. 28–98 [dostęp 2018-08-05] [zarchiwizowane z adresu 2015-03-06].
  16. ↑ Andrzej Etmanowicz. Koleje elektryczne Dolnego Śląska po przejęciu przez PKP w 1945 roku. „Parowozik”. 4/1990, s. 6–7. Polski Związek Modelarzy Kolejowych i Miłośników Kolei. 
  17. ↑ Janusz Kućmin. Kolej żelazna w Sudetach. Zapomniane linie kolejowe.. „Pielgrzymy”, s. 41–48, 1996. Studenckie Koło Przewodników Sudeckich. 
  18. ↑ Pismo Ministra Infrastruktury i Budownictwa, Ministerstwo Infrastruktury i Budownictwa, 9 czerwca 2016.
  19. ↑ Rejestr zabytków nieruchomych woj. dolnośląskiego [online], Narodowy Instytut Dziedzictwa, s. 47–50 [dostęp 2012-09-08] [zarchiwizowane z adresu 2019-03-27].
  20. ↑ Łuczyński Romuald M. Zamki, dwory i pałace w Sudetach, Legnica, 2008, s. 272.
  21. ↑ Sala Tradycji Bukowiec.
  22. ↑ Mapa turystyczna [online] [dostęp 2020-08-22].
  23. ↑ Miasta Partnerskie – Turysta Kowary PL [online], turysta.kowary.pl [dostęp 2021-10-25].

Bibliografia

edytuj

Linki zewnętrzne

edytuj
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Kowary&oldid=75089958”