Kyriakos Ioannidis
ΠΑΝΤΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ, Κοινωνιολογιας, Department Member
Στόχος Επιχειρείται να διερευνηθεί, εκτός των άλλων, ο οργανικός δεσμός της ανθρωπολογικής προβληματικής του Fukuyama με τη θεωρία του για το τέλος της Ιστορίας. Στη διερεύνηση της κεντρικής μας υπόθεσης, τέθηκαν και προσεγγίστηκαν... more
Στόχος
Επιχειρείται να διερευνηθεί, εκτός των άλλων, ο οργανικός δεσμός της ανθρωπολογικής προβληματικής του Fukuyama με τη θεωρία του για το τέλος της Ιστορίας.
Στη διερεύνηση της κεντρικής μας υπόθεσης, τέθηκαν και προσεγγίστηκαν συναφώς ζητήματα που αφορούν:
α) την επίδραση της ιστορικής συγκυρίας, τόσο από την άποψη των οικονομικών, κοινωνικών και πολιτικών συνθηκών, όσο και από την άποψη του φιλοσοφικού και κοινωνικού βιώματος της κάθε εποχής, στη διατύπωση μιας θεωρίας για το τέλος της Ιστορίας∙
β) τη σχέση ανάμεσα στην οπτιμιστική και την πεσιμιστική σύλληψη του ιστορικού γίγνεσθαι με την προσέγγιση της ανθρώπινης φύσης
γ) τις θεμελιώδεις και από φιλοσοφικοϊστορική άποψη σχέσεις ελευθερίας-αναγκαιότητας, προσωπικότητας-μαζών, την έννοια του υποκειμένου της Ιστορίας
και τέλος, δ) τη σχέση του τέλους της Ιστορίας με την πραγματοποίηση της ειρήνης ή, αντίστροφα, τη σχέση του τέλους της Ιστορίας με μείζον και τραγικά επίκαιρο ζήτημα του πολέμου.
Μεθοδολογία-δομή
Η όλη μελέτη χωρίζεται σε δυο μέρη. Το πρώτο μέρος της διατριβής αναδεικνύει κριτικά σε επιμέρους κεφάλαια τις πιο βασικές στιγμές της κλασικής φιλοσοφίας της Ιστορίας στους Kant, Hegel, Marx και Nietzsche. Πρόκειται για προσεγγίσεις που περιστρέφονται κυρίως γύρω από τη βασική σχέση που διερευνά η μελέτη μας, τη σχέση ανάμεσα στην εκάστοτε ανθρωπολογική προβληματική και στην αντίστοιχη θεώρηση του τέλους της Ιστορίας των συγκεκριμένων στοχαστών. Η επιλογή των συγκεκριμένων φιλοσόφων υπαγορεύεται από το βάρος και την περίοπτη θέση που έχουν αυτοί στο έργο του του ίδιου του Francis Fukuyama.
Η μελέτη αυτή επιδιώκει, ειδικότερα, να «παρακολουθήσει» τη σχέση της ανθρωπολογικής προβληματικής με τη διατύπωση μιας θεωρίας για το τέλος της Ιστορίας. Κατ’ αυτόν τον τρόπο, τα αντίστοιχα κεφάλαια βασίζονται στην ανάγκη να εκτεθούν αρχικά οι δυο βασικοί «πυλώνες» της σκέψης του Fukuyama: η φιλοσοφικοϊστορική και η ανθρωπολογική πτυχή του έργου του, οι οποίοι «συναντιούνται» στη διατύπωση του τέλους της Ιστορίας. Αυτή η διάκριση των δυο κεντρικών πτυχών που οδηγούν στο τέλος της Ιστορίας γίνεται για μεθοδολογικούς σκοπούς, καθώς το ίδιο το έργο του συγγραφέα δε χωρίζεται αυστηρά με βάση αυτά τα κριτήρια.
Συμπεράσματα-αποτελέσματα
1.Χωρίς αμφιβολία, καμία αντίληψη της Ιστορίας δεν μπορεί να νοηθεί γενικά χωρίς μια ανθρωπολογική προβληματική. Ουσιαστικά, το ζήτημα το οποίο τίθεται αφορά το είδος, την κατεύθυνση και το χαρακτήρα της ανθρωπολογικής προβληματικής. Ειδικότερα, η θεώρηση του τέλους της Ιστορίας από τον Fukuyama διαπλέκεται, μάλιστα, με ένα είδος τελεολογίας, δηλαδή την αναγνώριση ενός ενύπαρκτου σκοπού στην ιστορική κίνηση.
2.Στο σημείο αυτό, από την πλευρά μας υποστηρίζεται ότι το μόνο είδος τελεολογίας το οποίο μπορεί να θεμελιώσει ανοιχτές και όχι κλειστές αναγνώσεις για την Ιστορία, είναι η τελεολογία της ανθρώπινης εργασίας, η οποία χωρίς ηθικές ή κανονιστικές διατυπώσεις, αναφέρεται αποκλειστικά στον τρόπο, με τον οποίο ο άνθρωπος αναπτύσσει και δημιουργεί τον εαυτό του μέσα από τη σκόπιμη παραγωγική του δραστηριότητα.
Άρα, η ανθρωπολογική προβληματική δεν οδηγεί γενικά παρά υπό προϋποθέσεις σε αντιλήψεις για το τέλος της Ιστορίας. Στο βαθμό όμως που η ανθρώπινη φύση θεωρείται αναλλοίωτη, δημιουργούνται οι όροι για μια κλειστή ερμηνεία της Ιστορίας. Και αντιστρόφως∙ ο ανοιχτός χαρακτήρας της Ιστορίας εδράζεται στην αποδοχή της μεταβλητότητας της ανθρώπινης φύσης.
3.Ως προς τη βασική υπόθεση εργασίας της διδακτορικής μας διατριβής, επιβεβαιώνεται, λοιπόν, ότι η θεωρία του Fukuyama περί τέλους της Ιστορίας συναρτάται οργανικά με μια εκλεκτικιστική θεωρία για την ανθρώπινη φύση, η οποία αντλεί, κατά περίπτωση, την έμπνευσή της από κλασικές κυρίως φιλοσοφικές προσεγγίσεις των αρχαίων και νεότερων χρόνων.
4.Σε ένα δεύτερο επίπεδο ανάλυσης, άλλοτε με άμεσο και άλλοτε με έμμεσο τρόπο, προκύπτει αβίαστα το συμπέρασμα ότι βασικός αντίπαλος της θεωρίας του Fukuyama, στο πλαίσιο και της διεθνούς ιστορικής συγκυρίας, είναι ο μαρξισμός. Από την άποψη αυτή, και δεδομένης της μακρόχρονης υστέρησης που παρουσιάζεται στη συγκρότηση μιας συνεκτικής προσέγγισης της ανθρώπινης φύσης με μαρξιστικούς όρους, αναδεικνύεται, μέσα και από τις γραμμές της ανάλυσης που προηγήθηκε, η ανάγκη μιας συστηματικής έρευνας, που να απαντά από μαρξιστική σκοπιά στις ανθρωπολογικές προκείμενες θεωριών, όπως αυτή του Fukuyama για το τέλος της Ιστορίας,
5. Ακόμη ειδικότερα, μια συστηματική διεπιστημονική μελλοντική ερευνητική προσπάθεια θα μπορούσε να επικεντρωθεί στην επεξεργασία και ανάπτυξη μιας μαρξιστικής ανθρωπολογικής προβληματικής, και μάλιστα σε συνθήκες οξυμένων κοινωνικών κρίσεων (πόλεμος, ήττα επαναστάσεων, οικονομικές κρίσεις) ή και μετά από αυτές. Σε ένα τέτοιο πλαίσιο, ιδιαίτερο ερευνητικό ενδιαφέρον προσλαμβάνει η μελέτη των προϋποθέσεων της διαμόρφωσης του «νέου ανθρώπου» στον κομμουνισμό, τόσο ως ιστορική αποτίμηση των εμπειριών του 20ου αιώνα, όσο και ως ιστορική προοπτική στην ανοιχτή, σε κάθε ενδεχόμενο, εποχή που διανύουμε.
6. Από την πλευρά μας, προς το παρόν και ολοκληρώνοντας αυτή τη συγγραφή, υποστηρίζουμε ότι το τέλος της Ιστορίας δεν είναι απόληξη ενός μονόδρομου που οδηγεί ή οδήγησε, ήδη, όπως θέλει να πιστεύει ο Fukuyama, στην παγίωση και στο θρίαμβο της φιλελεύθερης δημοκρατίας και του καπιταλισμού. Το τέλος της Ιστορίας, μόνο σα ‘σταυροδρόμι’, ως οριστική διατύπωση ενός διλήμματος μπορεί να νοηθεί: «σοσιαλισμός ή βαρβαρότητα». Και με αυτή την έννοια, πρόκειται ουσιαστικά για τέλος της προ-ιστορίας της ανθρωπότητας.
Επιχειρείται να διερευνηθεί, εκτός των άλλων, ο οργανικός δεσμός της ανθρωπολογικής προβληματικής του Fukuyama με τη θεωρία του για το τέλος της Ιστορίας.
Στη διερεύνηση της κεντρικής μας υπόθεσης, τέθηκαν και προσεγγίστηκαν συναφώς ζητήματα που αφορούν:
α) την επίδραση της ιστορικής συγκυρίας, τόσο από την άποψη των οικονομικών, κοινωνικών και πολιτικών συνθηκών, όσο και από την άποψη του φιλοσοφικού και κοινωνικού βιώματος της κάθε εποχής, στη διατύπωση μιας θεωρίας για το τέλος της Ιστορίας∙
β) τη σχέση ανάμεσα στην οπτιμιστική και την πεσιμιστική σύλληψη του ιστορικού γίγνεσθαι με την προσέγγιση της ανθρώπινης φύσης
γ) τις θεμελιώδεις και από φιλοσοφικοϊστορική άποψη σχέσεις ελευθερίας-αναγκαιότητας, προσωπικότητας-μαζών, την έννοια του υποκειμένου της Ιστορίας
και τέλος, δ) τη σχέση του τέλους της Ιστορίας με την πραγματοποίηση της ειρήνης ή, αντίστροφα, τη σχέση του τέλους της Ιστορίας με μείζον και τραγικά επίκαιρο ζήτημα του πολέμου.
Μεθοδολογία-δομή
Η όλη μελέτη χωρίζεται σε δυο μέρη. Το πρώτο μέρος της διατριβής αναδεικνύει κριτικά σε επιμέρους κεφάλαια τις πιο βασικές στιγμές της κλασικής φιλοσοφίας της Ιστορίας στους Kant, Hegel, Marx και Nietzsche. Πρόκειται για προσεγγίσεις που περιστρέφονται κυρίως γύρω από τη βασική σχέση που διερευνά η μελέτη μας, τη σχέση ανάμεσα στην εκάστοτε ανθρωπολογική προβληματική και στην αντίστοιχη θεώρηση του τέλους της Ιστορίας των συγκεκριμένων στοχαστών. Η επιλογή των συγκεκριμένων φιλοσόφων υπαγορεύεται από το βάρος και την περίοπτη θέση που έχουν αυτοί στο έργο του του ίδιου του Francis Fukuyama.
Η μελέτη αυτή επιδιώκει, ειδικότερα, να «παρακολουθήσει» τη σχέση της ανθρωπολογικής προβληματικής με τη διατύπωση μιας θεωρίας για το τέλος της Ιστορίας. Κατ’ αυτόν τον τρόπο, τα αντίστοιχα κεφάλαια βασίζονται στην ανάγκη να εκτεθούν αρχικά οι δυο βασικοί «πυλώνες» της σκέψης του Fukuyama: η φιλοσοφικοϊστορική και η ανθρωπολογική πτυχή του έργου του, οι οποίοι «συναντιούνται» στη διατύπωση του τέλους της Ιστορίας. Αυτή η διάκριση των δυο κεντρικών πτυχών που οδηγούν στο τέλος της Ιστορίας γίνεται για μεθοδολογικούς σκοπούς, καθώς το ίδιο το έργο του συγγραφέα δε χωρίζεται αυστηρά με βάση αυτά τα κριτήρια.
Συμπεράσματα-αποτελέσματα
1.Χωρίς αμφιβολία, καμία αντίληψη της Ιστορίας δεν μπορεί να νοηθεί γενικά χωρίς μια ανθρωπολογική προβληματική. Ουσιαστικά, το ζήτημα το οποίο τίθεται αφορά το είδος, την κατεύθυνση και το χαρακτήρα της ανθρωπολογικής προβληματικής. Ειδικότερα, η θεώρηση του τέλους της Ιστορίας από τον Fukuyama διαπλέκεται, μάλιστα, με ένα είδος τελεολογίας, δηλαδή την αναγνώριση ενός ενύπαρκτου σκοπού στην ιστορική κίνηση.
2.Στο σημείο αυτό, από την πλευρά μας υποστηρίζεται ότι το μόνο είδος τελεολογίας το οποίο μπορεί να θεμελιώσει ανοιχτές και όχι κλειστές αναγνώσεις για την Ιστορία, είναι η τελεολογία της ανθρώπινης εργασίας, η οποία χωρίς ηθικές ή κανονιστικές διατυπώσεις, αναφέρεται αποκλειστικά στον τρόπο, με τον οποίο ο άνθρωπος αναπτύσσει και δημιουργεί τον εαυτό του μέσα από τη σκόπιμη παραγωγική του δραστηριότητα.
Άρα, η ανθρωπολογική προβληματική δεν οδηγεί γενικά παρά υπό προϋποθέσεις σε αντιλήψεις για το τέλος της Ιστορίας. Στο βαθμό όμως που η ανθρώπινη φύση θεωρείται αναλλοίωτη, δημιουργούνται οι όροι για μια κλειστή ερμηνεία της Ιστορίας. Και αντιστρόφως∙ ο ανοιχτός χαρακτήρας της Ιστορίας εδράζεται στην αποδοχή της μεταβλητότητας της ανθρώπινης φύσης.
3.Ως προς τη βασική υπόθεση εργασίας της διδακτορικής μας διατριβής, επιβεβαιώνεται, λοιπόν, ότι η θεωρία του Fukuyama περί τέλους της Ιστορίας συναρτάται οργανικά με μια εκλεκτικιστική θεωρία για την ανθρώπινη φύση, η οποία αντλεί, κατά περίπτωση, την έμπνευσή της από κλασικές κυρίως φιλοσοφικές προσεγγίσεις των αρχαίων και νεότερων χρόνων.
4.Σε ένα δεύτερο επίπεδο ανάλυσης, άλλοτε με άμεσο και άλλοτε με έμμεσο τρόπο, προκύπτει αβίαστα το συμπέρασμα ότι βασικός αντίπαλος της θεωρίας του Fukuyama, στο πλαίσιο και της διεθνούς ιστορικής συγκυρίας, είναι ο μαρξισμός. Από την άποψη αυτή, και δεδομένης της μακρόχρονης υστέρησης που παρουσιάζεται στη συγκρότηση μιας συνεκτικής προσέγγισης της ανθρώπινης φύσης με μαρξιστικούς όρους, αναδεικνύεται, μέσα και από τις γραμμές της ανάλυσης που προηγήθηκε, η ανάγκη μιας συστηματικής έρευνας, που να απαντά από μαρξιστική σκοπιά στις ανθρωπολογικές προκείμενες θεωριών, όπως αυτή του Fukuyama για το τέλος της Ιστορίας,
5. Ακόμη ειδικότερα, μια συστηματική διεπιστημονική μελλοντική ερευνητική προσπάθεια θα μπορούσε να επικεντρωθεί στην επεξεργασία και ανάπτυξη μιας μαρξιστικής ανθρωπολογικής προβληματικής, και μάλιστα σε συνθήκες οξυμένων κοινωνικών κρίσεων (πόλεμος, ήττα επαναστάσεων, οικονομικές κρίσεις) ή και μετά από αυτές. Σε ένα τέτοιο πλαίσιο, ιδιαίτερο ερευνητικό ενδιαφέρον προσλαμβάνει η μελέτη των προϋποθέσεων της διαμόρφωσης του «νέου ανθρώπου» στον κομμουνισμό, τόσο ως ιστορική αποτίμηση των εμπειριών του 20ου αιώνα, όσο και ως ιστορική προοπτική στην ανοιχτή, σε κάθε ενδεχόμενο, εποχή που διανύουμε.
6. Από την πλευρά μας, προς το παρόν και ολοκληρώνοντας αυτή τη συγγραφή, υποστηρίζουμε ότι το τέλος της Ιστορίας δεν είναι απόληξη ενός μονόδρομου που οδηγεί ή οδήγησε, ήδη, όπως θέλει να πιστεύει ο Fukuyama, στην παγίωση και στο θρίαμβο της φιλελεύθερης δημοκρατίας και του καπιταλισμού. Το τέλος της Ιστορίας, μόνο σα ‘σταυροδρόμι’, ως οριστική διατύπωση ενός διλήμματος μπορεί να νοηθεί: «σοσιαλισμός ή βαρβαρότητα». Και με αυτή την έννοια, πρόκειται ουσιαστικά για τέλος της προ-ιστορίας της ανθρωπότητας.
