Teatre grèc antic

A mens de precision contrària, las datas d'aquesta pagina son sosentendudas « abans Jèsus Crist ».

Altar esculpat descobèrt al cabeç de la catedrala de Sant Esteve (Tolosa)

Relèu votiu celebrant una victòria dins un concors dionisiac, benlèu seguent una representacion de las Bacantas : a esquèrra tres actors tenon de masquetas; a drecha Paidèia setada davant Dionís tombat sus un jaç. Vèrs 401 AbC., Musèu nacional arqueologic d'Atenas

Lo teatre grèc antic es a l'origina del teatre en Occident. Pren sa font a l'epòca arcaïca per aténher son apogèu a Atenas al sègle V AbC.

Origina

Cara decorativa d'una masqueta de teatre representant Dionís, terralha de Mirina, Lovre.

Lo teatre naís en Grècia a l'epòca arcaïca. Lo teatre emergís, segon Aristòtel, del ditirambe pendent de fèstas en l'onor de Dionís, dieu del vin, de las arts e de la fèsta. Son nom ven del latin theatrum que d'esperel ven del grèc θέατρον, venent d'un vèrbe significant « gaitar ». Lo teatre es donc a l'encòp lo luòc d'ont se gaita (los bancals) e çò que se gaita (l'empont d'ont se deban l'espectacle). Pendent la primièras manifestacions d'aqueste art, l'actor mima e s'escaramiar de biais qu'un public participe en tantara a l'espectacle. Decòrs, messa en scèna, tèxte aparéisson pas que mai tard.

Pendent lo sègle VI e lo sègle V, lo teatre nasquèt e se desvelopèt a partir dels dithirambs, de las processions, de las danças, dels cants e de las paraules cantadas a la glòira dels eròis grècs. Aquestes espectacles se debanavan a l'entorn dels temples consacrats al culte de aquestas figuras illustras o sus l'agora dins la region de Corint. Lentament, un luòc especific s'intègra al temple per las quita representacions teatralas. La tradicion dich que Tespis, autor del sègle VI que se produch près d'Icaria, revoluciona lo ditirambe: i introduch lo primièr actor, lo protagonista. Pendent que lo còr canta los ditirambes, l'actor solista, Tespis per l'escasença, intercala de verses parlats. Lo protagonista jòga alara totes los ròtles. Es la forma primitiva del teatre que conéis alara un desvelopament aviat. Frinic, poèta tragic del sègle VI, que l'òbra se resumís uèi a unes fragments, influéncia de biais notable lo desvelopament del tèxte e suls primièrs grands dramaturgs. Lo recit dramatic, puslèu que de contar e de resumir los fachs, permet lèu de representar en temps real lo debanament de las accions dels eròis. A partir de -538, Pisistrata organiza lo primièr concors atenec de tragèdia. Esquil introduch lo deuteragonista (segon actor) e Sofòcles lo tritagonista (tresen actor). Los Perses d'Esquil, escrich en -472, es la mai anciana tragèdia entièrament conservada.

Al temps del desvolopament de la filosfia, de la sofistica e de la democracia, lo teatre ven subjècte a d'interrogacions politicas o eticas, mas, que celèbra sempre Dionís al temple, son cult demora estrechament ligat al teatre. En mai de conténer de representacions teatralas de mites e de fablas tanben se debanan pendent las Dionisiás e la Lenèas. Puèi, lo teatre es organizat de biais a instaurar un supòrt per la comunicacion amb los dieus, e amb Euripides, per tornar en question la valor de lors actituds e de lors accions susl òmes e lor condicion.

Jane Ellen Harrison signala que Dionís dieu del vin (bevenda de la nauta societat) venguèt tardièrament Dionís dieu de la s'escaramiar (bevenda de las sisas popularas) o Sabazi, que l'animal emblematic pelss Creteses èra lo caval o lo centaure. S'escai que la cevesa atenenca èra una cervesa d'espauta, trágos en grèc. Atal, las « òdas a l'espauta » (tragèdia) podèron èsser consideradas tardièrament, per omonimia, coma d'« òdis aux bocs » (tragos en grèc, l'animal qu'acompanhava lo dieu e associat al vin roge pels Creteses o les Atenecs).

Lo teatre atenian al sègle V

Los tres festenals màger de teatre son las Dionisiás campètras, de decembre a genièr, las Lenèas, de genièr al febrièr e las grandas Dionisiás, de març a abril. Aquestes festenals son l'escasença d'un concors de tetralogias : tres tragèdias e un drama satiric. La dobertura dels festenals es facha de processions e de ceremonias en onor de Dionís. Se sacrificava per exemple un boc en onor del dieu (boc en grèc, se dich tragos, a l'origina del mot tragèdia).

Las grandas Dionisiás se debanan a Atenas pendnet cinc a detz jorns pendent lo mes de Elafebolion (la restitucion correnta dona set jorns) ; los quatre darrièrs jorns se debanan d'agons tragics e comics, del solelh sortir al colcar a comptar d'un autor per jorn. Aquestes qu'assistisson a aquestas entièrament pòdon entendre près de vint mila verses sens comptar los ditirambes (cants religioses). La primièra jornada (l'11 del mes) es consacrat als concors de ditirambes. La segonda (lo 20) es aquesta de als comèdias: tres poètas e mai tard cinc en presentan cadun una. Los tres jorns seguents (22, 13 e 15) son reservats a la tragèdias, e cadun d'eles es consacrat tot entièr a l'òbra de l'un dels tres poètas causits per l'arcont. Cada òbra tragica consistís en una tetralogia, a saber una trilogia (compausada de tres tragèdias sul mèsme subjècte), seguida d'un drama satiric.

L'arcont eponim, un dels magistrats que dirigisson la ciutat e que dona son prenom a l'annada, dona lo nom las diferentas partidas de la representacion. Nomena los corègs, los poètas e los protagonistas. Lo corèg es un ciutadan ric que crida e equipa los còrs. Los còrs tragics son compausats de dotze puèi quinze coretas e los còrs comics de vint e quatre. Los corègs a vegada provesisson la viada e lo vin als espectators.

Lo protagonista es un dels tres actors, crida lo segon, lo deuteragonista, e lo tresen, lo tritagonista. Totas aquestas personas son de mascles, los ròtes de las femnas èran tanben jogats per d'òmes ; aqueste que jòga mal pòt se far foetat per un mastigofòr, agent public - dotat d'un foet, sus òrdre de l'agonotèta. Los poètas, los còrs e los actors son pagats per lor prestacion. Las femnas, los metècs e benlèu los esclaus pòdon èsser espectators en compania dels ciutadans. Pasmens, lor preséncias es encara discutida pels especialistas: unes d'eles, coma Haigh, Podlecki, Henderson, Mastromarco, Gerö e Johnsson, sostenon que las femnas èran presentas dins lo public dels concors dramatics; d’autres supausan lor exclusion: Rogers, Willems, Box, Wilson e Thiercy.

Detz jutges tirat al sòrt d'entre los ciutadans decidisson de las personas ganhantas. Lo assag sovent de los influenciar. Aquestes jutges donan sieis prèmis simbolics, mas prestigioses: dos als melhors protagonistas comic e tragic, dos als melhors corègs comic e tragic e dos als melhors poètas comic e tragic. Los poètas recebon d'èdra. Los corègs recebon de trepés que pausan sovent sus de colomnas dins de luòcs fòrça frequentats. Lo public jutja tanben l'arcont organizator li fasent de vitupèri o son elògi.

L'edifici

Teatre de Taormina
per Giuseppe Bruno, fin del sègle XIX

Teatre d'Epidaur

Lo terren abans la construccion de l'edifici èra causit segon la qualitat acostica que donava lo luòc. Lo koilon designa los bancals, apiejat al relèu natural. Lo primièr reng èra reservat als espectators de tria; las plaças son atribuidas segon las categorias socialas. L’orquèstra es un cercle de tèrra batuda ont se plaçan lo còr, los dançaires, cantaires e musicians. I a tanben un altar de sacrifici, le timelèu. Lo proscèni es lo lieu ont jògan los actors, es un empont de fusta estrech e long. La scèna es un edifici qu'es utilizat coma colissas als actors; èra de fusta, puèi de pèire a partir del sègle IV. La scèna es traucada de tres pòrta: per centrala dintrava lo personatge principal; per aquesta de drecha dintravan de personatges que venon de l'agora, e per la pòrte d'esquèrra aquestes dels camps.

Lo teatre es organizat de biais a instaurar un supòrt per la comunicacion amb los dieus. Primièr, las coronas d'èdra ofèrtas en prèmi son lo simbòl de Dionís. Mai, lo grand prèire de Dionís es present al primièr reng, dins l'axe de simetria del koilon. Los actors e aqueste son vestits del mèsme costum que l'estatua de Dionís presenta dins l’orquèstra. Lo temple, situat just en rèire la scèna e l'estatua del dieu de l’orquèstra afirman sa preséncia.

Los costums mòstran aqueste aspècte. Los actors pòrtan de costume e grandas masquetas que pòdon los far passar dos mètres e vint centimètres. Aquestas masquetas modifican las voces las fasent prigondas e gaireben inumanas. A aquò s'apondon la longo de l'espectacle, lo vin, e lo manjar autorisats. Lo public ritz, udola, fiula e aplaudís pendent las comèdias e crida d'òrre pendent las tragèdias. Mai, existissiá una polícia especiala, los rabdocs. Als estrancis inicials succedís lo teatre, coma la traduccion etimologica es sovent « luòc per gaitat », mas qu'es puslèu un luòc per aver de visions.

Accessòris

Costums

Papposilèn de drama satiric, terralha beociana, Lovre

La Grècia antica conéis ja la nocion de costum de teatre: los actors prenon de vestits, des solièrs que sont pas aquestes de la vida videnta. Aquestes varian seguent l'epòca e lo genre (tragèdia, comèdia, drama satiric), mas lor ròtle demora lo mèsme: s'agís de far mai aisit l'identificacion dels personatges. En efièch, un msme actor pòt jogar diferents ròtles al sen d'una mèsma pèça, a vegada fòrça diferents. Los tèxtes de las pèças comprenon pas cap d'indicacion de costum, mas es possible de notar d'allusions pertinentas dins lo quita tèxte. Existís tanben de representacions calhadas, fòrça nombrosas per la comèdia: peinturas sus vases o encara figurina.

La tradicion atribuís a Esquil l'introduccion dels costums dins la tragèdia. Aquestes pòdon èsser fòrça variats. Atal, dons las Orestiás, Electra pòrta un vestit de dòl. Lo mèsme personatge pòrta de pelhas dins l’Elèctra d'Euripides. Dins Andromac, Ermiòna declara d'esperela èsser coronada d'aur e pòrta un peplos esparciata mirgalhat. Dins la comèdia los Acarnians, Aristofanes mòstra Diceopolis forgar dins lo magazin d'accessòris d'Euripides: i a los petaces d'Enèu, la « crassosa desfròca » de Bellerofont, los pelhas de Telèf o encara lo pelhòc d'Inò. Los actors van descauçats o cauçats de κόθορνοι / kothornoi, mena de botinas, a vegada cordeladas, o terminadas ponchudas. Lo costum comic mascle consistís sovent en un quiton, mena de tunica, e un mantèl cort, daissant apercebre un enòrme vièch falç, penjant e dotada fava rogissenta. A vegada l'actor utiliza tanben d'emborratge al nivèl del tafanari e de la pança.

Los coreutas tragics pòrtan de vestits qu'identifican lor mestièr o lor condicion sociala. Dins las Suplicantas, lo còr representa las Danaïdas, que pòrtan de sontuosas ròbas barbaras. Dins Ajax, s'agís de marins de Salamina. Dins los dramas satirics, lo còr es sempre compausat de satirs : desnuds, dotats d'un enòrme vièch falç quilhat. Dins la comèdia, lo costum de base es agrementat d'accessòris: d'alas pichonas, per exemple, pel còr de las Vespas.

Masquetas

Cara decorativa d'una masqueta de païsan, Lovre

Tota la tropa pòrta una masqueta qu'Aristòtel avoa ignorar l'origina,. Selon la Soïda, venon d'un novelum de Frinic, se passant la cara al blanc, puèi a la teintura de bordolaiga. Las masquetas anciana cobrisson pas que la cara. Enseguida venon mai grandas, fins al suc del crani, que se pòsca i ligar de perrucas o al contrari,a figurar un crani calv. La masqueta es traucada als uèis e a la boca, per permetre al comedian de se desplaçar e de s'exprimir. Malgrat las indicacions dels Ancians al subjècte, d'experiéncias modèrnas mostrèron que la boca de la masqueta podava pas servir de pòrtavotz.

La masqueta tragica es puslèu realista. La masqueta del drama satiric pòrta una barba, d'aurelha punchudas e un crani calv. I a dos traucs pels uèis e un per la boca. La masqueta comica pòt èsser variada. A vegada, caricatura un personatge contemporanèu, plan conegut d'espectators. Dins Los Cavalièrs, Aristofanes galeja sus la masqueta de l'actor representant Cleon: segon el, l'òme es tan bèl que totes los fabricants de masquetas desiravan lo representar mas la femna tan laida que pas degun volgava la representar. Plan lèu, de tipes de masquetas apareguèron seguent lo personatge. Al Sègle II AoC, l’Onomastikon de Juli Pollux fa una tièra de 76 masquetas: 44 modèls comics, 28 modèls tragics e 4 modèls de drama satiric. Las masquetas avián diferentas colors que permetavan als espectators de reconéisser los personatges (roge pels satirs, blanc per las femnas, etc.).

Las masquetas son utilas pels cambiaments de ròtles e l'identificacion aviada dels personatges sus l'empont.

A causa de la fragilitat de lor material (fusta, cuer, cera, etc.), las masquetas originalas an gaireben totas desaparegudas. Mas, gradam una bona idèa de lor aparéncia mercé lor reproduccion en terralha, subretot a Lipari. De dimensions mai pichonas, aquestas reproduccions podavan èsser dedicadas coma ex-voto dins de temples, depausats dins de tombas o mai simplament utilizadas coma objècte de decoracion.

Articles connèxes

• Genres: tragèdia grèga, comèdia grèga antica, drama satiric, musica de la Grècia antica
• Genres annèxes : ditirambe, pantomima
• Grands autors : Aristofanes, Esquil, Euripides, Sofòcles, Menandre
• Arquitectura : Arquitectura del teatre grèc antic, Lista de teatres grècs antics

Bibliografia

• Émile Chambry, Émeline Marquis, Alain Billault et Dominique Goust (trad. Émile Chambry), Lucien de Samosate : Œuvres complètes, Éditions Robert Laffont, coll. « Bouquins », 2015, 1248 p. (ISBN 9782221109021). 
• Histoire sommaire illustrée de la littérature grecque, Paris, J. de Gigord, 1934, 176 p. 
• Paul Demont et Anne Lebeau, Introduction au théâtre grec antique, Paris, Le Livre de Poche, coll. « Références », 1996 (ISBN 2-253-90525-9).
• Pierre Grimal, Le Théâtre antique, Presses universitaires de France, coll. « Que Sais-je ? » (no 1732), 1991 (ISBN 978-2130386308). 
• Aristote (trad. Odette Bellevenue et Séverine Auffret), Poétique, Mille et une nuits, 2006, 95 p. (ISBN 978-2-842-051174). 
• Pierre Pellegrin (dir.) (trad. Pierre Destrée), Aristote : Œuvres complètes, Éditions Flammarion, 2014, 2923 p. (ISBN 978-2081273160), « Poétique ». 
• Jean-Charles Moretti, Théâtre et société dans la Grèce antique, Paris, Le Livre de Poche, coll. « Références », 2001 (ISBN 2-253-9058-52).
• Cahiers du Gita, Université Paul Valéry, Montpellier (ISSN 0295-9909) [lire en ligne].
• Pierre Sauzeau (dir., avec la collaboration de Jean-Claude Turpin), La Tradition créatrice du théâtre antique, t. I et II, Université Paul Valéry, Montpellier, 1999 ISBN: 2-84269-299-3 i ISBN: 2-84269-328-0.
• Philippe Fraisse et Jean-Charles Moretti, Le théâtre, Exploration archéologique de Délos, 2 vol., École française d'Athènes, 2007, ISBN: 2-86958-235-8.
• Corinne Coulet, Le théâtre grec, Nathan, 1996, ISBN: 2-091-90992-0

Ligams extèrnes

• Acadèmia d'Orleans
• Acadèmia de Tolosa
• GITA (Groupe interdisciplinaire du Théâtre Antique, Université Paul Valéry - Montpellier III)