Perigòrd
Perigòrd [peri'gɔr] o Peiregòrd [pejre'gɔr][1] (en francés Périgord) es una region istorica d'Occitània. Es una part de la region pus granda de Guiana. Maitot es lo nom dau comtat que recobriá, a pauc de chausa prep, l'actuau departament de Dordonha. Lo departament iniciau fuguet leugierament remanejat e enchamba sus quauques terras d'Engolmés (a l'entorn de La Tor Blancha), de Sentonge (devers La Ròcha Chalés), de Carcin (a l'entorn de Salanhac e Aivigas) e de Lemosin (au nòrd de Nontronh e devèrs Jumilhac lo Grand).
Uei, s'usa dau nom de Perigòrd per marcar l'identitat dau territòri: cultura, lenga, torisme, patrimòni, cosina,... Lo nom de Dordonha es mai que mai administratiu, manca quand se parla dau flume.
La capitala istorica es Periguers (o Peireguers).
Lo gentilici es perigòrd -a / peiregòrd -a o perigordin -a / peiregordin -a. En generau, los abitants de Perigòrd se disen simplament Perigòrds (Sei perigòrd ; Perigòrd, meitat chen, meitat pòrc). Daus uns consideran que lo terme Perigordin / Peiregordin (que pareis nonmàs au segle XVIII) es un francisme que se deu pas usar en occitan, mas d'autras fonts lo presentan au contrari coma admissible (TDF). Pergosin -a s'usa per designar los abitants de Periguers (coma Petrocòris).
Toponimia
[modificar | Modificar lo còdi]Lo nom de Perigòrd ven dau pòble gallés daus Petrocorii, es a dire "las quatre armadas", "los quatre clans". Los limits ancians de lor territòri eran gaireben los mesmes. La capitala daus Petrocorii era Vesunna (Vesona), qu'es venguda Periguers.
Las fòrmas ancianas son pagum Petrocorerum au segle VII, pagus Petragoricus (milhor maugrat lo a analogic) en 781, las doas en latin, Peiregore e Peiregorc vers 1185, Peregort en 1242, Peiregor en 1253. Perigòrd ven exactament de Petrocorii segut de -icum. Lo sufixe èra atòn pr'amor que -i- a dispareissut. La finala -rc s'afebliguet en -rt, puei [analogicament e de maniera purament grafica] en -rd [benleu per influéncia dau gentilici femenin *peiregòrda, eu tanben irregular : *peiregòrga regular, puei dissimilacion o influéncia dau noveu masculin en -rt ? ]. L'element intervocalic -tr- passet regularament a [-ir- (Peiregòrc), puei] -r-; -c- intervocalic de Petrocor- se sonorizet, [regularament e a data anciana], en -g-[2]. Lo passatge de *Peiregòrt a Perigòrt (grafiat Perigòrd) es anormau maugrat la fòrma de 1242, que marca probablament la dificultat daus escribas medievaus a grafiar los diftongues.
Geografia
[modificar | Modificar lo còdi]
Longitud : entre 0° 3' oest e 1° 25' est.
Latitud : entre 44° 35' e 45° 42' nòrd
La superficia de Perigòrd, pres coma lo departament de Dordonha, es de 9200 km2 (tresen reng de França, darrier Gironda e Lanas. Sa situacion de transicion entre lo Massís Central e lo Bacin Aquitan li balha una granda varietat de sòus e de païsatges. Perigòrd fai partida de la region d'Aquitània. Los departaments vesins son Nauta Vinhana, Corresa, Òlt, Òlt e Garona, Gironda, Charanta Maritima e Charanta.
Se ditz sovent que Perigòrd a quatre testas. Aqueu Perigòrd quadricefal se compausa entau :
- Au nòrd, lo Perigòrd verd (a l'entorn de Nontronh e de Tivier); quela region perlonja lo Lemosin granitic, son nom ven daus erbatges e de las forests que la cruben. (Perigòrd Verd es una apelacion mai que mai toristica, non pas istorica). Se ditz tanben qu'es lo país de l'aubre e de l'aiga
- Au centre, lo Perigòrd blanc (a l'entorn de Periguers e de Rabairac devers Charanta); son nom ven dau sòu calcari que balha una color blancha a las terras de quela region.
- Au sud-est, lo Perigòrd negre (a l'entorn de Sarlat); istoricament qu'es la mai anciana apelacion de las quatre, son nom ven de las forests de jarrics, plan sombras tota una partida de l'annada (e non pas de la color de la trufa). Sos abitants parlan de "Sarladés". Qu'es un país vesin dau Carcin, d'un biais culturau e geografic.
- Au sud-oest, lo Perigòrd purpau (a l'entorn de Brageirac); quela apelacion toristica es la pus recenta (annadas 1970-1980), lo purpau remembra la color de las fuelhas de vinha per la davalada. Sos abitants lo disen "Brageiragués".
Lo clima de Perigòrd es au còp variat, agradiu e avivareu. Es un exemple de transicion entre lo clima oceanic d'Aquitània e lo clima montanhier de las marchas occidentalas dau Massís Central. La doçor relativa de l'ivern, las temperaturas estivalas moderadas, las bravas 'reir-sasons son las marcas d'un clima temperat. Pasmens, la disposicion de las valadas, l'exposicion de las auturas, las artijas, las forests e los estanhs crean una gamma plan variada de zònas especificas.
La pleguda mejana annadiera es de 860 mm. Mas l'asaigatge annadier es pas bric unifòrme. La pluviometria creis dau sud-oest au nòrd-est segon lo releu. La diferéncia es mai que mai marcada entre la bassa valada de Dordonha (750 mm en La Mòta de Mont Ravèl) e los punts los pus nauts de Nontronhés (1160 mm en Puei 'Gut e Pluviers). De son costat, emb 900 mm annadiers, la pleguda dau Sarladés es mai importanta que las de Rabairagués, Dobla o Brageiragués. Las plegudas d'estiu, per chausa daus auratges, son creissentas d'oest en est emb daus maxima sus los punts nauts dau Perigord Negre e de Nontronhés. Dins lo Brageiragués, pleu 112 jorns d'un an sus l'autre. Daus uns còps, las pluejas d'auratge son plan importantas, coma los 100 mm enregistrats lo 17 de mai de 1971 a l'estacion de Brageirac.
La temperatura mejana annadiera es pus nauta au sud-oest de Perigòrd (12,5 °C dins lo Brageiragués) qu'au nòrd-est (10,5 °C a l'est dau Nontronhés), per chausa inversa de l'altitud. Lo nombre mejan annadier de jorns de fòrta chalor (onte la temperatura maximala passa 30 °C) varia de mens de 10 sus l'est dau Nontronhés a 20 e mai dins la valada de Dordonha e dins la valada d'Eila en avau de Periguers. Lo recòrd de chalor en Brageirac es de 41,1 °C lo 4 d'agost de 2003, estiu de la caumassa. La mejana annadiera daus minimàs es pro unifòrma, generalament un pauc mai bassa dins las valadas que sus l'auturas, e compresa entre 0,5 °C e 2,5 °C. Per exemple, las datas de las darnieras jaladas passan rarament lo prumier d'abriu sus l'auturas de Sarladés, e i a tres setmanas d'escart environ entre las datas de las darnieras jaladas de valadas e las dau releu.
Dau nord au sud de Perigòrd, la solelhada vai de 1900 a 2000 oras annadieras. En Brageirac, l'annada la mens ensolelhada fuguet 1992 emb 1710 oras e la mai fuguet 1989 emb 2300 oras. Per l'ivern, la solelhada es pus importanta sus Sarladés que sus Rabairagués, per chausa de l'influéncia oceanica que pòrta de la doçor, mas tanben de las brumas o daus bas nívols. Lo reste de l'annada, qu'es dins lo sud-oest de Perigòrd que la solelhada es la pus fòrta.
Istòria
[modificar | Modificar lo còdi]L'escut de Perigòrd, sang e aur, representa tres lions de'n pè (De golas, aus tres lions d'aur, armats, lampassats e coronats d'azur).
- Entre 100 000 ans e 43 000 ans av. J.C.
Prumiers poblaments acertats en Perigord (Òme de Neandertal) : sits de La Ferrassiá, Lo Mostièr, Lo Regordon
- Vers 35 000 ans av. J.C.
Disparicion progressiva de l'Òme de Neandertal, remplaçat per l'Òme de Cròsmanhon
- Vers 17 000 ans av. J.C.
L'Òme de Cròsmanhon ocupa tot Perigòrd : sits de L'Aujariá Nauta, L'Aujariá Bassa, Bauma de Las Caus
- Vers 10 000 ans av. J.C.
Los chamnhaments climatics provocan la disparicion en Perigòrd dau boc estanh, chavau, mamot, rèn e rinocèros lanós.
- segle XXIII av. J.-C.
Difusion de la cultura campanifòrma, queraque dempuei las terras que se disen uei Charanta
- Dau segle XIII au segle VII av. J.-C.
Envasiment progressiu daus Iberes, pòble protocelta, puei daus Celtas de Gàllia.
- De -725 à -450
Prumiera Edat dau Fer, renduda possibla per la preséncia de la meniera de fer, mai que mai dins lo nòrd e l'est de Perigòrd
- Vers -60
Los Romans crean lo vinhal de Brageirac
Les Petrocòris furnissen a Vercingetorix environ 5000 guerriers per l'ajudar afrontar las legions romanas de Juli Cesar
Revòlta contra los Romans en Aquitània
La terra daus Petrocòris (que s'apela pas enquera Perigòrd es integrada dins Aquitània, dau fach de la reorganizacion de Gàllia per l'emperaire August
Fondacion de Vesunna (Vesona), ciutat galloromana.
- Lo 25 de genièr de 1642, Pierre Grellety recep del Rei las letras patentas atestant de l'amnistia generala per tots sos òmes e per el una carga de capitani dins las armadas del rei, dins lo pòst de governador de la ciutat de Vercèlh (Vercelli) en Itàlia.
Lenga
[modificar | Modificar lo còdi]La lenga de Perigòrd es l'occitan, de dialecte lemosin au nòrd d'una linha que vai a pauc près de Montpeirós a Nadalhac (Perigòrd), e de dialecte lengadocian au sud de 'quela linha. Nonmàs las comunas de Parcol e de La Ròcha Chalés (per meitat) son de lenga d'oïl (dialecte peitavin-santongés idem parlanjhe).
Literatura
[modificar | Modificar lo còdi]Jacon lo Crocant, d'Ugeni Le Roy conta l'istòria de la Revòlta daus Crocants, e la destruccion dau Chasteu de l'Èrm.
En filosofia Maine de Biran es un daus paires de la psicologia, Maine de Biran fuguet tanben un òme politic actiu sustot mentre lo periòde dau Directòri (en francés, le Directoire).
En occitan las letras de Perigòrd comptan d'autors com Micheu Chapduelh e Joan Ganhaire
Cultura
[modificar | Modificar lo còdi]Peirigòrd es lo luòc de debanament del primièr videojòc en Occitan : Dordonha.
Veire tanben
[modificar | Modificar lo còdi]
- ↑ https://web.archive.org/web/20201101013730/https://opinion.jornalet.com/lenga/blog/2406/los-noms-de-peiregord-e-peireguers
- ↑ Chantal Tanet et Tristan Hordé, Dictionnaire des Noms de Lieux du Périgord, ed. Fanlac, segonda edicion, 2000, p. 260