Empèri de Mali
L’Empèri de Mali es un estat african de la vau de Nigèr qu'existiguèt de la premiera mitat dau sègle XIII a la segonda mitat dau sègle XVII. Fondat per un prince mandé dich Sundiata Keita que se revoutèt còntra leis estats sossos qu'avián remplaçat lo Ghana medievau, èra organizat d'un biais estricte e devesida entre 5 clans marabotics, 16 clans d'òmes liures e 4 clans d'artesans. Lo comèrci d'aur e d'esclaus, l'agricultura e un artesanat fòrça actiu asseguravan sa prosperitat e sa capitala, Niani, venguèt una plaça culturala e intellectuala majora de son periòde.
A son apogèu, dins lo corrent dau rèine de Mansa Musa Ièr (1312-1332 ò 1337), l'Empèri èra un deis estats pus rics de la planeta. Pasmens, son declin foguèt rapide e comencèt a la fin dau sègle XIV ambé una multiplicacion dei revòutas dei vassaus periferics durant lei rèines de Mari Djata II (1360-1374) e de Musa II (1374-1387). En 1400, la capitala foguèt destrucha per una incursion songai e l'Empèri Malian conoguèt alora un lòng afebliment marcat per sa vassalizacion e sa disparicion definitiva au començament dau sègle XVII.
Istòria
[modificar | Modificar lo còdi]Originas e formacion
[modificar | Modificar lo còdi]L'emergéncia de l'Empèri de Mali es liada au declin dau Reiaume de Ghana que foguèt la poissança dominanta de la vau de Nigèr entre lei sègles VII e XI[1]. D'efèct, a partir de 1042, lo Ghana medievau deguèt faciar d'incursions recurrentas de nomadas berbèrs e arabes que l'afebliguèron rapidament. Sa capitala foguèt ansin pilhada en 1076, entraïnant sa fragmentacion. Plusors regions perifericas aprofichèron alora la situacion per venir independentas.
En particular, aquò foguèt lo cas de mai d'un clan mandé coma aquelei dei Conde, dei Camara e dei Keita. Tre 1050, aqueu darrier prenguèt l'avantatge sus leis autrei, se convertiguèt a l'islam e refusèt de reconeisser la sobeiranetat ghanesa. Au sègle XII, èra vengut un principat regionau relativament poderós que sa capitala èra installada a Niani (vèrs Siguiri). Dirigit per Nare Maghann Konate, assaièt de formar una aliança ambé leis estats vesins per s'aparar còntra leis expedicions dei marchands d'esclaus dau desèrt. Deguèt tanben se defendre còntra leis ambicions dei Sossos qu'èran venguts la principala poissança de la region.
Lo rèine de Sundiata Keita
[modificar | Modificar lo còdi]Lo rèine de Sundiata Keita (vèrs 1230-1255) foguèt una etapa majora dins l'istòria de Mali. Fiu de Nare Maghann Konate, aguèt un ròtle important dins l'organizacion de la defensa dei pòbles mandés menaçats per lei Sossos. Vèrs 1230, capitèt de formar una unica armada mandé que li permetèt de batre lei Sossos en 1235. Après aqueu succès, conquistèt leis autrei reiaumes de la region e foguèt proclamat « mansah » (« rèi dei rèis » en occitan). Aquò marquèt la formacion de l'Empèri de Mali.
Gràcias an aquelei victòrias, poguèt arrestar lei conflictes regionaus, çò que li permetèt de redreiçar la situacion economica. De mai, poguèt stablir una administracion e una armada ben estructurada que donèron son estabilitat a l'Empèri de Mali. En mai de la capitala, dos govèrns militars foguèron establits au nòrd (Sura) e au sud (Sankaran). La populacion foguèt devesida en 30 clans qu'avián d'ensems definits de missions (òmes liures, artesans, marabots...). D'autra part, sei conquistas territòrialas li permetèron de prendre lo contraròtle dei jaciments d'aur e de sau dau sud de Sahara que representavan una fònt considerabla de revenguts dins l'encastre dau comèrci transsaharian[2]. Ansin, l'empèri novèu subrevisquèt aisament a la disparicion de son fondator.
De Sundiata Keita a Mansa Musa Ièr
[modificar | Modificar lo còdi]Après la mòrt de Sundiata Keita, sèt mansah li succediguèron fins au rèine de Mansa Musa Ièr (1312-1332 ò 1337). Durant aqueu periòde, la poissança maliana se renforcèt e Niani venguèt una plaça culturala e intellectuala majora. Lo romavatge d'Uli Ièr (1255-1270) a La Mèca illustrèt aquela fòrça e donèt un gròs prestigi a la dinastia de Sundiata Keita. Aquela darriera dirigiguèt lo país durant tot aqueu periòde franc lo rèine de Sakura (1285-1300).
Au començament dau sègle XIV, lo mansah Abubakri II (1310-1312) decidèt d'explorar l'Ocean Atlantic per ne trobar lo limit. Una premiera expedicion s'acabèt per una revirada en 1310. Puei, en 1312, lo sobeiran eu meteis prenguèt lo comandament d'una segonda expedicion e dispareguèt a son torn. Foguèt remplaçat per son fiu Mansa Musa Ièr. que son rèine correspond a l'apogèu de la poissança maliana. Coma son predecessor Uli Ièr, realizèt un important romavatge a La Mèca, en 1324, que marquèt lo periòde per l'importància e la richessa de sa cort. Aquò li permetèt d'obtenir la venguda de plusors sabents e artistas que venguèron s'installar dins sa capitala. Per exemple, òm pòu citar lo cas d'Abu Ishaq es-Saheli que foguèt l'arquitecta de la mosqueta Djingareyber de Timboctó (bastida en 1328).
Lo declin e la disparicion de l'Empèri de Mali
[modificar | Modificar lo còdi]Après la mòrt de Mansa Musa Ièr, l'Empèri deguèt faciar una tiera de revòutas au sen de sei vassaus periferics. A partir dei rèines de Mari Djata II (1360-1374) e de Musa II (1374-1387), la situacion venguèt fòrça marrida e, en 1400, lei Songais, poissança emergenta de la vau de Nigèr, destruguèron Niani. Après aquela desfacha, lo Mali medievau conoguèt un lòng afebliment. De 1400 a 1546, lei noms de sei sobeirans, d'ara endavant vassaus de sei vesins pus poderós, son generalament desconeguts. Reduch au reng de principat sensa importància, l'Empèri dispareguèt probable vèrs 1610 durant lo periòde de crisi consecutiu a l'afondrament de l'Empèri Songai.
Organizacions politicas e territòrialas
[modificar | Modificar lo còdi]Organizacions politicas e administrativas
[modificar | Modificar lo còdi]L'Empèri de Mali èra organizat segon un sistèma mai ò mens confederau ambé de províncias e d'estats tributaris. La direccion n'èra assegurada per un conseu deis ancians, dirigit per lo mansah, format de caps militars, de caps civius e de marabots. Existiá tanben un govèrn amb un vizir que teniá un ròtle similar an aqueu d'un Premier ministre. La succession imperiala èra pas regida per una règla clara e, a sa mòrt, un mansah podiá èsser remplaçat per son fraire, son fiu ò son nebòt. De mai, i aguèt mai d'un cas d'usurpacion dau poder per un guerrier pron prestigiós e poderós per obtenir lo sostèn de l'elèit.
La natura confederala dau Mali medievau foguèt fòrça importanta per son estabilitat. D'efèct, èra compausat de plusors pòbles diferents que foguèron generalament integrats a l'Empèri après una conquista militara. Lo risc de revòuta èra donc non negligible. Per lo demenir, lei regions annexadas èran premier plaçadas sota la direccion d'un governador, dich farin, que despendiá dirèctament dau mansah. Puei, lei regions estrategicas passavan sota lo contraròtle d'un farba que despendiá totjorn dirèctament de l'emperaire mai que sa carga podiá èsser transmesa a son eiretier. Dins leis autrei regions, après l'estabilizacion menada per lo farin, un dyamani-tigui èra nomat. Chausit dins lo pòble locau, èra responsable de la collècta deis impòsts, de l'aplicacion dei decisions dau mansah e dispausava dei sieunas fòrças militaras. Sa succession èra definida segon lei règlas de son pòble d'origina e podiá èsser fòrça diferenta d'aquela dau mansah. Aquò permetiá donc d'assegurar la representacion de cada pòble auprès dau govèrn centrau e limitèt lòngtemps lei trèbols intèrnes.
Fòrças armadas
[modificar | Modificar lo còdi]Dins lo corrent de son periòde de dominacion, l'Empèri capitèt de mantenir una importanta armada permanenta per protegir sei frontieras e mantenir sei vassaus dins l'obeïssença. Per aquò, cada clan deviá provesir un certan nombre d'òmes – liures – ambé son armament. Segon lei fònts dau periòde, aquò permetiá d'alinhar una fòrça d'aperaquí 90 000 fantassins e de 10 000 cavaliers. L'equipament èra variat e despendiá dei regions d'origina dei combatents mai la lança, l'arc e lo bloquier ne constituisson la basa. L'espasa, sovent d'origina estrangiera, èra frequenta entre lei cavaliers. Mai d'un pòble utilizava tanben endusiá tanben seis armas de poison.
A son apogèu, l'armada maliana èra organizada per reagir rapidament ai menaças. Per aquò, dispausava d'una flòta entretenguda per lei clans establits lòng de Nigèr. Leugiers, sei naviris permetián lo transpòrt e lo combat e èran largament utilizats. D'autra part, i aviá dos comandaments regionaus (nòrd e sud) plaçats sota la direccion de dos clans guerriers representats au conseu deis ancians. Son ròtle principau èra de protegir lei marchands còntra leis incursions deis abitants dau desèrt ò de la jungla.
Economia
[modificar | Modificar lo còdi]En fòra de sa poissança militara, la fòrça dau Mali medievau foguèt son economia basada sus l'esplecha de matèrias preciosas (aur, sau...) e sus sa posicion importanta au sen dei rets marchands transsaharians. D'efèct, l'Empèri aviá lo contraròtle de plusors minas d'aur fòrça importantas (Bambuk, Boure, Galam...) que representavan, a son apogèu au sègle XIV, la mitat deis importacions d'aur europèas. Lo sau èra tanben una fònt majora de revenguts, especialament gràcias au jaciment de Taghaza[3]. Enfin, Mali teniá de minas de coire (Takedda) que permetián de melhorar seis exportacions.
Per permetre l'expedicion de la produccion miniera vèrs lo nòrd ò lo rèsta de la vau de Nigèr, lei vilas principalas avián lo ròtle de centres caravaniers. Per assegurar lei renvenguts de l'Estat, lei produchs miniers èran sa proprietat e son comèrci èra enebit en fòra deis activitats autorizadas per lo sobeiran. De mai, lo comèrci èra contraròtlat per lei foncionaris imperiaus. Aquò facilitava tanben la collècta deis impòsts e l'Empèri de Mali foguèt, a son apogèu, un deis estats pus rics de la planeta.
Cultura
[modificar | Modificar lo còdi]Arquitectura
[modificar | Modificar lo còdi]Coma l'illustra la Granda mosqueta de Djenne, l'Empèri de Mali donèt una gròssa importància a l'arquitectura. Eissida de la cultura saheliana, l'arquitectura maliana es caracterizada per l'usatge de bricas de tàpia ambé de fustariás fòrça robusta. Aquò permetiá la realizacion de bastiments de talha fòrça importanta. En mai d'aquò, Mali foguèt influenciat per lei culturas de divèrseis arquitectas, generalament originaris dau mond musulman, venguts s'installar a la cort dei mansah. En particular, mai d'una cons Litruccion de prestigi veguèt sei dimensions establidas a partir de luòcs ò de monuments importants de l'islam coma la Kaaba.
Literatura
[modificar | Modificar lo còdi]Lo Mali medievau aguèt una activitat literària fòrça importanta qu'es encara mau coneguda. D'efèct, a partir dau sègle XIII, comencèt l'escritura dei manuscrits de Timboctó que durèt fins au periòde songai. Aqueu tèrme designa un ensems fòrça eteroclit de tèxtes regardant de subjèctes coma lei matematicas, lei sciéncias, l'astronomia, la filosofia, lo drech ò l'islam. Son escrichs en arabi ò dins una lenga africana. Pas conegut d'un biais precís, son nombre es estimat entre 160 000 e 300 000 [4].
Liames intèrnes
[modificar | Modificar lo còdi]Bibliografia
[modificar | Modificar lo còdi]Nòtas e referéncias
[modificar | Modificar lo còdi]- ↑ En despiech de son nom, lo Ghana medievau a ges de liame ambé l'estat modèrne de Ghana.
- ↑ Iniciat tre l'Antiquitat per leis exportacions d'aur, d'esclaus e de produchs exotics (evòri...) vèrs la Mar Mediterranèa e l'Orient Mejan, lo comèrci transsaharian foguèt pron important per provesir lei ressorsas necessàrias a la formacion d'estats estructurats a partir dau començament de l'Edat Mejana.
- ↑ Dins la region transsaharian, sa valor èra sovent superiora an aquela de l'aur.
- ↑ 50 000 serián gardats en Timboctó e lo rèsta dins la region.