Eerdbeven
En Eerdbeven is en natürlichen Vörgang in’t Binnere vun de Eer, be den sik Steenblöck gegenenanner verschuven doot. Dordör warrt de Eerdkörper to’n Wackeln anregt. Utforscht warrt de Eerdbevens vun dat Wetenschopsrebeet vun de Seismologie (vun’t greeksche: seismos „Schuckeln, Wackeln“)[1].
Översicht
ännernDat Signal vun de Eerdbevens, de seismische Bülg, kann an de Eerdbavenflach vun Reedschoppen meten un optekent warrn. De düütlich gröttste Deel vun de Eerdbeven is so swach, dat de Minsch jem nich wohrnehmen deit. Manchmol künnt Eerdbeven aver ok so stark wesen, dat dör dat Wackeln Hüüs, Brüchen un annere Bowarken tonichten maakt warrt, wobi denn faken ok vele Minschen jemehr Leven verleert. Eerdbeven künnt so gewaltig wesen, dat se Eerdrutschen oder Tsunamis utlösen un mitünner wietrüümig dat Utsehn vun de Eerdbavenflach ännern künnt. Dorüm tellt se to de Naturkatastrophen.
Eerdbeven gifft dat blots in de fasten Eer. Dorto tellt ok de Seegrund, so dat Eerdbeven ok in Seerebeden vörkamen künnt. De Volksmund snackt denn faken vun’n „Seebeven“, wat in’n wetenschopplichen Sinn aver Tüdelkram is, vunwegen dat nich de See, man de Bodden dorünner bevt.
Wetenschopplich Achtergund
ännernVörgang
ännernEn Eerdbeben is an sik en korten Vörgang, de tomeist blots wenige Sekunnen duert, wenn’t en swach Eerdbeven is. Starke Eerdbeven künnt aver mitünner ok wiet länger as een Minuut anduern. Dat is jümmer noch en teemlich korte Tiet, kann aver en Schaden utlösen, för den dat Weken bit Maanden bruukt, bit allen’s wedder oprüümt is.
De Vörgang vun en Eerdbeven is nix anners as dat Tweibreken un Veschuven vun faste Stenen binnen de Eer. De Felssteen, de den Eerdkörper opboot, warrt as en natürlichen Vörgang vun de bewegten Eer ünner Spannung sett. Nu is Steen aver en Faststoff, de bannig wat uthollen deit. De Steen kann de Spannung to en Deel opnehmen un sik dorbi elastisch verformen. Dat funkschoneert so eerst mol för’n längere Tiet, bit dat de opstaute Spannung een Dag so groot warrt, dat de Steen dat nich wieter uthollen kann un nagifft. In’n Gegensatz to dat Opboen vun de Spannung, wat langsom över en lange Tiet vör sik geiht, ritt de Steen op’n Slag twei, wenn de Spannung to groot warrt. De hele Energie, de sik in’n Fall vun en groot Eerdbeven mitünner över Johrteihnten ansammelt hett, warrt in wenige Sekunnen wedder freesett. Dat verklort, worüm Eerdbeven in enkelte Fäll so gewaltig wesen künnt.
De Brook fangt an de Steed in’n Steen an, woneem de an swachsten is (Nukleatschoonssteed). De Fastigkeit vun’n Steen geiht dordör verloren un dat kummt to een Scheerbrook, de sik mit en Snelligkeit vun 2–3 km/s utbreden deit[1]. Dordör, dat de Brook vun’n Steen nich ganz glatt is, gifft dat jümmers Unevenheiten, an de sik de Brookflachen verhaken künnt. Dat passeert, wenn noog Energie afboot is, dat de Steen de restliche Spannung wedder hollen kann. Mit de Tiet kann sik de Spannung denn wedder langsom opboon, bit dat een Dag wedder to veel worrn is. Meist jümmer gifft dat as Naklapp vun en groot Eerdbeven ok noch düchtig veel lüttere Beven achteran, vunwegen dat de Fastigkeit vun den Steen dör den groten Rumms rünnersett worrn is. Man seggt dorto Nabeven. Manchmol gifft dat ok lüttere Vörbeven vör dat egentliche grote Beven. Dor brickt de Steen, verhakt sich aver wedder, bit he opletzt ganz nageven deit.
De Energie, de vör’t Eerdbeven as Verformenergie in’n Steen vun’t Herdrebeet spiekert is, warrt bi’n Herdvörgang to’n lütteren Deel (5–50%) in Form vun elastisch Bülgenenergie afgeven. De restliche Energie geiht in’t Tweimalen vun’t Steen (Mylonitiseeren) oder warrt in Warms ümsett[1].
Oorsaken un Eerdbevenverdelen
ännernTektoonsch Beven
ännernDe Eer hett veel Warms in sik spiekert, wat dat Material in’n Eerdmantel week hollt un Konvekschoon utlösen deit. De Folg dorvun is de Platentektonik, de dorför sorgt, dat de butensten Deel vun de Eer, de as Lithosphäär tohopenfaat warrt, in enkelte Platen tweibroken is, de sik gegenenanner bewegen doot. Dör disse Bewegen kummt dat vör allen an de Grenzen twüschen de Platen to’n Opstaun vun Spannungen, de sik denn, as baven beschreven, in den fasten, spröden Steen vun de Eerdköst ansammelt, dit de Steen nagifft un brickt. Eerdbeven, de dör dissen Vörgang tostannen kamt warrt dorüm ok as tektoonsch Beven betekent. Se maakt mit Afstand – neemlich üm un bi 99 % – den gröttsten Deel vun all Eerdbeven ut[1].
Tektoonsche Beven kamt also vör allen an de Platengrenzen vör. Annersrüm kann een de Eerdbeven vun mehrere Johren nehmen un in en Koort indrägen. Dorbi fallt denn op, dat de Eerdbeven nich gliekmatig över de Eer verdeelt sünd, man sik in sünnere Rebeden anhüpen doot, dor neemlich, woneem de Platengrenzen sünd. So is dat ok op de Afbilln to sehn. Dat sik de Beven vör allen in de Grenzrebeden afspeelt liggt doran, dat de Steen dor sünners beansprucht warrt un dör dat stännige an’nanner rieven al swach is un dorüm ok an’n lichsten breken deit. Mitünner kann dat in roor Fäll aver ok vörkamen, dat de Spannung sik enige Hunnert Kilometer wieter binnen in en Lithosphärenplatt afboot, wenn dor en swache Steed in de Eerdköst is.
Vun de tektoonsch Bewegen her gifft dat in’n Grundsatz dree verscheden Möglichkeiten för Platengrenzen. To’n een künnt twee Platen op’nanner to lopen un dorbi tosamenstöten. Man seggt dorto Kollisionszoon oder kovergeren Platengrenz aver ok destruktive Platengrenz, wieldat dorbi tomeist een vun de beiden Platen ünner de annere drückt warrt, de denn in den Eerdmantel afduukt (Subdukschoon). Bi dissen Vörgang warrt de Platen mechaansch sünners dull beansprucht, so dat sik hier veel Spannung opboot. Subdukschoonszonen sünd dorüm de Platengrenzen, woneem in de Historie de starksten Eerdbeven passert sünd. De gegendeelige Fall is de Spreizzon oder divergeerend Platengrenz. Dor bewegt sik de beiden Platen uteneen, as dat an de middelozeaanschen Rüchen passeert. An disse Rüchen entsteiht ne’e ozeaansche Köst ut dat magmaatsch Material, dat ut’n Mantel na baven föddert warrt, wenn de Platen na de Sieten hen wegdrieven doot. Wenn dat Magma opstegen un fast worrn is, warrt dat ok sprööd un kann tweibreken, so dat ok an disse Rüchen Eerdbeven tostannen kamt. Man, de sünd normalerwies nich so dull as de Subdukschoonsbeven. De drütte Möglichkeit is, dat beide Platen sik an’nanner vörbi schuuvt, wat fachlich as en Transformzoon betekent warrt. Ok bi disse Oort vun Platengrenz kann dat to starke Eerdbeven kamen, wenn sik de Platen verhaken un verkanten doot.
Deep
ännernVörutsetten för Eerdbeven is Steenmaterial, dat sprööd is, so dat dat breken kann. Mit tonehmen Deep is aver jümmer mehr Warms dor, wodör sik de spröde Steen jümmer mehr in dehnbor (duktil) Material wanneln deit. Dat bedüüt, dat de Steen denn ich mehr breken kann, wieldat sik dat vörher al plastisch verformt un dorüm gor nich mehr in de Laag is, de Spannung optostaun. Eerdbeven gifft dat dorüm normalerwies blots in de bövere Eerdköst bit ruchweg 20 km, an Steden, woneem de Köst sünners dick is aver ok noch deeper.
Man dat gifft ok bannig deepe Eerdbeven bit to 700 km, de aver blots in Subdukschoonszonen vörkamt. Wenn en Lithosphärenplaat – de so nöömte „Slab“ – subduzeert warrt, also in den Eerdmantel afdükert, is dat Material anfangs noch kolt. Dat Afduken in den Eerdmantel geiht dorbi veel gauer as sik de tonehmend Warms ut de Ümgeven in’n Slab utbreden kann. Dorto kummt, dat ozeaansch Platen veel Water bargt, dat t. B. as Kristallwater inlagert is. As de Slab nu aver jümmer deeper kummt, warrt ok de Druck grötter un de Mineralen, worut de Steen bestieht, warrt na un na ümwannelt. Dorbi warrt dat Water wedder freesett, wat dat Material noch mol spröder maken deit (Deyhdration Embrittlement)[2]. Dör dissen Vörgang blifft de Steen bit ungefähr 100 bit 120 km Deep sprööd un breekbor. Dör de Öörd vun de Eerdbeven in de afdukende Platt kann man den Slab goot nawiesen. Disse seismisch aktive Zoon warrt ok as Wadati-Benioff-Zoon (meist blots as Benioff-Zoon) betekent.
Dorünner nimmt de Tall vun Eerdbeven af. Dat gifft ok en Depenrebeet, woneem kuum oder gor keen Beven mehr vörkamt bit ruchweg rünner na 400 km, woneem dat denn wedder mehr warrt un af un to ok starke Beven passeert. Ok in disse Deep kummt dat to’n Ümwanneln vun de Mineralen, de den Steen opbot. Ut Ünnersöken vun de Herdvörgäng is vundaag bekannt, woans sik de Spannung in’t Material utricht. Dorut ist afleidt worrn, dat disse depen Eerdbeven mit de Mineralümwanneln sülvst tosamenhangt.
Annere Beven
ännernBeven mööt aver nich jümmer dör de Tektonik utlöst wesen. En Vörstellen vun de Minschen weer fröher, dat Eerdbeven dordör tostannen kamt, dat in de Eer Hollrüüm sünd, de tosamenbreken un instörten doot. Vundaag weet wi, dat so wat blots teemlich roor vörkummt, liekers is dat möglich, dat natürliche Höhlen inbreken doot un dordör en Eerdbeven maakt. Jüst so kann dat ok dör dat Tohopenfallen vun Stollen in’n Bargbo to Eerdbeven kamen. In beid Fäll warrt denn vun’n Bargslag snackt.
Tomeist lütte Eerdbeven künnt aver ok in’n Tosamenhang mit Vulkanismus utlöst warrn, wenn ünner Vulkanen binnen de Eer Magma opstiegen deit. Dat Magma ännert den Ümgevensdruck in’n Steen, wodör sik öörtlich ok de Spannungen ännert. Disse lütten Eerdbeven hebbt ü.a. de Lüüd in’t Oog, de in Vulkanwachten arbeit. Jemehr Muster un Männichkeit künnt bi’t Vörutseggen vun Vulkanutbröök helpen. En stännig ruckeln, wat dorbi optekent warrn kann, warrt as vulkaanschen Tremor betekent.
Dat physikaalsch glieke passeert ok, wenn Fletigkeiten över Bohrlöcker in’n depen Ünnergrund inspiest warrt, as to’n Bispeel bi de Energiewinnen dör Eerdwarms (Geothermie). Dör den ännerten Druck künnt ok dorbi lütte bit middlere Eerdbeben utlöst warrn. Jüst so kann aver ok dat Föddern vun Eerdööl oder Eerdgas de Druck ännern – man blots, dat in dissen Fall wat ut de Eer rutnahmen warrt un nich inspiest.
Mit dat Opstiegen vun Fluiden warrt mitünner ok Eerdbevenswärm tohopenbröcht. In den Fall sünd dat aver mehr Gasen un Fletigkeiten as Water, Kohlenstoffdioxid usw., de ’n natürlichen Oorsprung hebbt. Dorbi kann dat ok wedder en Tosamenhang mit vulkaansche Aktivität geven.
Eerdbevenherd
ännern
De Stärk un Afloop vun en Beven warrt bestimmt dör de Grött un de Utrichten vun de Brookflach in’t Binnere vun de Eer. In’n Normalfall geiht so en Brookflach nich dör bit an de Eerdbavenflach un is normalerwies baven nich to sehn. Dat kummt an sik blots vör, wenn dat Beven bannig flach liggt un teemlich stark is. Denn kann dat wesen, dat de Brook ok an de Bavenflach dör en Versatz to sehn is, as op dat Bild rechts. In de Seismologie warrt de Brookflach as Herdflach (eng.: focal plane) betekent un dat hele Rebeet, woneem dat Eerdbeven passeert, heet Eerdbevenherd (eng.: focus). De Brookvörgang sülvst is de so nöömte Herdvörgang (eng.: focal mechanism) un de Tietpunkt, an den de Brook anfangt, warrt as Herdtiet (eng.: origin time) betekent.
De Laag vun de Heerdflach in de Eer kann dör de dree Winkels Φ, δ un λ angeven warrn[3][4]:
- Φ betekent dat Strieken (eng.: strike), dat is de Azimut twüschen de geograafsch Noordricht un de Richt vun de infallend Herdflach, un kann en Weert vun 0–360° hebben. För’n Herdflach de in Noord-Süüd-Richt lööpt un na Oost neegt is t. B., is Φ = 0° .
- δ is de Negen (eng.: dip) vun de Herdflach, de Werten vun 0–90° annehmen kann. För en piellieke Herdflach is δ = 90° .
- λ is de Richt vun’n Versatz (eng.: rake), de in de Even vun de Herdflach meten warrt un Werten vun 0–360° hebben kann. Wenn de bövere Block to’n Bispeel nipp un nau na baven schaven warrt, denn is λ = 90°.
De Laag vun de Herdflach un de Richt vun’n Versatz leggt giektietig ok fast, woveel seismische Energie in elk Richt afstrahlt warrt. Dat is de so nöömte Afstrahlcharakteristik.
Seismologische Meetstatschonen künnt de Signalen vun Eerdbeven, also de Boddenbewegen, weltwiet opteken. Dorut lett sik ünnersöken, woneem de Bevenherd liggt un woans dat nipp un nau vör sik gahn is. De Positschoon vun’n Bevenherd kann ut de Differenz vun Looptieten vun ünnerscheedliche Bülgenphasen an verscheden Meetöörd bestimmt warrn. De Oort in de Eer warrt as Hypozentrum betekent, wieldat de geograafsch Oort an de Eerbavenflach nipp un nau över’t Hypozentrum Epizentrum nöömt warrt. Na en internatschonal Vereenboren is dormit jümmer de Steed meent, woans dat Beven anfungen is, unafhangig dorvun, wohen un wat wiet sik de Brook utbreden deit. Ut de Amplitude un dat Vörteken vun de eerst Swingen vun’t Signal lett sik ok de op Afstrahlcharakteristik un dormit op den Herdvörgang torüchsluten. Dat Ergeevnis vun so en Bereken is de Herdflachlösen.
Herdoorden
ännernDat gifft dree ünnerscheedlich Grundtypen vun Eerdbevenvörgäng, de an sik de dree Grundoorden vun tektonische Bewegen wedderspegelt. Bewegt sik Platen op’nanner to, wirkt in dat Rebeet Kompresschoonsspannung, dat heet de Steen warrt tohopendrückt. In den Fall gifft dat Opschuven (eng.: thrust fault), wobi de bövere Block na baven schaven warrt. In’n Gegendeel dorto wirkt Togspannung (Extension) in Rebeden, wo sik de Eer uteneen bewegt. Dor kamt normalerwies Afschuven (eng.: normal fault) vör, wobi de bövere Block na ünnen schaven warrt. Dat drütte is, wenn sik Platen sietlich an’nanner vörbi bewegt, as dat an Transformstören passert. Dat is denn en Blattschuven (eng.: strike-slip fault), wobi de Bewegen rein na de Siet geiht.
In de Natur wirkt de Spannung aver tomeist schraag op en Steenblock, wieldat de Lithosphärenplaten sik stedenwies verkanten un dreihn künnt un dorüm normalerwies nich liek op’nanner to oder an’nanner vörbi loopt. Ut den Grund sünd Herdvörgäng tomeist en Mischen ut twee vun disse Grundtypen, d. h. de Versatz vun’n böveren Block is jümmers wat schraag na Siet, also en Schraagop- oder afschuven (eng.: oblique fault).
Eerdbevenschaden
ännern
De düütlich gröttste Deel vun all vörkamen Eerdbeven is nich stark noog, as dat de freesett Energie jichtenswat tweimaken kann. Liekers gifft dat aver jümmers ok wedder mol en katastrophal Eerdbeven. Wo groot de Schaden is, de dör en Beven utlöst warrt, hangt vun vele verschedene Saken af. Wichtig is dorbi to’n Bispeel de Deep vun de Herdflach: en middelstark Beven richt kuum Schaden an, wenn dat Hypozentrum 100 km deep in de Eer liggt, kann aver bannig gefährlich wesen, wenn dat Hypozentrum blots 10 km deep is. De gröttste Schaden dör dat Eerdbeven sülvst entsteiht neemlich dör Böverflachbülgen. Dat is en sünnere Oort vun seismische Bülgen, de sik an de Böverflach vun de Eer langs bewegt un üm so duller anreegt warrt, je nöger dat Hypozentrum an de Böverflach liggt.
Ok de Bodden hett Influss op de Utwirken vun Eerdbevenbülgen, wat op lütte Afstännen to bannig ünnerscheedlich Schadenswirken föhren kann. Dat liggt t. B. an Sedimentbeckens, de en poor Hunnert Meter bit wenige Kilometer mächtig wesen künnt. In disse Becken kann dat to Resonanzeffekten kamen, wodör sik de Bülgen opschaukelt künnt, wat an’n Enn to mehr Schaden föhrt. En annern Effekt, de op röde fuchtige Sedimenten as Sand vörkamen kann, is dat Boddenopweken, wat dör dat Swingen vun de Bülgen de Sandköörn so dull to’n Schuckeln bringt, dat de hele Sand sik liek en Fletigkeit verhollt. Dat to’n Bispeel bi’t Eerdbeven 1995 bi Kōbe, Japan, dorto föhrt, dat hele Hüüs eenfach ümkippt sünd.
Man faken is dat so, dat dat Eerdbeven sülvst gor nich den gröttsten Schaden anrichten deit, man de Naklapp dorvun. Sünners bi fröhere Beven is de gröttste Deel an Hüüs dör Füer tonicht maakt worrn, dat utbroken is dör ümstört Stroomleitungen oder tweibroken Gasröhren. Dorto kummt, dat bi swore Eerdbeven de Infrastruktur faken nich mehr nütt warrn kann un de Füerwehr denn nich mehr dorhen kummt, wo dat Füer is. In Rebeden, wo dat ’n beten bargig is, besteiht ok de Gefahr dör Eerdrutschen, de gröttere Delen vun Dörper oder Städer ünner sik begraven künnt. Noch veel gefährlicher sünd aver Tsunamis, de bi Eerdbeven in Seerebeden tostannen kamen künnt. Dat sünd resenhafte Floodbülgen, de mehrere teihn Kilometer hooch warrn künn un mit en Gewalt, de een sik kuum vörstellen kann, allens tonichten maakt, wat jem in’n Weg kummt. Katastrophale Tsunamis warrt aver blots vun bannig starke Eerdbeven utlöst un ok blots denn, wenn de Herdvörgang en düütliche Bewegen na baven oder ünnen bargt. Se sünd dorüm to’n Glück teemlich roor.
Meten un Opteken
ännernHööftartikel: Seismologie
Bi en Eerdbeven warrt en Deel vun de Energie in Form vun seismische Bülgen afstrahlt, de as Böverflachenbülgen üm oder as Ruumbülgen dweer dör de Eer loopt. Seismisch Bülgen transporteert Energie dör elastisch Bewegen vun’t Material. Dat gifft twee Typen vun Bülgen. Dat een sünd de Kompresschoonsbülgen, bi de dat Material in Richt vun’t Utbreden vun de Bülg swingt, also tosamendrückt un wedder uteneentreckt warrt. Disse Bülgentyyp is gauer as de annern un kummt jümmer toeerst an en Meetsteed an. Dat annere sünd Scheerbülgen de piel to de Richt vun’t Utbreden swingt, wobi dat Material sietlich scheert warrt. Bavenflachenbülgen sünd t. B. ok Scheerbülgen.
Wieldat se langsomer löpt, kummt de Scheerbülg jümmer na de Kompresschoonsbülg an en Meetpunkt an, un dat üm so later, je länger de Loopweg wesen is. Ut dissen Looptietünnerscheed berekent de Seismologen de Afstand twüschen de Meetstatschoon na’t Hypozentrum, un wenn dat för mehrere Statschonen maakt warrt, kann dordör bestimmt warrn woneem un in wovun Deep dat Eerdbeven passeert is. Dat warrt as Lokaliseeren betekent. Normalerwies warrt dorto Statschonen bruukt, de möglichst dicht an dat Epizentrum leegt. De Bülgen vun starke Eerdbeven künnt mit moderne fienföhlige Meetredschoppen överall op de Eer optekent un meten warrn, wiel ganz swache Beven blots en poor teihn Kilometer wiet nawiest warrn künnt.
Blangen de Positschoon kann ut dat Signal in de Seismogrammen aver ok de Herdvörgang afleidt warrn. Op disse Oort un Wies ünnersökt de Wetenschopplers, wat vun Tektonik in dat Rebeet vun’t Hypozentrum vörliggt un künnt dorut op överregionale Bewegungsrichten un Spannungsproportschonen torüch sluten. Annere Seismologen intresseert sik gor nich för dat Beven sülvst, man se bruukt dat Eerdbevensignal, üm över sünnere Bülgenphasen wat över den allgemenen Opbo vun’t Binnere vun de Eer ruttokriegen.
Seismographen
ännernHööftartikel: Seismometer
De Redschoppen, mit de Eerdbevenbülgen optekent warrn künnt, warrt allgemeen as Seismographen betekent. Dat ümfaat all Oorden vun Instrumenten, mit de man en Eerdbeven nawiesen kann. De modernen Redschoppen, mit de vundaag Eerdbeben optekent warrt, sünd hoochfienföhlige Instrumenten, vun de nipp un nau bekannt is, woans se dat Signal sichtbor maken doot. Dordör künnt verscheden Instrumenten mitenanner vergleken un de Signalen nipp un nau utmeten warrn. Begäng is vundaag dorüm mehr de Begreep Seismometer.
Eenfache Redschoppen to’n Faststellen vun Eerdbeven hett dat al vör lange Tiet in’t olle China geven. Dor harrn se en Oort Schaal mit lütte Utsparen an’n Rand un en Pinn, de in de Mitt loos opstellt weer. Wenn nu de Eer wackeln de, füll de Pinn üm un bleev in een vun de Utsparen liggen. Op disse Wies künn man dormols al de Richt wies warrn, ut de en Eerdbevenbülg kamen weer. Man Seismometers, as wi jem vundaag kennt, geev dat eerst Anfang vun’t 20. Johrhunnert. Utklamüstert hett de ersten Seismometers de düütsche Physiker Emil Wiechert, de in Chöttingen Professer för Eerdphysik weer. Sien Seismograph weer aver noch so groot as’n Klederschapp, as dat Bild wiest.
Siet de Tiet hett sik technisch veel doon un de Seismometers sünd jümmer lütter un beter worrn. Dat Funkschoonsprinzip hett sik in all de Tiet aver nich ännert: Karnstück vun en Seismograph is en Gewicht, dat över en Fedder an en Gehüüs bammelt. Löpt nu en seismisch Bülg dör de Eer, fangt de Bodden an to swingen un mit em ok de Seismograph, de dorop steiht. Vun wegen de Traachheit blifft dat Gewicht binnen in aver eerstmol in Roh, wiel dat Gehüüs de Boddenbewegen mitmaakt. Dördor warrt de Fedder utlenkt, un disse Utlenken warrt utmeten. Afhangig vun’n Tyyp vun’t Seismometer warrt dormit de Boddenbewegen sülvst, de Snelligkeit vun’n Bodden oder de Versnellen optekent.
Stärk vun Eerdbeven
ännernHööftartikels: Magnitude (Seismologie), Intensität (Seismologie)
De Stärk vun Eerdbeven hangt af vun de Energie, de bi’t Beven freesett worrn is. Disse Energie direkt in de Eer to meten is aver nich möglich. De Seismologie bruukt dorüm so nöömte Magnitudeskalen, de över empirisch rutfunnen Betehn un physikaalsch Gesetten de Meten vun de oortsafhangigen Amplituden in’t Seismogramm in Betog sett to de Stärk vun’t Beven. De Magnitude seggt aver nix doröver ut, wo veel Schaden en Eerdbeven anricht hett. Dat hangt vun verscheden Ümstannen af, as baven beschreven. Aver ok de Schadenswirken vun Eerdbeven warrt vun de Wetenschap ünnersocht un över Intensitätenskalen angeven. Een vun de eersten Intensitätenskalen weer de Mercalliskala, de dat al vör de Magnitudenskalen geven hett.
De Intensitätenskala hett den Nadeel, dat se op Beobachten vun Schaden un op persönliche Wohrnehmen baseert un doröm nich objektiv is. Dorto kummt, dat de Intensität ut den lieken Grund blots in Rebeden bestimmt warrn kann, woneem veel Minschen leevt. Mit de Entwickeln un Verbetern vun Seismographen is dat denn möglich worrn, Eerdbeven över physikaalsch Grötten to meten un wetenschopplich beter to faten. Dordör künn de eerste Magnitudenskala utklamüstert warrn.
De eerste Magnitudenskala is in de 1930er Johren vun Charles Francis Richter un Beno Gutenberg inföhrt worrn, de as de Richterskala an’n bekanntesten is. Man, dat gifft noch en ganze Reeg annere Skalen, de op ünnerscheedliche Bereken opboot. De Richterskala warrt in de Seismologie ok as Lokalbevenmagnitude betekent. Se schüll toeerst dorto denen, de Stärk vun öörtliche Eerdbeven in dat Rebeet vun Kalifornien to bestimmen. För Hypozentren, de vun’t Seismometer wiet weg sünd (> 1000 km), döögt disse Magnitudenskala aver nix mehr[1].
Vörutseggen
ännernEn Deelrebeet vun de Seismologie befaat sik dormit, woans sik Eerdbeven ankünnigen doot. Siet lange Tiet warrt al versöcht Eerdbeven vöruttoseggen, man na den hüütigen Wetensstand, warrt dat noch op lange Sicht nich möglich wesen. De beschreven Vörgäng vun’n Spannungsopbo un Scheerbrook, de an’n Enn dat Eerdbeven utlöst, hangt vun to vele physikaalsche Grötten un Egenschoppen af. De Materialegenschoppen un Tostänn sünd tomeist nich got noch bekannt, un ok wenn die wichtigstens Fakters vun de Saak her to’n gröttsten Deel verstahn sünd, maakt jemehr komplizeert Tosamenspeel dat meist unmöglich, en Herdvörgäng nipp un nau in Ruum un Tiet vöruttoseggen. Dorüm blifft opstunns kuum anners wat över, as mit Statistik to arbeiten un sik op de Angaav vun Wohrschienlichkeiten för en Eerdbeven in en sünnere Region to beschränken.
Liekers weet wi vundaag, dat dat en ganze Reeg vun Effekten gifft, de in’t Vörfeld beobacht warrn künnt un de so to seggen en Eerdbeven ankünnigt. Disse Effekten warrt as Eerdbevenvörlöpers betekent, de sik op verscheeden Oort un Wies dorstellt. Dat künnt Ännern vun eerdphysikaalsch Grötten wesen as to’n Bispeel de Snelligkeit vun seismische Bülgen, Negen vun’n Eerdbodden oder Ännern vun de elektromagneetsch Egenschoppen vun’n Steen. Annere Beobachten baseert wedder op statistisch Beobachten. Dorto tellt dat Konzept vun de seismischen Roh. Dat is en Effekt, wo in en för Eerdbeven anfällig Rebeet de Achtergrundaktivität, also dat Vörkamen vun bannig lütte Beven, över längere Tiet düütlich torüch geiht. Ok dat düüt op en bevörstahn Eerdbeven hen.
Man, de stastistischen, jüst so as ok de meetboren Effekten künnt bannig ünnerscheedlich utpräägt wesen un fangt mitünner al Johren an, bevör dat Eerdbeven passeert. Op de Grundlaag is dat natürlich nich möglich, den Tietpunkt un den Oort vöruttoseggen. In vele Fäll is ok al faststellt worrn, dat eenige – manchmol sogor all – Vörlöpers gor nich nawiest warrn künnt. Un opletzt weer dat nödig, en bannig dicht Meetnett mit düchtig groten instrumentellen Opwand optoboon, wenn man all Vörlöpereffekten för all Rebeden op’n Kieker hebben wull. Wat aver fakener vertellt warrt, is en Ännern bi’t Verhollen vun de Beester kort vör grote Eerdbeven. Aber ok dat is nich jümmer so.
Jümmer wedder mol gifft dat Berichten, dat Eerdbeven mit Spood vörutseggt woorn sünd. Tomeist hett dat aver keen Statistische Signifikanz, wenn man sik de Männichkeit vun de Bevenaktivität in’t Rebeet ankieken deit. T. B. hett en Wetenschoppler 2003 en Beven in Tokio mit Magnitude 7 ankünnigt hat. Ruchweg in de vörutseggte Tiet weer ok tatsächlich en Eerdbeven in Tokio, man üm 1,5 Magnituden lütter as ankünnigt – dat is aver man weniger as en Hunnerstel vun de vörutseggten Energiefreesetten. En veel starker’t Beven mit Magnitude 8 (un twee Nabeven mit Mag. 5,8 un 7), dat blots een Week later ungefähr 80 km süüdoosten vun de Küst passert is, weer aver nich vörutseggt.
Ok wenn vundaag noch keen echt Vörutseggen möglich is, gifft dat aver Anstrengen, den Schaden vun Eerdbeven möglichst lütt to hollen. Blangen scharpe Bovörschriften in Saken Eerdbevensekerheit vun Hüüs, Brüchen usw. gifft dat tomindst korte Vörwarntieten. In Japan to’n Bispeel warrt gau de Iesenbahnverkehr ünnerbroken, de Stroom afschalt oder Gasleitungen afsparrt, wenn an Meetstatschonen en stark Eerdbeven meten warrt. Dat is möglich, wieldat de Kompresschoonsbülgen, as dat Bild wiest, en poor teihn Sekunnen för de gefährlichen Bavenflachenbülgen ankamt, wat dorvör jüst noch noog Tiet lett. Dordör kann de Gefahr t. B. dör Füer düütlich minnert warrn.
Eerdbeven in de Historie
ännern
Eerdbeven gifft dat al so lang as de Eer fast woorn is. De Minschen hebbt sik in de Antike al fraagt, woans Eerdbeven un ok Vulkanutbröök tostannen kamt. Faken weer dat op de Gödder schaven un man hett glöövt, dat Katastrophen as Eerdbeven en Teken dorför weer, dat de Minschen wat verkehrt maakt harrn un de tostännig Gott böös worrn weer. Eenige Wetenschoppler in’t olle Grekenland hebbt glöövt, dat de Kontinenten op’t Water swemmen un as en Schipp hen un her schaukeln deen. Wedder annere Lüüd glöven, Eerdbeben breken ut Höhlen in de Eer ut, wiel dat in Japan den Mythos geev, dat in de Eer en Draken sitt, de de Eer to’n Wackeln bringt un dorbi ok noch Füer speet. Un in’t europääsche Middelöller weern de Eerdbeven op dat Ingriepen vun Gott torüch föhrt.
As de Magnetismus opdeckt un utforscht weer, keem de Theorie op, dat Eerdbeven jüst so as’n Blitz afledd warrn künn. Eerst Anfang vun’t 20. Johrhunnert entwickel sik denn de hüüt allgemeen acht Theorie vun de Platentektonik un de Kontinentaldrift, de op Alfred Wegener torüchgeiht. De weltwiet Verdelen vun Eerdbeven an de Platengrenzen weern eerst Mitt vun’t 20. Johrhunnert diskuteert. Un bit hüüt is dat jümmer noch nich möglich, Eerdbeven vörhertoseggen.
Över de Johrhunnerten hett dat jümmer wedder ok katastrophale Eerdbeven geven, de ok jümmer wedder grote Tallen an Minschen dat Leven köst hebbt. Vele dorvun sünd in Chroniken un Historienböker opschreven worrn. De nafolgend Tabell gifft de teihn starksten Eerdbeven an, de siet 1900 op de Eer optekent worrn sünd. De Tabell baseert op de Angaven vun’n USGS[5] un künnt to’n Deel vun annere Angaven in de Literatur afwieken. De angeven Werten sünd ut Eerdbevenkatalogen afleest [6] (Stand: 15. März 2011) un beteht sik, wenn dor nix anners bisteiht, op de Momenten-Magnitude MW.
| De gröttsten Eerdbeven siet 1900[7] | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| Beteken | Oort | Datum | Stärk | Anmarken | |
| 1. | Eerdbeven vun Valdivia Groot Chile Eerdbeven |
Chile | 22.05.1960 | 9,5 | |
| 2. | Prince William Sound Karfreedagsbeven |
Alaska | 27.03.1964 | 9,2 | |
| 3. | Eerdbeven in’n Indischen Ozean | vör Sumatra | 26.12.2004 | 9,1 | |
| 4. | Sendai-Eerdbeven | Japan | 11.03.2011 | 9,0 | |
| 5. | Kamtschatka | Russland | 04.11.1952 | 9,0 | |
| 6. | Eerdbeven vör Ecuador | vör Ecuador | 31.01.1906 | 8,8 | |
| 7. | Eerdbeven vun Maule | Chile | 27.02.2010 | 8,8 | |
| 8. | Rat Islands | Alaska | 04.02.1965 | 8,7 | |
| 9. | Eerdbeven vör Noord-Sumatra | vör Nord-Sumatra | 28.03.2005 | 8,6 | |
| 10. | Assam | Indien | 15.08.1950 | 8,6 | |
Kiek ok
ännernLiteratur
ännern- Peter M. Shearer: Introduction to Seismologie, Cambridge University Press, New York 1999, ISBN 0-521-66953-7. Wetenschopplich Lehrbook (eng.)
- Thorne Lay & Terry C. Wallace: Modern Global Seismology, Academic Press, San Diego 1995, ISBN 0-12-732870-X. Standardwark in de Wetenschop (eng.)
- Bruce A. Bolt: Erdbeben – Schlüssel zur Geodynamik, Spektrum Akademischer Verlag, Heidelberg 1995, ISBN 3-86025-353-0. Eenfach Inföhren ok för Nich-Wetenschopplers.
- Götz Schneider: Erdbeben – Eine Einführung für Geowissenschaftler und Bauingenieure, Spektrum Akademischer Verlag, München 2004, ISBN 3-8274-1525-X. En beten sworere Inföhren mit mathemaatschen Dorstellen.
Weblenken
ännern
Borns
ännern- ↑ a b c d e Hans Berckhemer: Grundlagen der Geophysik, Wissenschaftliche Buchgesellschaft 2002, ISBN 978-3-534-13696-4
- ↑ H.W. Green & H. Houston: The mechanics of deep earthquakes, Ann. Rev. Earth Sci., Vol. 23, 169-213, 1995
- ↑ Peter M. Shearer: Introduction to Seismology, Cambridge University Press, New York, 1999 ISBN 978-0-521-66953-5
- ↑ T. Lay & T.C. Wallace: Modern Global Seismology, Academic Press, San Diego, 1995, ISBN 978-0-12-732870-6
- ↑ USGS: Largest Earthquakes in the World Since 1900
- ↑ USGS Bevenkatalogen/Söökopschoon
- ↑ Largest Earthquakes in the World Since 1900, Websteed vun de USGS afropen an’n 5. Juli 2011