Lingwa Maltija

Malti (Malti)
Mitkellma:	Malta
Reġjuni:	Ewropa
Kelliema:	520,000
Familja:	Lingwi Semitiċi
Uffiċjali
Lingwa uffiċjali ta':	Malta Unjoni Ewropea
Regolati:	Il-Kunsill Nazzjonali tal-Ilsien Malti
Kodiċijiet
ISO 639-1:	mt
ISO 639-2:	mlt
ISO 639-3:	mlt
Ara ukoll: Lingwa

Il-Malti huwa l-ilsien nazzjonali tar-Repubblika ta' Malta. Huwa l-ilsien uffiċjali flimkien mal-Ingliż; kif ukoll wieħed mill-ilsna uffiċjali u l-uniku wieħed ta' oriġini Għarbija (Semitiku) tal-Unjoni Ewropea. Dan l-ilsien għandu sisien u għerq semitiku, ta' djalett Għarbi li ġej mit-Tramuntana tal-Afrika, għalħekk qatt ma kellu rabta mill-qrib mal-Għarbi Klassiku. Iżda tul iż-żminijiet, minħabba proċess tal-Latinizzazzjoni ta' Malta, bdew deħlin bosta elementi lingwistiċi mill-Isqalli, djalett ta' art li wkoll għaddiet minn żmien ta' ħakma Għarbija. Wara l-Isqalli beda dieħel ukoll it-Taljan, fuq kollox fiż-żmien tad-daħla tal-Kavallieri tal-Ordni ta' San Ġwann sa meta l-Ingliż ħa post it-Taljan bħala l-ilsien uffiċjali fil-Kostituzzjoni Kolonjali tal-1934. Il-Malti huwa l-ilsien waħdieni ta' għajn semitika li jinkiteb b'ittri Latini. Studju tal-2016 juri li, fil-lingwaġġ bażiku ta’ kuljum, il-Maltin kapaċi jifhmu madwar terz ta’ dak li jingħad lilhom bl-Għarbi Tuneżin li huwa Għarbi tal-Maghrebi relatat mal-Għarbi Sqalli, filwaqt li dawk li jitkellmu bl-Għarbi Tuneżin (Tuneżin) huma kapaċi jifhmu madwar 40% ta’ dak li jingħad lilhom bil-Malti.

Storja

Biex tapprofondixxi, ara l-artiklu: Storja tal-lingwa Maltija.

L-oriġini tal-ilsien Malti huma attribwiti għall-wasla, kmieni fis-seklu 11, ta’ settlers minn Sqallija ġirien, fejn kien mitkellem is-sikolu-Għarbi, li biddel il-konkwista tal-gżira mill-Kalifat Fatimid fl-aħħar tas-seklu 9[18]. Din it-talba ġiet ikkorroborata minn studji ġenetiċi, li juru li l-Maltin kontemporanji jaqsmu antenati komuni ma’ Sqallin u Calabrians, bi ftit input ġenetiku mill-Afrika ta’ Fuq u l-Levant.

Il-konkwista Normanna fl-1091, segwita mit-tkeċċija tal-Musulmani—lest sal-1249—iżola b’mod permanenti l-vernakulari mis-sors Għarbi tiegħu, u ħoloq il-kundizzjonijiet għall-evoluzzjoni tiegħu f’lingwa distinta.[18] B’kuntrast ma’ Sqallija—fejn is-Sikulo-Għarbi spiċċat u ġie mibdul bl-Isqalli—il-vernakulari f’Malta kompla jiżviluppa flimkien mat-Taljan, u eventwalment ħadu posthom bħala lingwa uffiċjali fl-1934 – flimkien mal-Ingliż.[18] L-ewwel referenza bil-miktub għall-ilsien Malti tinsab f’testment tal-1436, fejn tissejjaħ lingua maltensi. L-eqdem dokument magħruf bil-Malti, Il-Kantilena (Xidew il-Qada) ta’ Pietru Caxaro, imur mis-seklu 15.

L-ewwel dizzjunarju Malti magħruf kien manuskritt tas-seklu 16 bl-isem "Maltese-Italiano"; ġiet inkluża fil-Biblioteca Maltese ta’ Mifsud fl-1764, iżda issa hija mitlufa. Lista ta’ kliem bil-Malti kienet inkluża kemm fit-Thesaurus Polyglottus (1603) kif ukoll fil-Propugnaculum Europae (1606) ta’ Hieronymus Megiser, li kien żar Malta fl-1588–1589; Domenico Magri ta l-etimoloġiji ta’ xi kliem Malti fil-Hierolexicon, sive sacrum dictionarium tiegħu (1677).

Dizzjunarju manuskritt bikri, Dizionario Italiano e Maltese, ġie skopert fil-Biblioteca Vallicelliana f’Ruma fis-snin tmenin, flimkien ma’ grammatika, ir-Regole per la Lingua Maltese, attribwita lil Kavallier Franċiż jismu Thezan. L-ewwel lessiku sistematiku huwa dak ta’ Giovanni Pietro Francesco Agius de Soldanis, li kiteb ukoll l-ewwel grammatika sistematika tal-lingwa u ppropona ortografija standard.

Għamla

Il-Malti huwa lsien magħmul minn bċejjeċ lingwistiċi mħalltin li juru iż-żminijiet li għadda minnhom il-ġens fl-imgħoddi, imgħoddi mimli ħakmiet barranin matul mijiet ta' snin. Għalkemm għandu sisien Għarbija, nistgħu naraw li l-ilsien Malti huwa mibni minn għadd kbir ħafna ta' bċejjeċ li ġew minn miklem Rumanzi (mit-Taljan u mill-Franċiż) u wkoll, iktar biswitna fiż-żmien, mill-Ingliż. Madwar terz tal-kliem għandhom oriġini Għarbija, xi nofs għandhom oriġini Taljana jew Sqallija, u l-bqija huma Ingliżi bi ftit Franċiżi wkoll. Peress li l-kliem ta’ oriġini Għarbija huma l-biċċa l-kbira tagħhom kliem bażiku ta’ kuljum, huma l-aktar użati fost il-Maltin meta jitkellmu ma’ xulxin.

L-ilsien Malti beda jiġi meqjus bħala l-ilsien uffiċjali tal-gżejjer Maltin mis-sena 1934, meta dan iddaħħal mal-Ingliż minħabba li l-akbar biċċa tan-nies ma kinux jafu jaqraw, dan ifisser li l-ġens Malti la kien jaf jitkellem bit-Taljan u wisq inqas bl-Ingliż; dan huwa l-każ tipiku fejn bejn żewġ ġellieda, igawdi t-tielet wieħed. Kienet ġrajja kontroversjali ħafna meta wieħed jaħseb li dak iż-żmien, Malta kienet taħt il-ħakma tal-Ingliżi, u b'hekk kien hemm kunflitt ta' interess meta l-Ingliżi nfushom ħolqu kostituzzjoni li kienet tagħti daharha lill-kultura li kienet ilha tgħix għal mijiet ta' snin. Iżda wieħed ma jistax iċaħħad il-fatt li l-Ingliż kellu sehem qawwi fit-tmexxija 'l quddiem soċjo-politiku u awtonomu ta' dan il-ġens.

Għalkemm il-Malti daħal f'ħafna oqsma tas-soċjetà bħalma huma l-politika, il-liġi u, sa ċertu punt, il-midja popolari, l-Ingliż f'Malta huwa l-ilsien ewlieni f'dak li għandu x'jaqsam mas-settur tal-kummerċ barrani, u studji xjentifiċi (inklużi l-istudji tal-matematika, il-fiżika, il-mediċina, u b'mod mill-iktar predominanti, fl-informatika). Instab ħafna, minn riċerkaturi storiċi, f'manuskritti ġewwa l-Bibljoteka Nazzjonali fil-Belt Valletta (meqjusa fost l-eqdem imkatab nazzjonali fid-dinja), u fi bnadi oħra sabiex jiġi muri b'mod dirett it-tħaddim tal-ilsien Malti lura fis-snin, u s'issa nafu sew li dan kien mitħaddem f'sura tixbah dik tal-lum sa mis-Seklu XVI.

Ġrajjiet

Matul bosta żminijiet il-Maltin ħaddnu l-ilsien Taljan bħala l-ilsien uffiċjali tal-pajjiż. Il-Kavallieri ta' San Ġwann, bejn l-1530 u l-1798 ħaddnu t-Taljan bħala lsien uffiċjali (ferm qabel l-Italja stess, li ngħaqdet bħala stat wieħed, bid-djalett Toskan, il-Fjorentin, djalett Taljan ta' Firenze, bħala lsien tal-ġens) fl-1864.

Mal-wasla tal-Ingliżi fis-sena 1800, il-gżejjer Maltin għaddew minn taħt idejn ir-re taż-Żewġ Sqallijiet, li kien wiret iċ-ċens perpetwu tal-Gżejjer Maltin mingħand is-Sagru Imperu Ruman, għal taħt il-ħakma tal-Imperu Brittanniku uffiċjalment fis-sena 1814, u tant kienu jiswew għall-Ingliżi li dawn kienu lesti jagħmlu għall-Franċiżi mbasta Malta tibqa' f'idejhom. Dwar l-ilsien dan ma biddel xejn għaliex it-Taljan kompla jgawdi għeruq qawwija ġewwa Malta, l-aktar fost in-nies mgħallma, professjonisti, reliġjużi imlaħħqa u kummerċjanti kbar.

Mal-wasla tagħhom f'Malta, l-Ingliżi sabu pajjiż bi klassi ta' nies ta' skola (tobba, avukati, kleriċi, nutara, periti u riċerkaturi) li kienu jżommu mat-Taljan, u meta tħalliet il-libertà tal-istampa naraw kif bdew ifaqqsu rivisti u ġurnali bit-Taljan. Kien fattur li poġġa lil Malta fi klassi oħra ta' territorji maħkuma mill-Ingliżi. Malta kellha l-klassi politika tagħha, il-qrati tagħha, reliġjon organizzata, u bażi infrastrutturali ta' marsiet u difiża tajbin ħafna għal dak iż-żmien. Żgur li din tal-aħħar flimkien mas-serħan tal-moħħ li l-Maltin ma kienux ser jiġġieldu kontrihom, kienu ġibda li żammew lill-Imperu Brittanniku f'Malta dak iż-żmien.

Tajjeb li naraw li għalkemm il-klassi mgħallma tal-pajjiż kienet żgħira fl-għadd u għaldaqstant inqas meta mqabbla man-nies kollha, din ma kinitx karatteristika lokali biss. Tassew, din kienet qagħda li wieħed seta' jqabbel ma' bnadi oħrajn tal-Ewropa ta' nofsinhar (bħal fi Sqallija u fin-Nofsinhar tal-Italja) fejn ftit kienu n-nies li kellhom aċċess għat-tagħlim.

L-element ta' konvenjenza politika beda jaqbad art ġmielu hekk kif l-ekonomija u l-kummerċ tjiebu, u dan ġara b'mod speċjali meta faqqgħet il-gwerra tal-Krimea u meta nfetaħ il Kanal ta' Sueż, li poġġa 'l Malta fil-mogħdija ewlenija tal-Imperu Britanniku. Il-preżenza militari Ingliża ġibdet kummerċ u ċaqliq ta' nies, saħħet is-snajjiet tradizzjonali marbuta mal-industriji tal-marsijiet iżda daħlet snajja' ġodda u tagħlim ġdid fil-mekkanika. F'kelma waħda, żdied il-kuntatt mal-Ingliżi tant li l-ilsien Ingliż (għax qabel ekonomikament u 'l quddiem, politikament ukoll) beda jinbet bħala t-tieni lsien wara t-Taljan. Dan tal-aħħar kien jaħkem fost il-professjonisti u kleriċi li kellhom rispett u importanza fost in-nies bla tagħlim. Il-popolin qajla kellhim aċċess għat-tagħlim għaldaqstant ftit li xejn kellhom rwol f'dan il-kuntest ta' żvilupp lingwistiku dak iż-żmien.

Alfabett Malti

Biex tapprofondixxi, ara l-artiklu: Alfabett Malti.

L-alfabett Malti magħmul minn 30 ittra (24 konsonanti u 6 vokali) li jidhru f'din l-ordni:

Ittri Kbar

A

B

Ċ

D

E

F

Ġ

G

Għ

H

Ħ

I

IE

J

K

L

M

N

O

P

Q

R

S

T

U

V

W

X

Ż

Z

Ittri Żgħar

a

b

ċ

d

e

f

ġ

g

għ

h

ħ

i

ie

j

k

l

m

n

o

p

q

r

s

t

u

v

w

x

ż

z

Grammatika

Il-grammatika tal-Malti hija fundamentalment derivata mis-Sikolu-Għarbi, għalkemm mudelli ta’ pluralizzazzjoni tan-nomi Rumanz u Ingliż jintużaw ukoll fuq kliem misluf.

Aġġettivi u avverbji

L-aġġettivi jsegwu n-nomi. M'hemm l-ebda avverbji indiġeni ffurmati separatament, u l-ordni tal-kliem hija pjuttost flessibbli. Kemm in-nomi kif ukoll l-aġġettivi ta’ oriġini Semitika jieħdu l-artiklu definit (per eżempju, It-tifel il-kbir). Din ir-regola ma tapplikax għall-aġġettivi ta’ oriġini Rumanz.

L-Ilsien Malti fil-Kostituzzjoni ta' Malta

Il-Kostituzzjoni Repubblikana ta’ Malta, Kapitlu I, Artiklu 5, tgħid hekk:

(1) L-ilsien Nazzjonali ta’ Malta huwa l-ilsien Malti.

(2) L-ilsien Malti u l-ilsien Ingliż u dawk l-ilsna l-oħra li jistgħu jiġu preskritti mill-Parlament (b’liġi mgħoddija b’mhux anqas minn żewġ terzi tal-membri kollha tal-Kamra tad-Deputati) ikunu l-ilsna uffiċjali ta’ Malta u l-Amministrazzjoni tista’ għall-finijiet kollha uffiċjali tuża kull wieħed minn dawk l-ilsna: Iżda kull persuna tista’ tindirizza ruħha lejn l-Amministrazzjoni f’kull wieħed mill-ilsna uffiċjali u t-tweġiba tal-Amministrazzjoni għal hekk tkun b’dak l-ilsien.

(3) L-ilsien tal-Qrati jkun l-ilsien Malti: Iżda l-Parlament jista’ jagħmel dak il-provvediment għall-użu tal-ilsien Ingliż f ’dawk il-każijiet u taħt dawk il-kundizzjonijiet li jista’ jippreskrivi.

(4) Il-Kamra tad-Deputati tista’, meta tirregola l-proċedura tagħha, tistabbilixxi l-ilsien jew l-ilsna li għandhom ikunu wżati fi proċeduri u annotazzjonijiet parlamentari.

Kapitlu VI, Artiklu 74 jgħid hekk:

Ħlief kif provdut xort’oħra mill-Parlament, kull liġi għandha ssir kemm bl-ilsien Malti kif ukoll bl-ilsien Ingliż u, jekk ikun hemm xi kunflitt bejn it-test Malti u t-test Ingliż ta’ xi liġi, it-test Malti għandu jiġi minn fuq.

Kittieba bil-Malti

Biex tapprofondixxi, ara l-artiklu: Letteratura Maltija.

Interessanti huwa l-għadd dejjem jikber ta' xogħlijiet letterarji Maltin ta' nies bħal Oliver Friggieri, li l-kotba tiegħu ta' proża u poeżija ġew maqluba għall-bosta ilsna oħra u għadd kbir ta' kittieba żgħażagħ. L-iktar tliet kittieba Maltin magħrufa fid-dinja huma Francis Ebejer (drammaturgu), Dun Karm Psaila (il-poeta nazzjonali) u Oliver Friggieri. F'dawn l-aħħar snin bdew jiżdiedu wkoll xogħolijiet letterarji għaż-żgħażagħ. Fost dawn il-kotba, l-aktar innotati nsibu (Ri)Ġenerazzjoni, Amina u Fittixni ta' Antoinette Borg, Magna Mater ta' Loranne Vella, Gramma ta' Leanne Ellul u r-rumanz debutt Mitt Elf Isem Ieħor: HappyVeganGirlJules ta' Lon Kirkop li dan tal-aħħar rebaħ l-edizzjoni tal-2020 tal-Konkors ta' Kitba Letteratura għaż-żgħażagħ.

Rumanziera

• John F. Marks - awtur tar-rumanz soċjali Tejbilhom Ħajjithom
• Alfons Maria Galea - fundatur tas-sensiela tal-Kotba tal-Mogħdija taż-Żmien bil-Malti
• Ġino Muscat Azzopardi - awtur ta’ Anġli tan-Niket
• Ġużè Aquilina - awtur ta' Taħt Tliet Saltniet
• Ġużè Bonnici - awtur ta' rumanzi u novelli
• Ġużè Galea - awtur ta' Raġel bil-Għaqal, San Ġwann u rumanzi storiċi oħra
• Ġużè Ellul Mercer - awtur tar-rumanz Leli ta’ Ħaż-Żgħir, u djarju tal-gwerra Taħt in-Nar
• Ġużè Orlando - awtur tar-rumanz L-Ibleh
• Ġużè Chetcuti - awtur ta’ novelli u rumanzi, drammi kif ukoll ta’ studji kritiċi
• Ġwann Mamo - awtur tar-rumanz Ulied in-Nanna Venut fl-Amerka
• Pawlu Xuereb - awtur ta’ rumanzi tad-ditektifs.
• Kelinu Spiteri magħruf bħala Kilin.
• J. J. Camilleri - l-awtur ta' Aħna Sinjuri u rumanzi oħra
• Frans Sammut - awtur ta' rumanzi fosthom Il-Gaġġa, Samuraj u Il-Ħolma Maltija
• Paul P. Borg - awtur ta' Dal-Lejl Ġie Alla
• Trevor Zahra-awtur ta' l-ghar tax-xelter
• Oreste Calleja - awtur ta' drammi, fosthom "Anestesija", "Satira", "Pawlu Redux"
• Antoinette Borg - awtriċi ta' rumanzi
• Lon Kirkop - awtur ta' rumanzi, dramaturgu u artist viżiv
• Loranne Vella - awtriċi ta' rumanzi
• Leanne Ellul - awtriċi ta' rumanzi u poeżija
• Lara Calleja - awtriċi ta' rumanzi

Awturi ta' Novelli

• Carmel G. Cauchi
• Pietru Pawl Saydon - awtur ta' novelli, traduttur tal-Bibbja
• Lino Spiteri - awtur ta' novelli u rumanzi
• Temi Zammit - kittieb tal-ktieb Il-Gżejjer ta' Malta u l-Ġrajja Tagħhom

Poeti

(Ara wkoll Lista tal-poeti tal-ilsien Malti)

• Mario Azzopardi
• Ġorġ Borg
• Rużar Briffa
• Anton Buttigieg - Il-Poeta tan-Natura
• Dun Frans Camilleri
• Ninu Cremona
• Anastasju Cuschieri - Il-Poeta tal-Madonna
• Ġużè Delia - Il-Poeta tal-Leġġendi
• Victor Fenech
• Albert Marshall
• Ġużè Muscat Azzopardi
• Dun Karm - Il-Poeta Nazzjonali
• Joe Friggieri
• Oliver Friggieri
• Mary Meilak
• Achille Mizzi
• Ġorġ Pisani - Il-Poeta tal-Istorja
• Philip Sciberras - poeta; magħruf għall-Mandala
• Marjanu Vella
• Karmenu Vassallo - Il-Poeta tan-Nirien
• Ġorġ Zammit

Drammaturgi

• Oreste Calleja
• Albert Cassola
• Ġużè Diacono - ġurnalist u kittieb ta’ drammi b’tema socjali realistika. Awtur tad-dramm Il-Madonna taċ-Ċoqqa.
• Francis Ebejer
• Alfred Sant - awtur ta' drammi, rumanzi u novelli

Aktar tagħrif

• Għal aktar tagħrif fuq il-lingwa Maltija żur: http://en.wikipedia.org/wiki/Maltese_language
• Il-Ħidma tal-Partit Laburista favur l-Ilsien Malti
• Hull, Geoffrey. The Malta Language Question: A Case Study in Cultural Imperialism. Said International, Valletta, 1993.
• Deċizjonijiet tal-Kunsill Nazzjonali tal-Ilsien Malti (2008)

Għodda diġitali għall-Malti

• National Language Technology Platform - traduzzjoni.mt
• eTranslation
• IATE
• Linguee
• Glosbe - MT
• Il-Miklem - Vokabularju Tematiku, Enċiklopedija tal-Kliem, Tagħrif Kulturali.

Dizzjunarji fuq l-Internet

Dizzjunarju Ingliż-Malti/Malti-Ingliż

• Agħfas hawn għal Dizzjunarju

Dizzjunarju Universali tal-Malti

• Agħfas hawn għal Dizzjunarju mill-Malti għal ħafna lingwi oħra

Dizzjunarju Bażiku Malti

• Agħfas hawn għal Dizzjunarju Bażiku tal-Malti għal xi lingwi oħra

• Dizzjunarju Malti - MalteseDictionary.org.mt (magħrif ukoll bħala Ġabra)