Perang Bosnia

Angka kematian dari ICTY ^[147](dikeluarkan oleh Unit Demografi pada tahun 2010)
Serb	sekitar 22,779
Croat	sekitar 8,858
Lain-lain	sekitar 4,995
Serb	7,480
Croat	1,675
Lain-lain	1,935
Serb	15,298
Croat	7,182
Lain-lain	3,058

Perang Bosnia
	Sebahagian daripada Perang Yugoslavia
	; Bangunan Majlis Eksekutif terbakar selepas terkena tembakan artileri di Sarajevo pada bulan Mei 1992; Ratko Mladić bersama para pegawai Tentera Republik Srpska; seorang tentera PBB dari Norway di Sarajevo.
Tarikh	1 Mac 1992 – 14 Disember 1995; (3 tahun, 9 bulan, 1 minggu dan 6 hari)
Lokasi	Bosnia dan Herzegovina
Keputusan	Kebuntuan ketenteraan Pemisahan dalaman wilayah Bosnia dan Herzegovina berdasarkan Perjanjian Dayton.; Lebih 38,200 korban awam, kebanyakkan daripada etnik Bosniak.; Hampir 57,700 tentera terbunuh.; Kes pertama pembunuhan beramai-ramai di Eropah sejak Perang Dunia II.; Pengerahan pasukan tentera diketuai oleh NATO untuk mengawasi penjanjian damai.; Penubuhan Pejabat Pewakilan Tinggi untuk mengawasi pelaksanaan awam berdasarkan penjanjian damai.;
Pihak yang terlibat
1992:; Republik Bosnia dan Herzegovina; Croatia; Republik Herzeg-Bosnia Croatia	1992: Republika Srpska; SFR Yugoslavia; Republik Krajina Serbia
1994–95:; Republik Bosnia dan Herzegovina; Croatia; NATO; (Operasi pengeboman, 1995)	1994–1995: Republika Srpska; Republic of Serbian Krajina; AP Bosnia Barat; Disokong oleh:; FR Yugoslavia
Komandan dan pemimpin
Kekuatan
Kerugian dan korban
	tambahan 5,100 orang terbunuh atas sebab-sebab yang tidak diketahui
	a Bermula pada 1992 sehingga 1994, Republik Bosnia dan Herzegovina tidak disokong oleh majoriti etnik Croat Bosnia dan Serb (yang mana memiliki entiti bermusuhan di antara mereka). Akibatnya, ia hanya diwakili oleh etnik Bosniak di Bosnia dan Herzegovina. Selepas perang, Bosnia dan Herzegovina terdiri daripada ketiga-tiga kumpulan etnik Bosnia.; b Antara tahun 1994 dan 1995, Republik Bosnia dan Herzegovina telah disokong dan diwakili oleh kedua-dua etnik Bosniak dan Croat Bosnia. Ia di sebabkan oleh Persetujuan Washington.

Perang Bosnia merupakan sebuah konflik bersenjata antarabangsa yang terjadi di Bosnia dan Herzegovina antara tahun 1992 hingga 1995. Berikutan berlakunya sejumlah peristiwa keganasan pada awal tahun 1992, mengikut pendapat umum perang ini dipercayai bermula pada 1 Mac 1992 dan tamat pada 14 Disember 1995. Pihak-pihak utama yang bertelagah adalah tentera Republik Bosnia dan Herzegovina dengan etnik Serb and Croat Bosnia yang membuat pengistiharan sendiri akan entiti berasingan di dalam wilayah Bosnia dan Herzegovina, Republika Srpska dan Herzeg-Bosnia, yang mana telah dipimpin dan disokong oleh Serbia dan Croatia.^[10]^[11]^[12]

Perang ini merupakan sebahagian peristiwa yang berlaku selepas perpecahan Yugoslavia. Selepas pemisahan Slovenia dan Croatia daripada Republik Persekutuan Sosialis Yugoslavia pada tahun 1991, negeri pelbagai etnik Republik Sosialis Bosnia dan Herzegovina, yang didiami oleh Muslim Bosniak (44 peratus), selain etnik Ortodok Serb (32.5 peratus) dan Katolik Croat (17 peratus), telah meluluskan satu referendum untuk merdeka pada 29 Februari 1992.

Referendum ini telah ditolak oleh para perwakilan Serb Bosnia, yang telah memboikot referendum ini dan mewujudkan republik mereka sendiri. Berikutan pengistiharan kemerdekaan Bosnia dan Herzegovina (yang mana mendapat pengiktirafan antarabangsa), Serb Bosnia, diketuai oleh Radovan Karadžić dan disokong oleh kerajaan Serbia yang dipimpin oleh Slobodan Milošević dan Tentera Rakyat Yugoslavia (JNA), menggerakan pasukan tentera mereka mara ke dalam Republik Bosnia dan Herzegovina sebagai langkah untuk mengawal wilayah Serb, kemudian merebak ke seluruh negara. Mereka juga melakukan penghapusan etnik Bosniak dan Croat, terutamanya di timur Bosnia dan seluruh Republika Srpska.^[13]

Ia bermula dengan konflik wilayah, pada awalnya di antara tentera Serb yang disusun dalam Tentera Darat Republika Srpska (VRS) dengan Tentera Darat Republik Bosnia dan Herzegovina (ARBiH) yang masa sebahagian besarnya terdiri daripada etnik Bosniak, dan tentera Croat dari Majlis Pertahanan Croatia (HVO). Puak Croat juga ingin merampas sebahagian wilayah Bosnia dan Herzegovina menjadi milik mereka.^[14] Pemimpin politik Serb dan Croat kemudian bersetuju untuk memecahkan wilayah Bosnia berdasarkan Persetujuan Karađorđevo dan Graz, mengakibatkan puak tentera Croat berpaling dan menentang ARBiH dan mencetus Perang Bosniak-Croat.^[15] Perang Bosnia digambarkan sebagai peperangan yang pahit, pengeboman sembarangan ke atas bandar dan kota, penghapusan etnik dan perogolan massa secara sistematik, kebanyakan dilakukan oleh tentera Serb, dan peringkat yang rendah sedikit, tentera Croat^[16] and Bosniak^[17]. Peristiwa-peristiwa seperti Pengepungan Sarajevo dan pembunuhan beramai-ramai Srebrenica kemudian menjadi ikon konflik ini.

Etnik Serb, meskipun pada awalnya lebih berkuasa dari segi persenjataan dan sumber-sumber yang dibekalkan oleh JNA, akhirnya hilang momentum apabila etnik Bosniak dan Croat bersekutu menentang Republika Srpska pada tahun 1994 dengan penubuhan Persekutuan Bosnia dan Herzegovina berikutan Persetujuan Washington. Selepas pembunuhan beramai-ramai di Srebrenica dan Markale, NATO mula masuk campur pada tahun 1995 dan melaksanakan Operasi Deliberate Force yang menyasarkan kedudukan tentera Republika Srpska, yang mana menjadi kunci kepada tamatnya perang.^[18]^[19] Perang ini akhirnya tamat selepas Persetujuan Rangka Kerja Umum untuk Keamanan di Bosnia dan Herzegovina ditandatangani di Paris pada 14 Disember 1995. Rundingan damai telah diadakan di Dayton, Ohio dan dimuktamadkan pada 21 November 1995.^[20] Berdasarkan pada sebuah laporan yang disusun oleh PBB, dan dipengerusikan oleh M. Cherif Bassiouni, meskipun semua pihak bertanggungjawab atass jenayah perang semasa konflik, tentera Serbia bertanggungjawab untuk 90 peratus daripadanya, tentera Croatia enam peratus dan tentera Bosniak sebanyak empat peratus.^[21] Laporan ini menguatkan kesimpulan anggaran yang diterbitkan oleh Agensi Perisikan Pusat pada tahun 1995.^[22]^[23]

Pada awal tahun 2008, Tribunal Jenayah Antarabangsa untuk bekas Yugoslavia telah menyabitkan 45 orang Serb, 12 orang Croat dan 4 orang Bosniak di atas jenayah perang berkaitan dengan Perang Bosnia.^[24]Templat:Update inline Anggaran terkini mencadangkan angka korban adalah sekitar 100,000 orang telah terbunuh semasa perang.^[25]^[26] Over 2.2 million people were displaced,^[27] menjadikan ia sebuah konflik yang paling membinasakan di Eropah sejak berkahirnya Perang Dunia II.^[28]^[29] Selain itu, dianggarkan 12–20,000 wanita telah dirogol, kebanyakan mereka adalah etnik Bosniak.^[30]^[31]

Kronologi

Terdapat perdebatan berkenaan tercetusnya Perang Bosnia. Klejda Mulaj menyatakan bahawa pertikaian di antara Muslim Bosnia, Serb dan Croat bermula pada akhir bulan Februari 1992, dan "permusuhan berskala besar meledak pada 6 April".^[6] Ia merupakan hari yang sama apabila Amerika Syarikat^[32] dan Kesatuan Eropah^[33] mengakui kemerdekaan Bosnia dan Herzegovina.^[34]^[35] Mulaj melaporkan bahawa Misha Glenny memberi tarikh 22 Mac, Tom Gallagher pula pada 2 April, sementara Mary Kaldor, Laura Silber dan Allan Little menyatakan 6 April.^[36] Philip Hammond menyatakan bahawa "Serb Bosnia mempertikai tarikh ia bermula pada 1 Mac 1992, dengan berlakunya kes tembakan ke arah tetamu di sebuah majlis perkahwinan etnik Serb", tetapi mengatakan "mereka yang lain kekal berpendapat bahawa ia bermula dengan pengiktirafan oleh Komuniti Eropah (EC) ke atas Bosnia-Herzegovina sebagai sebuah negara merdeka, pada 6 April", mendakwa ia adalah pendapat biasa akan permulaan perang pada 6 April 1992.^[34]

Sebilangan etnik Bosniak menganggap korban pertama perang adalah Suada Dilberović dan Olga Sučić. Kedua-duanya telah ditembak semasa dalam satu perarakan aman pada 5 April di sebuah hotel yang mana di bawah kawalan oleh Parti Demokratik Serbia.^[37]^[38]^[39] Etnik Serb pula menganggap Nikola Gardović, bapa pengantin yang terbunuh di sebuah majlis perkahwinan pada hari kedua Referendum Kemerdekaan Bosnia,pada 1 Mac 1992, di Baščaršija, merupakan korban pertama perang.^[40]

Perang ini tamat apabila Persetujuan Rangka Kerja Umum untuk Keamanan di Bosnia dan Herzegovina, yang dirundingkan di Pangkalan Tentera Udara Wright-Patterson di Dayton, Ohio antara 01-21 November 1995 dan ditandatangani di Paris pada 14 Disember 1995.^[41]

Latar belakang

Perpecahan Yugoslavia

Perang di Bosnia dan Herzegovina terjadi ekoran keputusan perpecahan dalam Republik Persekutuan Sosialis Yugoslavia. Satu krisis timbul Yugoslavia sebagai akibat daripada sistem persekutuan yang melemah pada akhir Perang Dingin. Di Yugoslavia, parti komunis kebangsaan, Liga Komunis Yugoslavia, telah kehilangan potensi ideologinya. Sementara itu, semangat nasionalisme mendapat pembaharuan pada tahun 1980-an, selepas keganasan tercetus di Kosovo.^[42] Sementara tujuan utama nasionalis Serbia ingin menjadi ia sebagai pusat Yugoslavia, para nasionalis lain di Yugoslavia bercita-cita untuk nyah-pusatkan negeri ini.^[43]

Bosnia dan Herzegovina, sebuah bekas wilayah Uthmaniyyah, dari segi sejarahnya adalah negeri berbilang etnik. Berdasarkan bancian pada 1991, 44% daripada jumlah penduduk menganggap mereka adalah Muslim (Bosniak), 32.5% Serb dan 17% Croat, dan 6% mengatakan mereka adalah etnik Yugoslavia.^[44]

Pada Mac 1989, krisis di Yugoslavia semakin melarat apabila penerimaan pindaan Pelembagaan Serbia membenarkan kerajaan Serbia untuk menguasai wilayah Kosovo dan Vojvodina.^[45] Sebelum itu, Kosovo dan Vojvodina bebas untuk membuat keputusan dan kedua-dua wilayah pemerintahan sendiri ini juga boleh membuat undian di peringkat persekutuan Yugoslavai. Serbia, di bawah presiden yang baru dipilih Slobodan Milošević, berjaya mengawal tiga daripada lapan undi di bawah pengaruh presiden. Dengan tambahan undian daripada Montenegro, Serbia berjaya untuk mempengaruhi keputusan kerajaan persekutuan. Keadaan ini mengundang bantahan daripada republik-republik lain dan meminta agar sebuah pembaharuan dilakukan di Persekutuan Yugoslavia. Pada Kongres Luar Biasa ke-14 parti Liga Komunis Yugoslavia pada 20 Januari 1990, para perwakilan republik tidak mencapai persetujuan akan isu-isu utama yang dihadapi oleh persekutuan Yugoslavia. Akibatnya, perwakilan Slovenia dan Croatia meninggalkan kongres. Perwakilan Slovenia, diketuai oleh Milan Kučan mendesak perubahan demokratik dan persekutuan yang lebih longgar, sementara perwakilan Serbia, yang diketuai oleh Milošević, menentangnya.^{[perlu rujukan]}

Dalam pilihanraya pelbagai parti yang pertama pada November 1990, di Bosnia dan Herzegovina, pengundian dibuat berdasarkan etnik, membuah kejayaan kepada Parti Tindakan Demokratik Bosniak, Parti Demokratik Serbia dan Kesatuan Demokratik Croatia.^[46]

Parti-parti ini membahagikan kuasa berdasarkan etnik yang mana melihat Presiden Republik Sosialis Bosnia dan Herzegovina adalah seorang Bosniak, presiden Parlimen adalah seorang Serb dan Perdana Menteri adalah seorang Croat. Parti nasionalis pemisahan mendapat kuasa di republik-republik lain, termasuk Croatia dan Slovenia.^[47]

Permulaan Perang Yugoslavia

Pada bulan Mac 1991, perbincangan di antara Franjo Tuđman dan Slobodan Milošević, yang mana kemudian dikenali sebagai Persetujuan Karađorđevo, dilaporkan memasukan "...pembahagian Bosnia dan Herzegovina antara Serbia dan Croatia."^[48] Pada 25 Jun 1991, Slovenia dan Croatia mengistiharkan kemerdekaan, yang mana membawa kepada konflik singkat bersenjata di Slovenia yang dipanggil Perang Sepuluh Hari, dan perang besar di Croatia dalam Perang Kemerdekaan Croatia di kawasan yang mempunyai populasi tinggi etnik Serb. Pada separuh kedua tahun 1991, perang menjadi semakin hebat di Croatia. Tentera Rakyat Yugoslavia (JNA) juga menyerang Croatia dari Bosnia-Herzegovina.^[49]

SAO Bosanska Krajina, SAO Herzegovina, SAO Bosnia Timur Laut, dan SAO Romanija merupakan Wilayah Autonomi Serbia yang diistiharkan sendiri dan dibentuk pada pertengahan tahun 1991 di dalam wilayah Bosnia dan Herzegovina. Pada September 1991, Komuniti Ekonomi Eropah menganjurkan satu persidangan dalam cubaan untuk mengelakkan Bosnia dan Herzegovina tercebak ke dalam kancah perang. Ia menghasilkan Persetujuan Lisbon, yang juga dikenali sebagai rancangan Carrington-Cutileiro, dinamakan bersempena nama penciptanya Lord Carrington dan duta Portugal José Cutileiro. Mereka telah mencadangkan perkongsian kuasa etnik dalam kesemua peringkat pentadbiran dan penurunan kuasa kerajaan pusat kepada komuniti tempatan. Rancangan ini membayangkan kesemua daerah Bosnia dan Herzegovina tidak lagi akan dikelaskan sebagai Bosniak, Serb atau Croat, di mana tiada mana-mana etnik akan menjadi penduduk majoriti.^{[perlu rujukan]}

Pada 25 September 1991, Majlis Keselamatan PBB telah meluluskan Resolusi 713, yang mengenakan embargo senjata kepada bekas wilayah Yugoslavia. Tindakan embargo ini sangat menjejaskan Tentera Darat Republik Bosnia dan Herzegovina kerana Republik Serbia mewarisi sebahagian besar bekalan persenjataan Tentera Rakyat Yugoslavia manakala Tentera Croatia boleh menyeludup senjata melalui pantainya. Lebih 55% senjata dan berek di bekas Yugoslavia terletak di Bosnia, disebabkan kelebihnya kawasan pergunungannya sekiranya Yugoslavia diserang dan berlakunya peperangan gerila. Akan tetapi, kebanyakan kemudahan dan kilang (seperti kilang UNIS PRETIS di Vogošća) berada di bawah kawalan Serb, manakala yang lain tidak dapat digunakan di sebabkan kekangan kuasa elektrik dan bahan mentah.^{[perlu rujukan]}

Pada 19 September 1991, JNA telah menggerakkan tentera tambahan ke kawasan di sekeliling bandar Mostar, yang mana telah dibantah secara terbuka oleh kerajaan tempatan. Pada 20 September 1991, JNA mengalihkan tentera ke perbatasan di Vukovar melalui wilayah Višegrad yang mana terletak di timur laut Bosnia. Dalam tindak balas, penduduk Croat dan Bosniak tempatan telah mendirikan pos-pos sekatan dan mesingan. Mereka menghentikan sepasukan 60 buah kereta kebal milik JNA tetapi berjaya ditumpaskan pada hari berikutnya. Lebih daripada 1,000 penduduk melarikan diri daripada kawasan ini. Kejadian ini berlaku hampir tujuh bulan sebelum Perang Bosnia bermula, menandakan korban pertama dalam Perang Yugoslavia di Bosnia.^[50]

Lima hari kemudian, tentera JNA telah menyerang sebuah kampung Croat di Ravno yang terletak di timur Herzegovina dalam perjalanan mereka untuk menyerang Dubrovnik, dan dalam hari-hari pertama dalam bulan Oktober berjaya meratakan kampung ini, membunuh lapan orang awam dari etnik Croat. Objektif-objektif para nationalis di Croatia kemudian dikongsi oleh para nasionalis Croat di Bosnia dan Herzegovina.^[51] Parti memerintah di Republik Croatia, Kesatuan Demokratik Croatia (HDZ), mengatur dan mengawal cabang parti di Bosnia dan Herzegovina. Menjelang akhir tahun 1991, unsur-unsur ekstremis dalam parti, di bawah kepemimpinan Mate Boban, Dario Kordić, Jadranko Prlić, Ignac Koštroman, selain pemimpin tempatan seperti Anto Valenta,^[51] dan dengan sokongan Franjo Tuđman dan Gojko Šušak, telah berjaya menguasai parti. Ia seiring dengan kemuncak Perang Kemerdekaan Croatia. Pada 6 Oktober 1991, Presiden Bosnia Alija Izetbegović membuat pengistiharan tidak memihak di televisyen yang berbunyi:

Ingat, ini bukan perang kita. Biarkan mereka yang mahukannya mendapatnya. Kita tidak mahu perang itu.^[52]

Pembunuhan beramai-ramai berlanjutan, dan untuk beberapa hari seterusnya JNA meratakan 21 buah lagi kampung etnik Croat di timur Herzegovina.^[49] Pada 13 Oktober 1991, pemimpin Serb Bosnia Radovan Karadžić menyatakan pandangan beliau berkenaan masa depan Bosnia dan Muslim Bosnia: "Dalam masa beberapa hari, Sarajevo akan musnah dan lima ratus ribu orang mati, dalam masa satu bulan Muslim akan dihapuskan di Bosnia dan Herzegovina".^[53]

Pada masa yang sama, Presiden Alija Izetbegović membuat kenyataan berikut di hadapatan parlimen Bosnia pada 14 Oktober berkenaan dengan JNA:

Jangan menentang Tentera Darat. (…) kehadiran Mereka merupakan faktor penstabilan kepada kita, dan kita memerlukan Mereka (…). Sehingga sekarang kita tidak menghadapi masalah dengan Mereka, dan kita tidak akan menghadapi masalah pada kemudian hari.^[54]

Krisis politik terakhir

Pada 15 Oktober 1991, parlimen Republik Sosialis Bosnia dan Herzegovina di Sarajevo telah meluluskan sebuah "Memorandum berkenaan Kedaulatan Bosnia-Herzegovina" dengan mendapat majoriti mudah.^[55]^[56] Memorandum ini telah ditentang kuat oleh anggota parlimen Serb Bosnia, yang berhujah bahawa Pindaan LXX dalam Perlembagaan perlu mendapatkan sokongan 2/3 majoriti. Meskipun begitu, memorandum ini tetap dibentangkan, yang mana diboikot oleh anggota parlimen Serb Bosnia, dan semasa diboikot undang-undang ini diluluskan.^[57]

Para anggota parlimen Serb, yang majoritinya terdiri daripada anggota Parti Demokratik Serb (SDS), termasuk beberapa para perwakilan parti lain (yang mana akan membentuk "Kaukus Anggota Parlimen Bebas"), meninggalkan parlimen pusat di Sarajevo, dan menubuhkan Perhimpunan Rakyat Serb di Bosnia dan Herzegovina pada 24 Oktober 1991, menandakan penamat bagi persekutuan tiga etnik yang memerintah selepas pilihanraya pada tahun 1990.^[58]

Pada 18 November 1991, Kesatuan Demokratik Croatia di Bosnia dan Herzegovina mengasaskan Komuniti Croat di Herzeg-Bosnia, dan dokumen penubuhannya berbunyi: "Komuniti akan menghormati kerajaan yang dipilih secara demokratik Republik Bosnia-Herzegovina selagi Bosnia-Herzegovina kekal menjadi negara merdeka dalam konteks bekas atau masa depan Yugoslavia." Herzeg-Bosnia bukan hanya merupakan satu-satunya komuniti Croat dalam wilayah Bosnia dan Herzegovina. Komuniti Croatia di Bosanska Posavina telah ditubuhkan untuk "menyatukan semua aktiviti-aktiviti parti dalam mempertahankan Bosnia dan Herzegovina dan bagi menguatkan penduduk Croatia di dalamnnya".^[59]

Pada 7 Januari 1992, para anggota Serb dari Dewan Perbandaran Prijedor dan para presiden Lembaga Perbandaran SDS tempatan mengistiharkan Perhimpunan Rakyat Serbia dalam Perbandaran Prijedor dan melaksanakan arahan-arahan rahsia yang dikeluarkan sebelumnya pada 19 Disember 1991. Organisation and Activity of Organs of the Serbian People in Bosnia and Herzegovina in Extraordinary Circumstances menyediakan sebuah rancangan untuk SDS mengambil alih perbandaran-perbandaran di BiH dan juga rancangan untuk penubuhan Staf Krisis.^[60] Milomir Stakić, kemudian didapati bersalah oleh ICTY kerana jenayah menentang kemanusiaan ke atas penduduk awam Bosniak dan Croat, telah dipilih sebagai Presiden perhimpunan ini.^[61]

Pada 9 Januari 1992, Perhimpunan Rakyat Serb di Bosnia dan Herzegovina menerima sebuah deklarasi pengistiharan Republik Serbia di Bosnia dan Herzegovina ("SR BiH", kemudian Republika Srpska).^[62] Suruhanjaya Arbitrasi untuk Persidangan Damai di Yugoslavia pada 11 Januari 1992 Pendapat No. 4 di Bosnia dan Herzegovina menyatakan bahawa kemerdekaan Bosnia dan Herzegovina tidak sepatutnya diiktiraf kerana negara ini belum lagi membuat sebuah referendum kemerdekaan.^[63]

Pada 17 Januari 1992, Perhimpunan Serb Prijedor mengesahkan menyertai wilayah-wilayah Serb dalam Perbandaran Prijedor untuk membentuk Kawasan Autonomi Krajina Bosnia dalam usaha untuk menubuhkan sebuah negara Serb berasingan dalam wilayah etnik Serb.^[61]

Pada 25 Januari 1992, sejam selepas sesi parlimen ditangguhkan, parlimen meminta agar sebuah referendum kemerdekaan dibuat pada 29 Februari dan 1 Mac.^[55] Perang Kemerdekaan Croatia menghasilkan Resolusi 743 Majlis Keselamatan Pertubuhan Bangsa Bersatu pada 21 Februari 1992, yang mana membentuk Pasukan Perlindungan Pertubuhan Bangsa Bersatu (UNPROFOR) berdasarkan laporan Setiausaha Agong PBB bernombor S/23592 bertarikh pada 15 Februari 1992. Pada 28 Februari 1992, Perlembagaan SR BiH mengistiharkan bahawa wilayah Republik termasuk "wilayah Kawasan dan Daerah Autonomi Serb dan entiti-entiti etnik Serb lain di Bosnia dan Herzegovina, termasuk kawasan di mana etnik Serb menjadi minoriti di sebabkan genosid yang dilakukan pada Perang Dunia II", dan ia diistiharkan sebagai sebahagian daripada Yugoslavia.^[60]

Para anggota perhimpunan Serb Bosnia menasihati etnik Serb untuk memboikot referendum yang dilakukan pada 29 Februari dan 1 Mac 1992. Kehadiran semasa pungutan suara ini dilaporkan adalah 63.7%, dengan 92.7% mengundi untuk kemerdekaan (yang mana membayangkan Serb Bosnia, yang merangkumi sekitar 34% dari jumlah penduduk, telah memboikot referendum).^[64] Kepimpinan politik Serb menggunakan referendum ini sebagai penyebab untuk membuat bantahan sekatan jalan. Kemerdekaan secara rasminya diistiharkan oleh parlimen Bosnia pada 3 Mac 1992.^[65]^[66]

Pada 18 Mac 1992, kesemua tiga pihak menandatangani Persetujuan Lisbon: Alija Izetbegović untuk Bosniak, Radovan Karadžić untuk Serb dan Mate Boban untuk Croat. Bagaimanapun, pada 28 Mac 1992, Izetbegović, selepas bermesyuarat dengan duta Amerika Syarikat ke Yugoslavia Warren Zimmermann di Sarajevo, menarik balik tandatangan beliau dan mengistiharkan tentangan beliau ke atas sebarang jenis pembahagian etnik di Bosnia.

Apa yang dikatakan dan oleh siapa tidak jelas. Zimmerman menafikan bahawa beliau telah memberitahu Izetbegovic bahawa jika beliau menarik balik tandatangan beliau, Amerika Syarikat akan memberi pengiktirafan kepada Bosnia sebagai sebuah negara merdeka. Apa yang tidak dipertikaikan adalah bahawa Izetbegovic, pada hari yang sama, menarik balik tandatangan beliau dan menolak persetujuan.^[67]

Pada akhir Mac 1992, pertempuran antara tentera etnik Serb dan pakatan Bosniak-Croat di dan berhampiran Bosanski Brod,^[68] mengakibatkan kematian penduduk kampung Serb di Sijekovac.^[69] Pasukan para-tentera Serb melakukan pembunuhan beramai-ramai Bijeljina, dengan kebanyakan mangsa adalah etnik Bosniak, pada 1–2 April 1992.^[70]

Puak-puak yang berperang

Bosnia dan Herzegovina menerima pengiktirafan antarabangsa pada 6 April 1992.^[65]^[66]

Republik Bosnia dan Herzegovina kemudian diterima sebagai sebuah negara anggota Pertubuhan Bangsa Bersatu pada 22 Mei 1992.^[71] Pada 12 Ogos 1992, nama Republik Serb Bosnia dan Herzegovina ditukarkan kepada Republika Srpska (RS).^[60]^[62]

Kerajaan Bosnia melobi agar sekatan senjata ditarik balik, tetapi ditentang oleh United Kingdom, Perancis dan Rusia. Cadangan Amerika Syarikat untuk meneruskan polisi ini dikenali sebagai angkat dan pukul. Kongres A.S meluluskan dua resolusi untuk menarik balik sekatan tetapi kedua-duanya telah diveto oleh Presiden Bill Clinton yang gusar akan mewujudkan perselisihan antara Amerika Syarikat dengan negara-negara tersebut. Walaubagaimanapun, Amerika Syarikat telah menggunakan kaedah "pesawat pengangkut C-130 rahsia" dan saluran belakang, termasuk kumpulan-kumpulan Islam, untuk menyeludup senjata kepada pasukan tentera Muslim-Bosnia, selain membenarkan senjata yang dibekalkan oleh Iran untuk melalui Croatia ke Bosnia.^[72]^[73]^[74] Bagaimanapun, dengan meningkatnya tentangan NATO kepada usaha-usaha Amerika Syarikat (dan kemungkinan Turki) dalam mengkoordnasi "penerbangan rahsia di Tuzla", United Kingdom dan Norway menyuarakan ketidaksetujuan mereka dengan tindakan ini di mana ia menjejaskan penguatkuasaan NATO dalam sekatan persenjataan.^[75] Perisikan Antara Perkhidmatan juga memainkan peranan aktif dalam tahun 1992–1995 dan secara rahsia membekalkan para pejuang Muslim dengan senjata, peluru dan peluru berpandu anti kereta kebal bagi memberi mereka peluang untuk melawan keganasan.

Berikutan dengan pengistiharan kemerdekaan Republik Bosnia dan Herzegovina, etnik Serbs dari B&H dengan sokongan^{[perlu rujukan]} dari Serbia, menyerang bahagian-bahagian berbeza di negara ini. Keadaan pentadbiran di Bosnia dan Herzegovina gagal berfungsi di sebabkan kehilangan kawalan ke atas seluruh wilayah. Etnik Serb mahukan kesemua tanah di mana etnik Serb memiliki majoriti di timur dan barat Bosnia. Etnik Croat dan pemimpin mereka Franjo Tuđman juga mahu menguasai sebahagian Bosnia dan Herzegovina sebagai milik Croatia. Polisi-polisi di Republik Croatia dan pemimpinnya Tuđman terhadap Bosnia dan Herzegovina tidak pernah telus dan biasanya termasuk tujuan utama Tuđman untuk mengembangkan sempadan Croatia.^[76] Tentera kerajaan Bosnia kekurangan kelengkapan dan tidak bersedia untuk berperang.^[77]

Alija Izetbegović semasa lawatan beliau ke Amerika Syarikat pada tahun 1997.

Secara rasminya Tentera Darat Rakyat Yugoslavia (JNA) meninggalkan Bosnia dan Herzegovina pada 12 Mei 1992 tidak lama selepas kemerdekaan diistiharkan pada bulan April 1992. Bagaimanapun, kebanyakan rangkaian arahan, persenjataan dan anggota tentera berpangkat tinggi termasuk Jeneral Ratko Mladić, kekal di Bosnia dan Herzegovina dan berkhidmat dalam Tentera Darat Republika Srpska (Vojska Republike Srpske, VRS) sebagai sebuah pasukan bersenjata bagi republik Serb Bosnia yang baru ditubuhkan. Etnik Croat menyusun sebuah formasi tentera pertahanan dari etnik mereka sendiri yang dikenali sebagai Majlis Pertahanan Croat (Hrvatsko Vijeće Obranecode: hr is deprecated , HVO) sebagai sebuah pasukan bersenjata di Herzeg-Bosnia. Bosniak pula disusun ke dalam struktur Tentera Darat Republik Bosnia dan Herzegovina (Armija Republike Bosne i Hercegovine, ARBiH) sebagai sebuah pasukan bersenjata bagi Republik Bosnia dan Herzegovina. Asalnya, 25% daripada kekuatan ARBiH terdiri daripada bukan Bosniak, terutamanya Kor Pertama di Sarajevo. Sefer Halilović, Ketua Staf Pertahanan Simpanan Bosnia, mendakwa pada bulan Jun 1992 bahawa pasukan beliau terdiri daripada 70% Muslim, 18% Croat dan 12% Serb.^[78]

Peratusan anggota tentera etnik Serb dan Croat dalam Tentera Darat Bosnia agak tinggi di Sarajevo, Mostar dan Tuzla.^[79] Timbalan Komander Ibu Pejabat Tentera Darat Bosnia, adalah Jeneral Jovan Divjak, pegawai tertinggi etnik Serb dalam Tentera Darat Bosnia. Jeneral Stjepan Šiber, seorang etnik Croat merupakan timbalan komander kedua. Presiden Izetbegović juga melantik Kolonel Blaž Kraljević, komander Majlis Petahanan Croat di Herzegovina, sebagai anggota di Ibu Pejabat Tentera Darat Bosnia, tujuh hari sebelum pembunuhan Kraljević, dalam usaha untuk mengumpulkan sebuah barisan pertahanan pelbagai etnik pro-Bosnia.^[80] Kepelbagaian ini adalah untuk memendekan tempoh peperangan.^[78]^[81]

Bangunan apartmen yang rosak teruk berhampiran Jambatan Vrbanja di daerah Grbavica, yang mana terletak di sebelah kiri tebing sungai Miljacka.

Pelbagai unit para-tentera beroperasi dalam Perang Bosnia: etnik Serb dengan "White Eagles" (Beli Orlovi), "Harimau" Arkan, "Pengawal Sukarela Serb" (Srpska Dobrovoljačka Garda), etnik Bosniak dengan "Liga Patriotik" (Patriotska Liga) dan "Beret Hijau" (Zelene Beretke), dan Croat dengan "Pasukan Pertahanan Croat" (Hrvatske Obrambene Snage), dsb. Para-tentera Serb dan Croat melibatkan para sukarelawan daripada Serbia dan Croatia, dan disokong oleh parti-parti politik nationalis daripada negara-negara tersebut. ^{[perlu rujukan]}

Pasukan tentera Republik Bosnia dan Herzegovina dibahagikan kepada 5 buah kor. Kor Pertama beroperasi di wilayah Sarajevo dan Gorazde sementara Kor ke-5 yang lebih kuat diletakkan di barat Bosanska Krajina, yang mana bekerjasama dengan unit-unit HVO dalam dan sekitar Bihać. Pasukan Serb pula menerima sokongan para pejuang Kristian Slav daripada pelbagai negara di Eropah Timur.^[82]^[83] Sukaralewan Greek dari Pengawal Sukarelawan Greek pula dilaporkan mengambil bahagian dalam pembunuhan beramai-ramai Srebrenica, dengan bendera Greece telah dikibarkan di Srebrenica apabila bandar ini jatuh ke tangan puak Serb.^[84]

Beberapa individu daripada beberapa buah negara Eropah, dengan sukarela bertempur untuk pihak Croat, termasuk Neo-Nazi, seperti Jackie Arklöv, yang didakwa dengan tuduhan jenayah perang selepas beliau kembali ke Sweden. Beliau kemudian mengaku melakukan jenayah perang ke atas orang awam Muslim Bosnia di Kem Heliodrom dan Dretelj sebagai seorang anggota tentera Croatia.^[85]

Kem Manjača, 1992

Bosnia menerima sokongan dari kumpulan-kumpulan Muslim. Berdasarkan beberapa laporan NGO Amerika Syarikat, terdapat beberapa ratus anggota Pengawal Revolusi Iran membantu kerajaan Bosnia semasa perang.^[86] Para pejuang Muslim asing lain juga menyertai Muslim Bosnia, termasuk pertubuhan gerila Lubnan, Hezbollah.^[87] Mereka disimpan bagi melaksanakan tugas-tugas yang memerlukan pertempuran jarak dekat, di sebabkan bakat dan pengalaman mereka yang sangat berharga untuk dibazirkan bagi melaksanakan tugas-tugas yang kurang sukar.^{[perlu rujukan]}

Dalam buku beliau, The Clinton Tapes: Wrestling History with the President pada tahun 2009, sejarawan dan pengarang Taylor Branch, yang merupakan rakan kepada Presiden A.S Bill Clinton, mendedahkan kepada orang awam lebih daripada 70 rekod sesi bersama presiden semasa beliau memegang jawatan antara tahun 1993 sehingga tahun 2001.^[88]^[89] Berdasarkan pada sesi yang dirakam pada 14 Oktober 1993, ia menyebut:

Clinton berkata sekutu A.S di Eropah telah menyekat cadangan untuk mengubah atau membatalkan sekatan. Mereka menjustifikasikan tentangan mereka berdasarkan asas kemanusiaan, dengan hujah lebih banyak senjata akan memarakkan pertumpahan darah, tetapi secara rahsia, kata presiden, sekutu-sekuta utama membantah kerana Bosnia yang merdeka menjadi "luar biasa" kerana ia satu-satunya negara Muslim di Eropah. Beliau berkata mereka memihak kepada sekatan senjata kerana ia akan menyebabkan kerugian kepada Bosnia. [..] Apabila saya menyatakan terkejut akan sifat sinis seperti ini, teringatkan akan diplomasi mata tertutup di atas penderitaan Yahudi Eropah semasa Perang Dunia II, Presiden Clinton hanya mampu mengangkut bahu. Beliau berkata Presiden François Mitterrand dari Perancis secara berterus terang berkata bahawa Bosnia tidak tergolong, dan juga kata-kata para menyakitkan dari para pegawai Britain akan pemulihan realistik Kristian Eropah. Menentang Britain dan Perancis, beliau berkata chancellor Jerman, Helmut Kohl antara lain yang menyokong tindakan untuk menilai semula sekatan senjata PBB, malangnya Jerman bukan merupakan anggota dalam Majlis Keselamatan PBB.
— Taylor Branch, The Clinton Tapes: Wrestling History with the President^[90]

Penyebab perang

1992

Pada peringkat awal Perang Bosnia, tentera Serb menyerang penduduk awam Muslim Bosnia di timur Bosnia.^[91]^[92] Setelah bandar dan kampung berjaya ditawan oleh mereka, pasukan bersenjata Serb – tentera, polis, para-tentera dan kadang kala penduduk kampung Serb – menggunakan kaedah yang sama: rumah dan apartmen dijarah dan dibakar, orang awam dikepung dan ditawan, dan kadang kala dipukul atau dibunuh. Lelaki dan wanita diasingkan, dengan kebanyakan mereka dibunuh beramai-ramai atau ditahan dalam kem-kem. Wanita dan kanak-kanak ditahan dalam pelbagai pusat-pusat tahanan di mana mereka tinggal dalam keadaan kebersihan yang amat teruk, mereka juga dilayan dengan buruk termasuk dirogol berkali-kali. Tentera atau polis Serb akan datang ke pusat-pusat tahanan, memilih seorang atau lebih wanita dan gadis, membawa mereka keluar untuk dirogol.^[91]^[92] Serb memiliki banyak kelebihan kerana memiliki persenjataan berat (meskipun kekuatan yang lebih kecil) yang mana telah diberikan oleh Tentera Darat Rakyat Yugoslavia dan menguasai kebanyakan kawasan di mana penduduk Serb merupakan majoriti serta kawasan di mana mereka merupakan minoriti yang penting di kedua-dua kawasan bandar dan desa kecuali di bandar-bandar yang lebih besar seperti di Sarajevo dan Mostar.^{[perlu rujukan]}

Seorang mangsa serangan mortar dihantar ke hospital Sarajevo pada tahun 1992.

Pengepungan Sarajevo bermula pada awal bulan April 1992. Kebanyakan kawasan di ibu negara Sarajevo dipertahankan oleh Bosniak.^{[perlu rujukan]} Semasa tempoh 44 bulan dikepung, keganasan terhadap para penduduk Sarajevo pada tahap yang berbeza-beza, akan tetapi tujuannya masih sama: menimpakan kesusahan pada rakyat jelata bagi memaksa pihak berkuasa Bosnia untuk menerima tuntutan-tuntutan etnik Serb.^[93] VRS mengepungnya (atau dengan kata lain pihak tentera Serb menempatkan diri mereka di kawasan-kawasan yang mengelilingi Sarajevo yang dikenali sebagai Cincin Sarajevo), mengatur gerak tentera dan artileri ke bukit-bukit yang terletak di sekelilingnya yang mana menjadi peristiwa pengepungan terpanjang dalam sejarah peperangan moden iaitu hampir selama empat tahun.^[94]

Majlis pengkebumian semasa Pengepungan Sarajevo pada tahun 1992

Pada bulan Mei 1992, serangan ke atas konvoi Tentera Darat Rakyat Yugoslavia berlaku. Pada bulan April–Mei 1992, serangan-serangan ganas di bahagian timur dan timur laut Bosnia bermula. Dalam serangan-serangan pada bulan April oleh para pemimpin SDS, bersama-sama dengan para pegawai medan dari Markas Tentera Kedua dari bekas JNA, telah dilakuakan di tinur negara dengan tujuan untuk menawan kedudukan-kedudukan strategik serta membuat halangan komunikasi dan maklumat. Serangan-serangan ini mengakibatkan sejumlah besar penduduk maut dan cedera.^[95]

Menjelang bulan Jun 1992, jumlah pelarian dan penduduk yang dihalau keluar mencapai 2.6 juta orang.^[96]

Persetujuan Graz kemudian telah ditandatangani antara para pemimpin Serb Bosnia dan Croat Bosnia pada awal bulan Mei 1992. Perang Bosniak-Croat bermula pada Jun 1992. Menjelang September 1992, Croatia telah menerima 335,985 orang pelarian daripada Bosnia dan Herzegovina, yang mana kebanyakannya adalah orang awam dari etnik Bosniak.^[97] Jumlah besar para pelarian ini memberi kesan kepada ekonomi dan infrastuktur Croatia.^[98]

Dalam satu wawancara pada 8 November 1993, duta A.S. ke Croatia, Peter Galbraith, cuba untuk meletakkan para pelarian Muslim di Croatia dalam satu perspektif yang lebih baik. Beliau berkata keadaan menyamai Amerika Syarikat di mana mereka telah menerima 30,000,000 pelarian.^[99] Jumlah pelarian Bosnia di Croatia pada masa itu hanya dipintas oleh jumlah pelarian yang berada di dalam Bosnia dan Herzegovina, iaitu seramai 588,000 orang.^[97] Serbia took in 252,130 refugees from Bosnia, while other former Yugoslav republics received a total of 148,657 people.^[97]

Pada bulan Jun 1992, Serb Bosnia memulakan Operasi Vrbas '92 dan Operasi Koridor. Terdapat saebuah laporan mengatakan kematian dua belas orang bayi yang baru lahir di hospital Banja Luka di sebabkan kekurangan botol oksigen untuk inkubator telah dipetik sebagai penyebab utama,^[100] akan tetapi kebenaran akan penyebab kematian ini dipersoalkan. Borisav Jović, seorang pegawai berpangkat tinggi Serbia pada masa itu dan anggota Kepresidenan Yugoslavia, telah mendakwa laporan itu hanyalah satu propaganda perang, mengatakan bahawa Banja Luka hanya memiliki dua buah kilang pembotolan oksigen dalam kawasan sekitar dan secara umumnya mampu berdikari tanpa masalah.^[101]

Pada Jun 1992, Pasukan Perlindungan Pertubuhan Bangsa Bersatu (UNPROFOR) yang pada asalnya diaturgerak ke Croatia mendapat mandat untuk meluaskan operasi ke dalam Bosnia dan Herzegovina, awalnya untuk melindungi Lapangan Terbang Antarabangsa Sarajevo. Pada September, peranan UNPROFOR telah diperluaskan untuk melindungi bantuan kemanusian dan membantu penghantaran bantuan di seluruh Bosnia dan Herzegovina, selain untuk melindungi pelarian awam apabila diperlukan oleh Palang Merah.^{[perlu rujukan]}

Kempen penghapusan etnik di timur Bosnia 1992

Awalnya, tentera Serb menyerang penduduk bukan Serb di timur Bosnia. Apabila bandar dan kampung berjaya ditawan oleh mereka, tentera Serb – tentera, polis, separa tentera and, kadang kala penduduk awam Serb – menggunakan corak yang sama: rumah dan apartmen etnik Bosniak akan diselongkar dan dibakar secara sistematik, penduduk awam Bosniak akan dikepung atau ditawan, dan kadang kala dipukul atau dibunuh. Lelaki dan wanita akan diasingkan, dengan kebanyakkan daripada mereka ditahan di dalam kem.^[92]

Wilayah Prijedor

Para tahanan di Kem Trnopolje, berdekatan Prijedor. (Gambar atas ihsan ICTY)

Pada 23 April 1992, SDS memutuskan inter alia iaitu kesemua unit-unit Serb dengan segera akan bersedia untuk mengambil alih perbandaran Prijedor melalui JNA. Menjelang penghujung bulan April 1992, sejumlah balai polis Serb rahsia ditubuhkan di perbandaran ini dengan lebih daripada 1,500 orang Serb bersenjata telah bersedia untuk mengambil bahagian dalam pengambilalihan ini.^[61]

Sebuah pengistiharan pengambilalihan telah yang disediakan oleh para ahli politik Serb dari SDS telah dibaca di Radio Prijedor pada hari pengambilalihan yang diulang-ulang sepanjang hari. Pada malam 29–30 April 1992, pengambilalihan ini terjadi. Para pekerja di stesen keselamatan awam dan polis simpanan telah berhimpun di Cirkin Polje, yang mana merupakan sebahagian daripada bandar Prijedor. Hanya etnik Serb yang hadir dan ada antara mereka yang memakai seragam tentera. Orang-orang ini telah ditugaskan untuk mengambil alih kuasa di perbandaran dan yang mana dipecahkan kepada lima buah kumpulan. Setiap kumpulan seramai dua puluh orang memiliki seorang ketua yang setiap kumpulan telah diarahkan untuk menguasai beberapa bangunan tertentu. Sebuah kumpulan bertanggungjawab untuk bangunan Perhimpunan, sebuah untuk bangunan polis, sebuah untuk mahkamah, sebuah untuk bank dan terakhir sekali pejabat pos.^[61]

Pihak berkuasa Serb telah mewujudkan kem tahanan dan mengenal pasti siapa yang akan bertanggungjawab untuk menjaga kem-kem ini. Kilang Keraterm telah ditukar menjadi sebuah kem pada atau sekitar 23–24 Mei 1992.^[61] Kompleks lombong Omarska terletak sekitar 20 km daripada bandar Prijedor. Kumpulan pertama tahanan telah dibawa ke kem ini sekitar akhir bulan Mei 1992 (antara 26 dan 30 Mei). Berdasarkan dokumen pihak berkuasa Serb di Prijedor, 3,334 orang telah ditahan di kem ini bermula pada 27 Mei sehingga 16 Ogos 1992. 3,197 orang darinya adalah Bosniak (iaitu Muslim Bosnia), dan 125 orang adalah etnik Croat. Kem Trnoplje telah dibina di kampung Trnoplje pada 24 Mei 1992. Kem ini telah dikawal di semua penjuru oleh tentera darat Serb. Terdapat kubu-kubu mesingan dan pos-pos bersenjata yang mengacu senjata mereka ke aras kem. Beribu-ribu prang telah ditahan didalam kem ini. Majoriti besar adalah Muslim Bosnia; dan beberapa etnik Croat.^[61]

ICTY menyimpulkan bahawa pengambilaihan oleh Serb adalah coup d'état yang tidak sah, yang mana telah dirancang dan diatur buat sekian lama dengan tujuan utama untuk mewujudkan sebuah perbandaran Serb sepenuhnya. Rancangan-rancangan ini tidak pernah disembunyikan dan dilakukan dalam satu tindakan yang diatur oleh polis, tentera dan ahli politik Serb. Salah seorang perancang utama adalah Milomir Stakić, yang mana telah memainkan peranan penting dalam politik di perbandaran ini.^[61]

Tentera JNA yang berada di bawah kawalan Serbia menguasai sekurang-kurangnya 60 peratus kawasan Prijedor sebelum berundur secara rasmi pada 19 Mei bagi semua askar bukan Bosnia.^[102] Kejayaan ini banyak di sebabkan ia dilengkapi dengan persenjataan yang lebih baik dan tersusun berbanding tentera Bosniak dan Croat Bosnia. Mereka menyerang kawasan-kawasan yang memiliki komposisi etnik bercampur-campur. Doboj, Foča, Rogatica, Vlasenica, Bratunac, Zvornik, Prijedor, Sanski Most, Ključ, Brčko, Derventa, Modriča, Bosanska Krupa, Bosanski Brod, Bosanski Novi, Glamoč, Bosanski Petrovac, Čajniče, Bijeljina, Višegrad, Donji Vakuf, dan sebahagian Sarajevo merupakan kawasan di mana dikuasai oleh etnik Serb dan menghalau keluar Bosniak dan Croat. Kawasan-kawasan dengan majoriti sebuah etnik sahaja terselamat dari pertempuran besar seperti Banja Luka, Bosanska Dubica, Bosanska Gradiška, Bileća, Gacko, Han Pijesak, Kalinovik, Nevesinje, Trebinje, dan Rudo di mana penduduk bukan etnik Serb dihalau keluar. Wilayah di tengah Bosnia dan Herzegovina (Sarajevo, Zenica, Maglaj, Zavidovići, Bugojno, Mostar, Konjic, dsb.) melihat penghijrahan keluar etnik Serb ke kawasan-kawasan yang dikuasai oleh Serb di Bosnia dan Herzegovina.^{[perlu rujukan]}

Majlis Pertahanan Croat mengambil alih tengah Bosnia

Tekanan yang diberikan oleh tentera Serb yang bersenjata berat di Bosnia-Herzegovina dan Croatia, tentera utama Croat – HVO (Majlis Pertahanan Croatia) mengalih fokus mereka dari mempertahankan wilayah-wilayah mereka di Bosnia daripada etnik Serb kepada usaha untuk menawan wilayah-wilayah yang masih berada dalam tangan Tentera Darat Bosnia. Bagi menjayakannya, tentera HVO mesti mematahkan tentangan kumpulan bersenjata sederhana Pasukan Pertahanan Croatia (HOS) dan mengalahkan Tentera Darat Bosnia, oleh kerana wilayah yang dimahukan oleh HVO berada dalam kawalan kerajaan Bosnia. HVO, dengan sokongan padu daripada tentera Croatia telah menyerang penduduk awam Bosniak di Herzegovina dan tengah Bosnia yang mana memulakan pembersihan etnik di kawasan yang didiami oleh penduduk Bosniak.^{[perlu rujukan]}

Persetujuan Graz pada Mei 1992 menyebabkan perpecahan yang lebih besar di dalam komuniti Croat dan menguatkan kumpulan pemisah, yang mana mengakibatkan konflik dengan Bosniak. Salah seorang daripada pemimpin utama Croat yang pro-kesatan adalah Blaž Kraljević, pemimpin dalam Tentera Pertahanan Croatia (HOS) yang mana juga mempunyai agenda nasionalis Croatia tetapi tidak seperti HVO, ia menyokong kerjasama dengan Bosniak. Pada Jun 1992, fokus berpindah ke Novi Travnik dan Gornji Vakuf di mana usaha-usaha Majlis Pertahanan Croat (HVO) untuk mendapat kawalan ditentang. Pada 18 Jun 1992, pasukan Pertahanan Wilayah Bosnia di Novi Travnik menerima sebuah ultimatum daripada HVO yang mana termasuk tuntutan untuk menghapuskan institusi Bosnia dan Herzegovina, mewujudkan pihak berkuasa dalam Komuniti Croat di Herzeg-Bosnia dan memberi kesetiaan kepadanya, penyerahan diri Pertahanan Wilayah kepada HVO dan mengusir pelarian Muslim, kesemuanya dalam masa 24 jam. Serangan telah dilancarkan pada 19 Jun. Sekolah rendah dan pejabat pos telah diserang dan dirosakkan.^[103]

Tentera Bosnia yang kekurangan senjata, bertempur di dua perbatasan, di mana berjaya mengundurkan Croat dan mendapat semula wilayah. Pada masa ini, di sebabkan kedudukan geografi mereka, Bosnia telah dikepung oleh tentera Croat dan Serb di semua arah. Tiada cara untuk mengimport senjata atau makanan. Apa yang menyelamatkan Bosnia pada waktu ini adalah kompleks industri berat yang mampu diubah ke kompleks pengeluaran peralatan ketenteraan. Pada Ogos 1992, pemimpin HOS Blaž Kraljević telah dibunuh oleh tentera HVO, yang mana melemahkan kumpulan sederhana yang berharap kerjasama di antara Bosniak dan Croat dapat dikekalkan.^[104]

Pada Oktober 1992, tentera Croat menyerang Bosniak di Prozor, membunuh penduduk awam dan membakar rumah. Berdasarkan pada pendakwaan rasmi ICTY ke atas Jadranko Prlić, tentera HVO membersihkan hampir kesemua Muslim daripada bandar Prozor dan beberapa kampung sekitarnya.^[59]

1993

Pada 8 Januari 1993, Serb telah membunuh timbalan perdana menteri RBiH Hakija Turajlić selepas menghentikan konvoi PBB yang membawa beliau daripada lapangan terbang.^[105]

Beberapa perjanjian gencatan senjata ditandatangani dan kemudian dilanggar apabila satu pihak merasakan ia memberi kelebihan kepada mereka. PBB berulang kali cuba tetapi gagal untuk menghentikan perang dan Rancangan Dami Vance-Owen yang menjadi harapan pada separuh pertama tahun 1993 memberi kesan yang kecil. Kebanyakan tahuan 1993 dikuasai dengan Perang Bosniak-Croat. Pada Januari 1993, tentera Croat telah menyerang Gornji Vakuf, bagi memisahkan Herzegovina daripada Bosnia.^[59]

Pada 22 Februari 1993, Majlis Keselamatan Pertubuhan Bangsa Bersatu telah meluluskan Resolusi 808 yang memutuskan "bahawa sebuah tribunal antarabangsa akan ditubuhkan untuk mendakwa individu yang bertanggungjawab dalam melanggar undang-undang kemanusiaan antarabangsa". Pada 15–16 Mei, 96% dari etnik Serb mengundi untuk menolak rancangan damai Vance-Owen. Selepas kegagalan rancangan ini, yang mana mengakibatkan perpecahan negara kepada tiga buah entiti etnik, sebuah konflik bersenjata meletus antara Bosniak dan Croat berkenaan 30 peratus wilayah yang dikuasau oleh Croat. Rancangan damai ini merupakan salah satu faktor yang membawa kepada peningkatan ketegangan konflik, apabila Lord Owen mengelakan pihak berkuasa Croat yang lebih sederhana (menyokong kesatuan Bosnia) dan berunding secara terus dengan unsur-unsur ekstrem (mereka yang memilih untuk berpisah).^[106]

Pada 25 Mei 1993, Tribunal Jenayah Antarabangsa untuk bekas Yugoslavia (ICTY) yang secara rasminya ditubuhkan oleh Resolusi 827. Pada April 1993, Majlis Keselamatan Pertubuhan Bangsa Bersatu telah mengeluarkan Resolusi 816, yang meminta negara-negara anggota menguatkuasakan zon larangan terbang di Bosnia-Herzegovina. Pada 12 April 1993, NATO memulakan Operasi Larangan Terbang untuk menguatkuasakan zon larangan terbang.^[106]

Pengeboman Gornji Vakuf

Gornji Vakuf adalah sebuah bandar yang terletak di selatan Lembah Lašva dan mempunyai kepentingan strategik di persimpangan en route ke Bosnia Tengah. Ia terletak 48 kilometer daripada Novi Travnik dan sekitar sejam pemanduan daripada Vitez dengan menggunakan kenderaan berperisai. Bagi puak Croat, ia menjadi penghubung penting antara Lembah Lašva dan Herzegovina, dua buah wilayah yang termasuk dalam Komuniti Croat di Herzeg-Bosnia yang diistiharkan sendiri. Pengeboman oleh tentera Croat memusnahkan kebanyakan pusat-pusat bersejarah di bandar Gornji Vakuf menjadi debu.^[103]

Pada 10 Januari 1993, sebelum meletusnya permusuhan di Gornji Vakuf, komander Majlis Pertahanan Croat (HVO) Luka Šekerija, telah menghantar satu permohonan "Military – Top Secret" kepada Kolonel Tihomir Blaškić dan Dario Kordić (yang mana Dario kemudian didapati bersalah oleh ICTY bagi dakwaan jenayah perang dan jenayah menentang kemanusiaan seperti pembersihan etnik), untuk peluru-peluru mortar yang terdapat di kilang peluru di Vitez.^[103] Pertempuran kemudian meletus di Gornji Vakuf pada 11 Januari 1993, dengan letupan sebuah bom yang diletakkan oleh pihak Croat di sebuah hotel yang dimiliki Bosniak yang digunakan sebagai ibu pejabat tentera, diikuti oleh satu pertempuran. Pada malamnya, bandar ini hebat dibom oleh artileri Croat.^[103]

Semasa rundingan gencatan senjata di ibu pejabat Britbat HQ di Gornji Vakuf, Kolonel Andrić, yang mewakili HVO, menuntut agar tentera ARBiH menyerahkan senjata mereka dan menerima agar HVO mengawal bandar ini, serta mengugut sekiranya mereka enggan beliau akan meratakan Gornji Vakuf ke bumi.^[103]^[107] Tuntutan HVO tidak diterima oleh ARBiH dan serangan diteruskan, diikuti dengan pembunuhan besar-besaran penduduk awam Muslim Bosnia di kampung-kampung sekitarnya seperti Bistrica, Uzričje, Duša, Ždrimci dan Hrasnica.^[108]^[109]

Semasa pembersihan etnik Lembah Lašva, kawasan ini dikepung oleh Tentera Darat Croatia dan HVO selama tujuh bulan dan menyerang menggunakan artileri berat serta persenjataan lain (kereta kebal dan penembak tepat). Meskipun etnik Croat sering kali mengatakan bahawa ia merupakan sebab utama serangan ke atas Gornji Vakuf dilakukan, komander bagi sebuah kompeni British Britbat mendakwa tiada pejuang suci Muslim di Gornji Vakuf (biasanya dirujuk sebagai mujahideen Bosnia, dan berdasarkan pada Richard Holbrooke, sebenarnya merupakan Al-Qaeda)^[110]^{[tiada dalam ayat yang diberikan]}| dan para tentera beliau tidak menemuai seorangpun mereka. Kempen pengeboman dan serangan semasa perang mengakibatkan beratus-ratus orang cedera atau terbunuh, terutamanya penduduk awam Muslim Bosnia.^[103]

Penghapusan etnik Lembah Lašva

Mayat-mayat orang yang dibunuh oleh Croat pada bulan April 1993 sekitar Vitez. (Gambar ihsan dari ICTY)

Kempen pembersihan etnik Lembah Lašva ke atas penduduk awam Bosniak telah dirancang oleh para pemimpin politik dan tentera dalam Komuniti Croat di Herzeg-Bosnia bermula pada bulan Mei 1992 sehingga Mac 1993. Pertempuran yang diketuai oleh HVO meletus pada bulan April berikutnya, yang bertujuan untuk melaksanakan objektif-objektif yang disediakan oleh para nasionalis Croat pada bulan November 1991.^[51] Etnik Bosniak di Lembah Lašva ditindas atas alasan politik dan keagamaan,^[111] secara sengaja didiskriminasi dengan serangan meluas ke atas penduduk awam^[112] dan mengalami pembunuhan besar-besaran, perogolan, dipenjarakan di dalam kem-kem, selain pemusnahan ke atas tapak-tapak kebudayaan dan harta persendirian. Ia sering kali diikuti dengan propaganda anti-Bosniak, terutamanya dalam perbandaran di Vitez, Busovača, Novi Travnik dan Kiseljak. Pembunuhan beramai-ramai Ahmići pada bulan April 1993, merupakan kemuncak dalam pembersihan etnik Lembah Lašva, mengakibatkan pembunuhan penduduk awam Muslim Bosnia dalam hanya beberapa jam. Korban termuda adalah seorang bayi berusia tiga bulan, ditembak mati di dalam buaian beliau, dan paling tua adalah seorang wanita berusia 81 tahun. Ia merupakan pembunuhan beramai-ramai paling kejam semasa konflik di antara etnik Croat dan kerajaan yang dikuasai oleh etnik Bosniak.^{[perlu rujukan]}

Tribunal Jenayah Antarabangsa di bekas Yugoslavia (ICTY) telah memutuskan bahawa jenayah-jenayah diambil kira dalam jenayah menentang kemanusiaan dalam banyak keputusan-keputusan pendakwaan ke atas para pemimpin politik dan tentera Croat, antara yang terkenal adalah Dario Kordić.^[103] Berdasarka pada bukti akan pelbagai serangan yang dilakuakn oleh HVO pada masa itu, Dewan Persidangan ICTY menyimpulkan dalam kes Kordić dan Čerkez bahawa menjelang bulan April 1993, kepimpinan Croat memiliki sebuah rekabentuk atau rancangan serupa yang akan dilaksanakan untuk menghapuskan etnik Bosniak daripada Lembah Lašva. Dario Kordić, sebagai seorang pemimpin politik tempatan, telah didapati menjadi perancang dan orang pertama yang melaksanakan rancangan ini.^[103] Berdasarkan Pusat Dokumentasi dan Penyelidikan yang berpangkalan di Sarajevo, sekitar 2,000 orang Bosniak daripada Lembah Lašva telah hilang atau dibunuh semasa tempoh ini.^[113]

Perang di Herzegovina

Komuniti Croat di Herzeg-Bosnia mengambil alih banyak kerajaan dan perkhidmatan perbandaran di Herzegovina, dengan memecat atau mengurangkan bilangan para pemimpin Bosniak tempatan. Mereka juga mengambil alih media dan menyiarkan idea-idea dan propaganda Croatia. Simbol-simbol dan matawang Croatia diperkenalkan, dan sukatan pelajaran dan bahasa Croatia diperkenalkan di sekolah-sekolah. Ramai etnik Bosniak dan Serb dipecat dari kedudukan dalam kerajaan dan perniagaan persendirian; bantuan kemanusiaan tidak diuruskan dan diagihkan kepada penduduk Bosniak dan Serb; dan Bosniak secara umumnya semakin ditindas. Ramai daripada mereka yang dihantar ke kem-kem tahanan: seperti di Heliodrom, Dretelj, Gabela, Vojno dan Šunje.^{[perlu rujukan]}

Berdasarkan penghakiman oleh ICTY dalam Naletilić-Martinović, tentera HVO telah menyerang kampung-kampung di Sovici dan Doljani, sekitar 50 kilometer di utara Mostar pada pagi 17 April 1993.^[77] Serangan ini merupakan sebahagian daripada serangan HVO yang lebih besar yang bertujuan untuk menawan Jablanica, sebuah bandar yang dikuasi oleh majoriti Muslim Bosnia di kawasan ini. Para komander HVO telah mengira mereka memerlukan dua hari untuk menawan Jablanica. Kedudukan Sovici mempunyai kepentingan strategik bagi HVO kerana merupakan satu-satunya jalan ke Jablanica. Bagi ARBiH, ia merupakan pintu masuk ke penara Risovac, yang mana membolehkan kemaraan ke arah pantai Adriatik. Serangan yang lebih besar oleh HVO ke atas Jablanica telah bermula sejak 15 April 1993. Bedilan artileri memusnahkan bahagian hulu Sovici. Tentera Darat Bosnia menentang balik, tetapi sekitar jam 05:00 petang, komander Tentera Darat Bosnia di Sovici menyerah diri. Sekitar 70-75 anggota tentera menyerah diri. Keseluruhannya, sekurang-kurangnya 400 orang penduduk awam Muslim Bosnia telah ditahan. Kemaraan HVO ke arah Jablanica telah dihentikan selepas satu persetujuan gencatan senjata dirundingkan.^[77]

Pengepungan Mostar

Bahagian timur bandar Mostar telah dikepung oleh tentera HVO selama sembilan bulan, dan kebanyakan kota bersejarah ini rosak teruk dibom termasuk jambatan Stari Most yang terkenal.^[59] Mostar telah dibahagikan kepada bahagian Barat, yang mana dikuasai oleh tentera HVO dan bahagian Timur yang dikuasai oleh tentera ARBiH. Bagaimanapun, ibu pejabat bagi Tentera Darat Bosnia terletak di tingkat bawah tanah sebuah kompleks bangunan di Mostar Barat yang dirujuk sebagai Vranica. Pada awal pagi 9 Mei 1993, Majlis Pertahanan Croatia telah menyerang Mostar menggunakan artileri, mortar, senjata berat dan senjata kecil. HVO telah mengawal kesemua jalan yang menuju ke Mostar dan akses oleh pertubuhan antarabangsa telah dinafikan. Radio Mostar mengumumkan kesemua penduduk etnik Bosniak supaya mengantung bendera putih di tingkap rumah. Serangan HVO telah disediakan dan dirancang dengan rapi.^[77]

HVO menawan bahagian barat kota dan mengusir ribuan penduduk Bosniak ke bahagian timur.^[59] Pengeboman HVO telah meratakan dan memusnahkan kebanyakan kawasan di timur Mostar. JNA telah memusnahkan Jambatan Carinski, Jambatan Titov dan Jambatan Lucki yang merentasi sungai termasuk Stari Most.^{[Penjelasan diperlukan]} Tentera HVO (dan divisyen-divisyen yang lebih kecil) terlibat dalam pembunuhan beramai-ramai, pembersihan etnik dan perogolan ke atas penduduk Bosniak di Mostar Barat dan kawasan sekitarnya. Mereka juga melakukan kempen pengepungan dan pengeboman ke atas kerajaan Bosnia yang menguasai Mostar Timur. Kempeb HVO mengakibatkan beribu-ribu orang cedera dan terbunuh.^[59]

ARBiH kemudian melancarkan satu operasi yang dikenali sebagai Operasi Neretva 1993 menentang HVO dan Tentera Darat Croatia pada bulan September 1993 untuk menghentikan kepungan ke atas Mostar, dan menawan semula kawasan-kawasan di Herzegovina termasuk Republik Herzeg-Bosnia Croatia yang diistiharkan sendiri.^[114] Operasi telah dihentikan oleh pihak berkuasa Bosnia setelah mereka menerima maklumat berkenaan pembunuhan beramai-ramai ke atas penduduk awam dan tawanan perang Croat di kampung-kampung di Grabovica dan Uzdol. Barisan pemimpin HVO (Jadranko Prlić, Bruno Stojić, Milivoj Petković, Valentin Ćorić dan Berislav Pušić) dan pegawai Tentera Darat Croatia Slobodan Praljak telah didakwa di ICTY atas dakwaan termasuk jenayah menentang kemanusiaan, melanggar konvensyen Geneva dan undang-undang atau tataraca perang.^[59] Dario Kordić, seorang pemimpin politik Croat di Bosnia Tengah telah disabitkan dengan jenayah menentang kemanusiaan di Bosnia Tengah iaitu pembersihan etnik dan dihukum penjara selama 25 tahun.^[103] Komander ARBiH, Sefer Halilović telah didakwa dengan satu perlanggaran ke atas undang-undang dan tatacara peperangan dengan dakwaan jenayah kerana bertanggungjawab ke atas semua peristiwa semasa Operasi Neretva '93, tetapi telah dibebaskan.^{[perlu rujukan]}

Kawasan Selamat PBB

Dalam cubaan untuk melindungi orang awam, peranan UNPROFOR dipanjangkan ke bulan Mei 1993 untuk melindungi "kawasan selamat" yang telah diistiharkan oleh Majlis Keselamatan PBB di sekeliling Sarajevo, Goražde, Srebrenica, Tuzla, Žepa dan Bihać dalam Resolusi 824 pada 6 Mei 1993. Pada 4 Jun 1993, Majlis Keselamatan PBB meluluskan Resolusi 836 yang membenarkan pasukan UNPROFOR untuk menggunakan kuasa bagi melindungi zon-zon selamat ini.^[115] Pada 15 Jun 1993, Operasi Sharp Guard, satu sekatan laut di Laut Adriatik oleh NATO dan Kesatuan Eropah Barat bermula tetapi ditarik semula pada 18 Jun 1996 selepas tamatnya sekatan senjata PBB.^[115]

Majlis Pertahanan Croatia (HVO) dan Tentera Darat Republik Bosnia dan Herzegovina (ARBiH) masih terus berjuang bersama-sama melawan pasukan Tentera Darat Republika Srpska (VRS) yang lebih kuat di beberapa kawasan di Bosnia dan Herzegovina. Meskipun konfrontasi bersenjata meletus di tengah Bosnia mencetus hubungan tegang di antara HVO dan ARBiH, persekutuan Bosniak-Croat berterusan di Bihać (barat laut Bosnia) dan Bosanska Posavina (utara), di mana pasukan bersekutu ini telah dikalahkan oleh tentera Serb.^{[perlu rujukan]}

1994

Trup PBB dalam perjalanan di "Lorong Penembak Tepat" di Sarajevo

"Tanpa Serbia, tiada apa akan berlaku, kita tidak mempunyai sumber dan kita tidak boleh berperang."

Radovan Karadžić, former president of Republika Srpska, to the Assembly of the Republika Srpska, May 10–11, 1994.^[116]

Pengusiran paksa etnik Bosniak daripada wilayah yang dikuasai oleh Serb mengakibatkan krisis pelarian terus merebak. Beribu-ribu orang menaiki bas keluar daripada Bosnia setiap bulan, diugut atas dasar keagamaan. Pada pertengahan tahun 1994, Croatia dibanjiri oleh 500,000 orang pelarian, dan pihak berkuasa Croatia menghalang sekumpulan 462 orang pelarian yang melarikan diri dari utara Bosnia, dan memaksa UNPROFOR untuk memnyediakan perlindungan kepada mereka.^[117]

Pembunuhan beramai-ramai Markale

Pada 5 Februari 1994, Sarajevo mengalami serangan tunggal paling berdarah semasa tempoh kepungan dalam kejadian pembunuhan beramai-ramai Markale pertama, apabila satu peluru meriam berkaliber 120 mm jatuh di tengah-tengah pasar yang sesak, membunuh 68 orang dan mencederakan 144 orang yang lain. Pada 6 Februari, Setiausaha Agong PBB, Boutros Boutros-Ghali secara rasminya memohon NATO untuk mengesahkan bahawa permintaan serangan udara pada masa depan akan dilakukan dengan segera.^[118]

Pada 9 Februari 1994, NATO memberi kuasa kepada Komander PAsukan Bersekutu Eropah Selatan (CINCSOUTH), Laksamana A.S Jeremy Boorda, untuk melancarkan serangan udara sekiranya diminta oleh PBB ke atas kedudukan artileri dan mortar di atau sekeliling Sarajevo yang dikenal pasti oleh UNPROFOR sebagai bertanggungjawab akan serangan ke atas sasaran awam di kota ini.^[115]^[119] Greece merupakan satu-satunya negara yang tidak menyokong penggunaan serangan udara, meskipun tidak menggunakan kuasa veto di atas cadangan ini.^[118]

NATO juga mengeluarkan amaran kepada Serb Bosnia mendesak agar memindahkan senjata berat di sekeliling Sarajevo menjelang tengah malam 20–21 Februari, atau menghadapi serangan udara.^[118] Pada 12 Februari, Sarajevo menikmati hari kematian sifar pertama sejak bulan April 1992;^[118] di mana perang ini dipercayai bermula pada 6 April 1992.^[120] Pemindahan besar-besaran senjata berat Serb Bosnia bermula pada 17 Februari 1994.^[118]

Persetujuan Washington

Perang Bosniak-Croat secara rasminya tamat pada 23 Februari 1994 apabila komander HVO, Jeneral Ante Roso, dan komander Tentera Darat Bosnia, Jeneral Rasim Delić, menandatangani sebuah persetujuan gencatan senjata di Zagreb. Pada 18 Mac 1994, satu perjanjian damai yang dikenali sebagai Persetujuan Washington yang ditaja oleh Amerika Syarikat dengan puak Croat (diwakili oleh Republik Croatia) dan Republik Bosnia dan Herzegovina telah ditandatangani di Washington dan Vienna.^[121]

Persetujuan Washington menamatkan perang antara puak Croat dan Bosniak dengan membahagikan wilayah yang disatukan yang dikuasai oleh tentera kerajaan Croatia dan Bosnia kepada sepuluh wilayah autonomi, yang mana mewujudkan Persekutuan Bosnia dan Herzegovina. Ini mengurangkan bilangan pihak-pihak yang berperang kepada Persekutuan Bosnia dan Herzegovina (Tentera Darat Persekutuan Bosnia dan Herzegovina) yang terdiri daripada Tentera Darat Republik Bosnia dan Herzegovina (ARBiH) dan Majlis Pertahanan Croatia (HVO), dengan Republika Srpska (Tentera Darat Republika Srpska) (VRS).^{[perlu rujukan]}^{[Penjelasan diperlukan]}

UNPROFOR dan NATO

NATO mula terlibat secara aktif apabila jet-jet mereka telah menambak jatuh empat buah pesawat Serb di ruang udara tengah Bosnia pada 28 Februari 1994 kerana melanggar zon larangan terbang PBB.^[122]

Pada 12 Mac 1994, Pasukan Perlindungan PBB (UNPROFOR) membuat permintaan pertama untuk memohon sokongan udara NATO, tetapi sokongan udara rapat tidak diaturgerak, di sebabkan oleh beberapa kelewatan dalam proses kelulusan.^[123]

Pada 20 Mac, sebuah konvoi bantuan bekalan perubatan dan doktor tiba di Maglaj, sebuah bandar dengan penduduk seramai 100,000 orang, yang mana telah dikepung sejak bulan Mei 1993 dan meneruskan hidup dengan bekalan makanan yang digugurkan oleh pesawat Amerika Syarikat. Konvoi kedua pada 23 Mac telah dirampas dan dijarah.^[121]

Pada 10–11 April 1994, UNPROFOR meminta bantuan serangan udara untuk melindungi Goražde kawasan selamat, mengakibatkan pengeboman pos markas tentera Serbia berhampiran Goražde oleh dua buah jet F-16 Amerika Syarikat.^[115]^[121]^[123] This was the first time in NATO's history it had ever done so.^[121] Kejadian ini menyebabkan seramai 150 orang anggota PBB telah ditawan pada 14 April.^[115]^[123] Pada 16 April, sebuah pesawat Sea Harrier Britain telah ditembak jatuh di ruang udara Goražde oleh tentera Serb. Pada 15 April, garis pertahanan kerajaan Bosnia berjaya dipecahkan.^[121]

Sekitar 29 April 1994, sebuah kontigen Denmark (Nordbat 2) dalam tugas menjaga keamaan di Bosnia, sebagai sebahagian daripada batalion Nordic UNPROFOR yang bertempat di Tuzla, telah diserang hendap apabila mereka cuba untuk membantu sebuah pos pemerhatian Sweden (Tango 2) yang sedang diserang dengan tembakan artileri berat oleh briged Šekovići Serb Bosnia di kampung Kalesija. Serangan hendap ditumpaskan apabila tentera PBB membalas dengan tembakan berat dalam apa yang dikenali sebagai Operasi Bøllebank.^{[perlu rujukan]}

Pada 12 Mei, Senat A.S menerima Templat:USBill daripada Sen. Bob Dole untuk secara sebelah pihak menghapuskan sekatan senjata ke atas Bosnia, tetapi ia kemudian telah ditolak oleh Presiden Clinton.^[124]^[125] Pub.L. 103–337 telah ditandatangani oleh Presiden pada 5 Oktober 1994 dan menyatakan sekiranya Serb Bosnia tidak menerima cadangan Kumpulan Penghubung menjelang 15 Oktober, Presiden akan membawa sebuah usul ke Majlis Keselamatan PBB untuk menamatkan sekatan senjata dan sekiranya ia tidak diluluskan menjelang 15 November hanya kelulusan daripada kesemua ahli PBB di bawah Resolusi 713 boleh digunakan untuk menguatkuasakan sekatan, yang mana menamatkan sekatan senjata.^[126]

Pada 5 Ogos, dengan permintaan UNPROFOR, pesawat NATO telah menyerang sebuah sasaran dalam Zon Eksklusif Sarajevo selepas senjata telah dirampas oleh Serb Bosnia daripada sebuah tapak pengumpulan senjata berdekatan Sarajevo. Pada 22 September 1994, pesawat NATO melaksanakan serangan udara ke atas sebuah kereta kebal Serb Bosnia juga atas permintaan UNPROFOR.^[115]

Pada 12–13 November, A.S melaksanakan tindakan sebelah pihak dengan menghapuskan sekatan senjata ke atas kerajaan Bosnia.^[126]^[127]

Operasi Amanda adalah sebuah misi UNPROFOR yang diketuai oleh pasukan pengaman Denmark yang bertujuan untuk menawan semula sebuah pos pemerhatian berdekatan Gradačac, Bosnia dan Herzegovina, pada 25 Oktober 1994.^[128]

Pada 19 November 1994, Majlis Atlantik Utara meluluskan pemanjangan Sokongan Udara Dekat kepada Croatia untuk melindungi tentera PBB di negara itu.^[115] Pesawat NATO menyerang lapangan terbang Udbina di kawasan yang dikuasai oleh Serb di Croatia pada 21 November, sebagai tindak balas ke atas satu serangan yang dilancarkan daripada lapangan terbang ini ke atas sasaran-sasaran di Bihac, Bosnia dan Herzegovina. Pada 23 November, selepas serangan dilancarkan daripada sebuah tapak peluru berpandu permukaan ke udara di selatan Otoka (barat laut Bosnia dan Herzegovina) terhadap dua buah pesawat NATO, serangan udara dilakukan ke atas radar-radar pertahanan udara di kawasan tersebut.^[115]

1995

Bosnia dan Herzegovina sebelum Persetujuan Dayton

Duduk dari kiri ke kanan: Slobodan Milošević, Alija Izetbegović dan Franjo Tuđman menandatangani persetujuan damai terakhir di Paris pada 14 Disember 1995.

Perang berlanjutan sehingga November 1995. Pada Julai 1995, pasukan Tentera Darat Republika Srpska (VRS) di bawah Jeneral Ratko Mladić menduduki "kawasan selamat" PBB di Srebrenica, timur Bosnia di mana sekitar 8,000 lelaki telah dibunuh dalam peristiwa pembunuhan beramai-ramai Srebrenica (kebanyakan wanita dihalau keluar ke wilayah Bosniak, di mana ada antara mereka yang dirogol dan dibunuh).^[129] Pasukan Perlindungan PBB (UNPROFOR), yang diwakili oleh sebuah kontigen tentera pengaman Belanda (Dutchbat) berkuatan seramai 400-orang, telah gagal mempertahankan bandar ini daripada ditawan oleh VRS dan pembunuhan beramai-ramai selepasnya.^[130]^[131]^[132]^[133]

ICTY telah memutuskan bahawa peristiwa ini adalah satu genosid dalam kes Krstić. Sejajar dengan Persetujuan Split antara Bosniak-Croat, tentera Croatia yang beroperasi di barat Bosnia dalam Operasi Musim Panas 1995 dan pada awal Ogos telah melancarkan Operasi Ribut, untuk menawan Krajina Serb di Croatia. Oleh itu, perikatan Bosniak-Croat mencapai kejayaan dalam peperangan, menawan semula kebanyakan barat Bosnia dari tangan VRS dalam beberapa operasi termasuk: Operasi Mistral 2 dan Operasi Sana. Tentera VRS melakukan beberapa pembunuhan beramai-ramai pada tahun 1995: pembunuhan beramai-ramai Tuzla pada 25 Mei, pembunuhan beramai-ramai Srebrenica dan pembunuhan beramai-ramai Markale kedua pada 28 Ogos. Pada 30 Ogos, Setiausaha Agung NATO memgumumkan permulaan Operasi Deliberate Force, sebuah serangan udara besar-besaran ke atas kedudukan Serb Bosnia yang disokong dengan serangan artileri oleh pasukan tindakan pantas UNPROFOR.^[134]

Pada 14 September 1995, serangan-serangan udara NATO telah digantung bagi membolehkan pelaksanaan sebuah persetujuan dengan Serb Bosnia untuk mengundurkan artileri berat di sekeliling Sarajevo.^{[perlu rujukan]} Dua belas hari kemudian, pada 26 September, sebuah persetujuan lanjut akan prinsip-prinsip untuk sebuah perjanjian damai telah dicapai di New York City antara menteri-menteri luar dari Bosnia dan Herzegovina, Croatia dan Republik Persekutuan Yugoslavia.^[135] Satu gencatan senjata selama 60-hari berkuatkuasa pada 12 Oktober, dan pada 1 November rundingan damai bermula di Dayton, Ohio.^[135] Perang tamat dengan Persetujuan Damai Dayton ditandatangani pada 21 November 1995; versi terakhir persetujuan damai telah ditandatangani pada 14 Disember 1995 di Paris.^{[perlu rujukan]}

Berikutan dengan Persetujuan Dayton, satu Pasukan Pelaksanaan NATO (IFOR) telah diaturgerak ke Bosnia-Herzegovina. Ianya berkuatan seramai 80,000 orang, bersenjata berat dan diberi mandat untuk melepaskan tembakan sekiranya perlu untuk menjayakan operasi ini, telah diaturgerak bagi menguatkuasakan perdamaian, selain tugas-tugas lain seperti memberi bantuan kemanusiaan dan politik, pembinaan semula, menyediakan bantuan untuk orang awam kembali semula ke rumah mereka, mengumpul senjata, dan membersihkan periuk api dan bahan letupan dari kawasan yang terlibat.^{[perlu rujukan]}

Kesan peperangan

Kematian

Seorang penggali kubur di sebuah tanah perkuburan di Sarajevo, 1992

Bosnia dan Herzegovina: Perubahan peratusan etnik Bosniak bermula pada tahun 1991 hingga 2013

Pengiraan ke atas jumlah kematian akibat dari konflik ini tertakluk pada perdebatan yang terkait dengan politik yang kadang kala dimarakkan dengan unsur menjadi mangsa, daripada para elit daripada pelbagai kumpulan.^[136] Estimates of the total number of casualties have ranged from 25,000 to 329,000. Perbezaannya sebahagian diakibatkan oleh penggunaan definasi yang tidak konsisten oleh pihak yang boleh dianggap sebagai mangsa perang, di sebabkan penyelidikan hanya mengira jumlah korban di sebabkan kegiatan ketenteraan sementara penyelidikan lain memasukan mangsa-mangsa yangmati akibat kelaparan, kesejukan, penyakit atau keadaan-keadaan peperangan lain. Pengiraan yang lebih besar pada tempoh awal juga diakibatkan ramai mangsa yang terlibat merupakan seorang awam juga tentera di sebabkan koordinasi sistematik yang lemah semasa tempoh peperangan. Awalnya, jumlah kematian pada tahun 1994 dianggarkan sekitar 200,000 oleh Cherif Bassiouni, ketua suruhanjaya pakar PBB yang menyiasat jenayah perang.^[137]

Prof. Steven L. Burg dan Prof. Paul S. Shoup, menulis pada tahun 1999, menyedari angka-angkat yang tinggi pada awalnya:

Angka 200,000 (atau lebih) maut, cedera atau hilang sering kali dipetik dalam laporan media berkenaan peperangan di Bosnia sehingga tahun 1994. Buletin Jawatankuasa Kesihatan dan Kebajikan Sosial dari Institut Kesihatan Awam Bosnia pada bulan Oktober 1995, memberi jumlah sehingga 146,340 maut, dan 174,914 cedera di wilayah di bawah kawalan tentera darat Bosnia. Mustafa Imamovic memberi angka 144,248 orang maut (termasuk yang maut kerana kelaparan atau dedahan), kebanyakannya adalah Muslim. Palang Merah dan UNHCR tidak, berdasarkan pengetahun mengeluarkan sebarang data jumlah orang yang maut dan cedera sepanjang perang. Sebuah memorandum CIA yang dinyah rasmi pada November 1995 menganggarkan 156,500 orang awam maut di seluruh negara (10,000 darinya di wilayah yang dikuasai oleh Muslim atau Croat), tidak termasuk 8,000 hingga 10,000 yang masih hilang di enklaf Srebrenica dan Zepa. Angka kematian penduduk jauh lebih tinggi daripada anggaran korban anggota tentera dalam laporan yang sama iaitu 81,500 askar (45,000 kerajaan Bosnia; 6,500 Croat Bosnia; dan 30,000 Serb Bosnia).
— Steven L. Burg and Paul S. Shoup, The War in Bosnia-Herzegovina^[138]

Angka-angka RDC

In June 2007, the Sarajevo-based Research and Documentation Center published extensive research on Bosnia-Herzegovina's war deaths, (also called The Bosnian Book of the Dead ), a database that initially revealed a minimum of 97,207 names of Bosnia and Herzegovina's citizens confirmed as killed or missing during the 1992–1995 war.^[139]^[140] The head of the UN war crimes tribunal's Demographic Unit, Ewa Tabeau, has called it "the largest existing database on Bosnian war victims"^[141] and it is considered the most authoritative account of human losses in the Bosnian war.^[142] More than 240,000 pieces of data were collected, checked, compared and evaluated by an international team of experts^{[perlu rujukan]} in order to produce the 2007 list of 97,207 victims' names.

The RDC 2007 figures stated that these were confirmed figures and that several thousand cases were still being examined. All of the RDC figures are believed to be a slight undercount as their methodology is dependent on a family member having survived to report the missing relative, though the undercount is not thought to be statistically significant.^[1] At least 30 percent of the 2007 confirmed Bosniak civilian victims were women and children.^[139]

The RDC published periodic updates of its figures until June 2012, when it published its final report.^[143] The 2012 figures recorded a total of 101,040 dead or disappeared, of whom 61.4 percent were Bosniaks, 24.7 percent were Serbs, 8.3 percent were Croats and less than 1 percent were of other ethnicities, with a further 5 percent whose ethnicity was unstated.^[1]

Civilian deaths were established as 38,239, which represented 37.9 percent of total deaths. Bosniaks accounted for 81.3 percent of those civilian deaths, compared to Serbs 10.9 percent and Croats 6.5 percent.^[1] The proportion of civilian victims is, moreover, an absolute minimum because the status of 5,100 victims was unestablished^[1] and because relatives had registered their dead loved ones as military victims in order to obtain veteran's financial benefits or for 'honour' reasons.^[144]^[145]

Both the RDC and the ICTY's demographic unit applied statistical techniques to identify possible duplication caused by a given victim being recorded in multiple primary lists, the original documents being then hand-checked to assess duplication.^[145]^[146]

Some 30 categories of information existed within the database for each individual record, apart from basic personal information, these included place and date of death and (in the case of soldiers), the military unit to which the individual belonged.^[145] This has allowed the database to present deaths by gender, military unit, year and region of death,^[2] in addition to ethnicity and 'status in war' (civilian or soldier). The information category intended to describe which military formation caused the death of each victim, was the most incomplete and was deemed unusable.^[145]

Angka-angka ICTY

Penyelidikan pada tahun 2010 yang dilakukan untuk Pejabat Pendakwaan di Tribunal Hague, yang diketuai oleh Ewa Tabeau, menunjukan kesalahan pada angka-angka terdahulu dan membuat kiraan jumlah minima mangsa-mangsa adalah 89,186 orang, dengan jumlah kemungkinan sekitar 104,732 oorang.^[147]^[148] Tabeau menyatakan angka-angka ini tidak patut dikelirukan dengan "siapa membunuh siapa", kerana sebagai contoh, ramai penduduk etnik Serb telah terbunuh di sebabkan serangan meriam oleh tentera Serb di Sarajevo, Tuzla dan bandar-bandar multi-etnik yang lain.^[149] Pengarang laporan ini juga mengatakan bahawa jumlah kematian sebenar mungkin sedikit tinggi.^[147]^[150]

Angka-angka ini tidak semata-mata berdasarkan 'kematian di medan perang', tetapi termasuk kematian akibat kemalangan yang berlaku dalam keadaan pertempuran dan tindakan di sebabkan oleh penindasan besar-besaran. Angka yang tidak dimasukkan adalah "peningkatan kematian bukan di sebabkan oleh keganasan" dan "peningkatan keganasan jenayah dan tidak terancang”. Demikian juga 'kematian tentera' termasuk kedua-dua kematian akibat pertempuran dan bukan pertempuran.^[147]

Statistik lain

There are no statistics dealing specifically with the casualties of the Croat-Bosniak conflict along ethnic lines. However, according to The RDC's data on human losses in the regions, in Central Bosnia 62 percent of the 10,448 documented deaths were Bosniaks, while Croats constituted 24 percent and Serbs 13 percent. The municipalities of Gornji Vakuf and Bugojno are geographically located in Central Bosnia (known as Gornje Povrbasje region), but the 1,337 region's documented deaths are included in Vrbas regional statistics. Approximately 70–80 percent of the casualties from Gornje Povrbasje were Bosniaks. In the region of Neretva river, of 6,717 casualties, 54 percent were Bosniaks, 24 percent Serbs and 21 percent Croats. The casualties in those regions were mainly, but not exclusively, the consequence of Croat-Bosniak conflict.^{[perlu rujukan]}

According to the UN, there were 167 fatalities amongst UNPROFOR personnel during the course of the force's mandate, from February 1992 to March 1995. Of those who died, three were military observers, 159 were other military personnel, one was a member of the civilian police, two were international civilian staff and two were local staff.^[151]

In a statement in September 2008 to the United Nations General Assembly, Dr Haris Silajdžić, said that "According to the ICRC data, 200,000 people were killed, 12,000 of them children, up to 50,000 women were raped, and 2.2 million were forced to flee their homes. This was a veritable genocide and sociocide".^[152] However, Silajdžić and others have been criticised for inflating the number of fatalities to attract international support.^[153] An ICRC book published in 2010 cites the total number killed in all of the Balkan Wars in the 1990s as "about 140,000 people".^[154]

Many of the 34,700 people who were reported missing during the Bosnian war remain unaccounted for. In 2012 Amnesty reported that the fate of an estimated 10,500 people, most of whom were Bosnian Muslims, remained unknown.^[155]^[156] Bodies of victims are still being unearthed two decades later. In July 2014 the remains of 284 victims, unearthed from the Tomasica mass grave near the town of Prijedor, were laid to rest in a mass ceremony in the northwestern town of Kozarac, attended by relatives.^[157]

The UNCHR stated that the conflict in Bosnia and Herzegovina forced more than 2.2 million people to flee their homes, making it the largest displacement of people in Europe since the end of World War II.^[27]

Jenayah perang

Penghapusan etnik

Taburan etnik pada peringkat perbandaran di Bosnia dan Herzegovina sebelum (1991) dan selepas perang (1998). Hijau (Bosniak), merah (Serb) dan biru (Croat)

Penghapusan etnik merupakan fenomena biasa semasa peperangan. Penindasan, pengusiran paksa dan pembunuhan ke atas etnik yang tidak dikehendaki selain memusnahkan tempat-tempat ibadat, perkuburan, dan bangunan-bangunan bersejarah dan budaya yang berkaitan dengan etnik tersebut. Ahli akademik Matjaž Klemenčič dan Mitja Žagar mengatakan: "Idea daripada para ahli politik etnik nasionalis bahawa Bosnia dan Herzegovina disusun semula berdasarkan wilayah mengikut kaum memaksa divisyen wilayah yang mempunyai penduduk bercampur kepada bahagian-bahagian mengikut etnik Muslim, Croat dan Serb".^[44]

Berdasarkan pelbagai pendakwaan dan keputusan penghakiman oleh ICTY, tentera Serb^[158]^[159]^[160] dan Croat^[77]^[103]^[161] telah melakukan penghapusan etnik dalam wilayah kawalan mereka yang dirancang oleh pemimpin polotik untuk mewujudkan negeri-negeri etnik asli (Republik Srpska dan Herzeg-Bosnia). Tentera Serb telah melakukan kekejaman yang dikenali sebagai "Penyembelihan Srebrenica" pada akhir perang.^[162] Agensi Perisikan Pusat mendakwa di dalam sebuah laporan pada tahun 1995, pihak tentera Serb Bosnia bertanggungjawab untuk 90 peratus aktiviti penghapusan etnik semasa perang.^[23]

Berdasarkan bukti-bukti dari pelbagai serangan oleh HVO, Dewan Penghakiman ICTY telah memutuskan dalam kes Kordić dan Čerkez bahawa pada bulan April 1993, kepimpinan Croat memiliki sebuah rancangan unggul untuk melaksanakan penghapusan etnik Bosniak daripada Lembah Lašva di Bosnia Tengah. Dario Kordić, sebagai seorang pemimpin politik tempatan, telah didapati menjadi perancang dan orang yang memulakan rancangan ini.^[103]

Walaupun secara perbandingannya adalah jarang ditemui, terdapat juga kes-kes di mana tentera pro-Bosniak telah 'memaksa kumpulan etnik lain untuk melarikan diri' semasa perang.^[17]

Pembunuhan beramai-ramai

Suasana di Memorial dan Perkuburan Srebrenica-Potočari untuk mangsa-mangsa genosid

Penggalian mayat di Srebrenica, 1996

Tenggorak seorang mangsa pada Julai 1995 pembunuhan beramai-ramai Srebrenica di tapak penggalian mayat di luar Potočari, 2007

Satu pendakwaan dilakukan di Mahkamah Keadilan Antarabangsa, berikutan satu tindakan undang-undang pada tahun 1993 oleh kerajaan Bosnia dan Herzegovina ke atas Serbia dan Montenegro atas dakwaan melakukan genosid. Mahkamah Keadilan Antarabangsa (ICJ) memutuskan pada 26 Februari 2007 secara tidak langsung menentukan keadaan perang pada tahap antarabangsa, oleh itu membersihkan Serbia daripada tanggungjawab langsung akan kejadian genosid yang dilakukan oleh tentera Republika Srpska. ICJ bagaimanapun menyimpulkan bahawa Serbia gagal untuk menghalang genosid yang dilakukan oleh tentera Serbia dan gagal untuk menghukum mereka yang bertanggungjawab, dan membawa mereka ke muka pengadilan.^{[perlu rujukan]} Sebuah telegram dihantar ke Rumah Putih pada 8 Februari 1994 dan ditulis oleh Duta A.S. ke Croatia, Peter W. Galbraith, menyatakan bahawa genosid telah berlaku. Telegram ini memetik "pengeboman dan tembakan secara sembarangan dan konstant" ke atas Sarajevo oleh Tentera Darat Rakyat Yugoslavia yang dipimpin oleh Karadzic; gangguan ke atas kumpulan minoriti di utara Bosnia "dalam cubaan untuk memaksa mereka untuk melarikan diri"; dan menggunakan para tawanan "untuk melakukan kerja-kerja berbahaya di barisan hadapan" sebagai bukti bahawa genosid telah berlaku.^[163] Pada tahun 2005, Kongres Amerika Syarikat telah meluluskan sebuah resolusi yang mengistiharkan bahawa "bahawa polisi-polisi Serbia berkaitan pencerobohan dan pembersihan etnik memenuhi terma-terma definasi genosid".^[164]

Meskipun banyak bukti-bukti berkaitan jenayah perang dilakukan secara serentak oleh pasukan-pasukan berbeza tentera Serb di bahagian-bahagian berbeza di Bosnia dan Herzegovina, terutamanya di Bijeljina, Sarajevo, Prijedor, Zvornik, Banja Luka, Višegrad dan Foča, para hakim memutuskan kriteria genosid dengan kandungan spesifik (dolus specialis) untuk menghapuskan Muslim Bosnia hanya berlaku di Srebrenica atau Bosnia Timur pada tahun 1995.^{[perlu rujukan]}

Mahkamah menyimpulkan bahawa jenayah dilakukan semasa perang tahun 1992–1995, mungkin tergolong dalam jenayah menentang kemanusiaan berdasarkan pada undang-undang antarabangsa, tetapi tindak-tindakan ini tidak, memenuhi criteria genosid.^[165] Mahkamah kemudian memutuskan lagi, berikutan dengan Pengistiharan Kemerdekaan Montenegro pada bulan Mei 2006, Serbia merupakan satu-satunya pihak yang bertanggungjawab dalam kes ini, tetapi "sebarang tanggungjawab untuk peristiwa lepas yang berlaku pada masa berkaitan terdiri daripada negara Serbia dan Montenegro".^[166]

Perogolan besar-besaran and penindasan psikologi

Perang etnik-agama di Bosnia dan Herzegovina mengakibatkan satu tindakan perogolan dengan meluas sebagai salah satu alat perang. Jumlah wanita dan gadis yang dirogol antara 20,000 hingga 50,000 orang,^[167]Templat:Quote needed kebanyakan mereka adalah Bosniak (Muslim Bosnia).^[168]^[169]^[170] Kejadian ini dirujuk sebagai "perogolan massa"^[171] ^[172]^[173]^[174]^[175] dan kadang kala "perogolan genosidal",^[176]^[177]^[178] terutamanya penggunaan rogol tersusun sebagai sebuah alat peperangan oleh tentera bersenjata Serb.^[172]^[173]^[174]^[175]^[179]^[180] Untuk kali pertama dalam sejarah kehakiman, Tribunal Jenayah Antarabangsa untuk bekas Yugoslavia (ICTY) mengistiharkan bahawa "rogol sistematik", dan "perhambaan seks" pada masa perang adalah satu jenayah menentang kemanusiaan, berada ditempat kedua selepas jenayah perang genosid.^[172]

Common complications among surviving women and girls include psychological, gynaecological and other physical disorders, as well as unwanted pregnancies and sexually transmitted diseases. The survivors often feel uncomfortable or sickened with men, sex and relationships; ultimately affecting the growth and development of a population or society as such (thus constituting a slow genocide according to some)^{[nyatakan menurut siapa?]}. In accordance with the norms of Muslim society, most of the unmarried girls were virgins at the time of rape^{[perlu rujukan]}. Mass rapes were the most systematic in Eastern Bosnia (e.g. during the Foča and Višegrad massacres), and in Grbavica during the Siege of Sarajevo. Women and girls were kept in various detention centres where they had to live in intolerably unhygienic conditions and were mistreated in many ways including being repeatedly raped. Serb soldiers or policemen would come to these detention centres, select one or more women, take them out and rape them. All this was done in full view, in complete knowledge and sometimes with the direct involvement of the Serb local authorities, particularly the police forces. The head of Foča police forces, Dragan Gagović, was personally identified as one of the men who came to these detention centres to take women out and rape them. There were numerous rape camps in Foča. "Karaman's house" was one of the most notable rape camps. While kept in this house, the girls were constantly raped. Among the women held in "Karaman's house" there were minors as young as 12 and 14 years of age.^[92]^[181]

Girls and women selected by convicted war criminal Dragoljub Kunarac or his men, were systematically taken to the soldiers' base, a house in Osmana Đikić Street #16, where girls and women, whom Kunarac knew were civilians, were raped by his men or by the convicted himself. Serb soldiers demonstrated a total disregard for Bosniaks in general, and Bosniak women in particular. Serb soldiers removed many Bosniak girls from various detention centres and kept some of them for various periods of time, for him or his soldiers to rape.^[92]

The other example include Radomir Kovač, also convicted by the ICTY. While four girls were kept in his apartment, the convicted Radomir Kovač abused them and raped three of them many times, thereby perpetuating the attack upon the Bosniak civilian population. Kovač would also invite his friends to his apartment, and he sometimes allowed them to rape one of the girls. Kovač also sold three of the girls. Prior to their being sold, Kovač had given two of these girls to other Bosnian Serb soldiers who abused them for more than three weeks before taking them back to Kovač, who proceeded to sell one and give the other away to acquaintances of his.^[92]

Pendakwaan dan perjalanan undang-undang

Radovan Karadžić (kiri), bekas presiden Republika Srpska, dan Ratko Mladić (kanan), bekas Ketua Staf Tentera Darat Republika Srpska, kini sedang didakwa.

Tribunal Jenayah Antarabangsa untuk bekas Yugoslavia (ICTY) telah ditubuhkan pada tahun 1993 sebagai sebuah badan PBB untuk membicarakan para penjenayah perang di bekas Yugoslavia, dan membawa mereka ke muka pengadilan. Tribunal ini adalah sebuah mahkamah segera yang terletak di The Hague, Belanda.^[182]

Berdasarkan para pakar undang-undang, setakat awal tahun 2008, 45 etnik Serb, 12 etnik Croat dan 4 etnik Bosniak telah disabitkan bersalah melakukan jenayah perang oleh ICTY berhubungan dengan perang Balkan pada tahun 1990-an.^[24] Kedua-dua etnik Serb dan Croat telah dituduh dan didapati bersalah melakukan jenayah perang secara sistematik (joint criminal enterprise), sementara Bosniak dituduh dan didapati bersalah berdasarkan dakwaan individu. Kebanyakan kepimpinan Serb Bosnia semasa zaman peperangan iaitu Biljana Plavšić,^[183] Momčilo Krajišnik,^[184] Radoslav Brđanin,^[159] and Duško Tadić^[185] telah didakwa dan dihakimi bersalah kerana melakukan jenayah perang dan pembersihan etnik.

Bekas presiden Republika Srpska Radovan Karadžić kini sedang didakwa,^[186] sepertimana Ratko Mladić, juga sedang didakwa oleh ICTY, atas tuduhan jenayah perang berkaitan dengan pengepungan Sarajevo dan pembunuhan beramai-ramai Srebrenica.^[187] Pemimpin para-tentera, Vojislav Šešelj telah didakwa sejak tahun 2007 atas tuduhan menjadi sebahagian daripada sebuah joint criminal enterprise untuk menghapuskan etnik bukan Serb di Bosnia-Herzegovina secara meluas.^[188] Presiden Serbia, Slobodan Milošević juga didakwa atas jenayah sama berkaitan dengan perang di Bosnia, termasuk melanggar Konvesyen Geneva, jenayah menentang kemanusiaan dan genosid,^[189] tetapi meninggal dunia pada tahun 2006 sebelum pendakwaan berakhir.^[190]

Pada Mei 2013, ICTY mendapati bahawa pemimpin Croatia, Franjo Tuđman terlibat dalam perusahaan jenayah bersama menentang penduduk bukan Croat di Bosnia dan Herzegovina.^[191]

Selepas kematian Alija Izetbegović, The Hague mendedahkan bahawa beliau sedang disiasat kerana melakukan jenyah perang; walaubagaimanapun pihak pendakwa tidak menemui bukti cukup semasa hayat Izetbegović untuk melakukan pendakwaan.^[192] Tokoh-tokoh Bosniak lain yang didapati bersalah atau sedang didakwa bagi jenayah perang termasuk Rasim Delić, Ketua Staf Tentera Darat Bosnia dan Herzegovina, yang mana dijatuhkan hukuman penjara selama 3 tahun pada 15 September 2008 atas kegagalan beliau untuk menghalang anggota-anggota mujahideen Bosnia dari tentera darat Bosnia melakukan jenayah ke atas tahanan awam yang ditawan dan tentera musuh (membunuh, merogol, menyeksa).^[193] Enver Hadžihasanović, seorang jeneral dalam Tentera Darat Republik Bosnia dan Herzegovina, telah dijatuhkan hukuman penjara selama 3.5 tahun kerana bertanggungjawab ke atas pembunuhan dan kemusnahan melampau batas di Bosnia Tengah.^[194] Hazim Delić adalah Timbalan Komander Bosniak di kem tahanan Čelebići, yang mana menahan penduduk awam Serb. Beliau dijatuhkan hukuman penjara selama 18 tahun oleh Dewan Rayuan ICTY pada 8 April 2003 atas kesalahan membunuh dan menyeksa para tahanan dan merogol dua wanita Serb.^[195]^[196] Serb telah menuduh pihak berkuasa Sarajevo melakukan pendakwaan terpilih dengan mendakwa secara aktif tokoh-tokoh Serb sementara tidak mengendahkan atau meremehkan jenayah perang oleh Bosniak.^[197]

Suasana berkabung di satu majlis pengkebumian untuk mangsa-mangsa dalam pembunuhan beramai-ramai Srebrenica.

Genosid di Srebrenica merupakan jenayah perang paling serius yang disabitkan bersalah ke atas Serb. Jenayah menentang kemanusiaan (seperti pembersihan etnik), sebuah dakwaan kedua berat selepas genosid, merupakan jenayah perang yang disabitkan ke atas Croat. Manakala pelanggaran ke atas Konvesyen Geneva adalah jenayah perang paling serius yang dilakukan oleh Bosniak.^[198]

Perdamaian

Sebuah perkuburan di Mostar menggunakan bendera Tentera Republik Bosnia dan Herzegovina (kiri), bendera Bosnia dan Herzegovina, dan bendera Republik Bosnia dan Herzegovina

Pada 6 Disember 2004, presiden Serbia Boris Tadić membuat permohonan maaf di Bosnia dan Herzegovina kepada semua yang menghadapi jenayah yang dilakukan oleh etnik Serb.^[199]

Presiden Croatia Ivo Josipović memohon maaf pada bulan April 2010 di atas peranan negara beliau semasa Perang Bosnia. Presiden Bosnia dan Herzegovina Haris Silajdžić memuji hubungan dengan Croatia, kenyataan yang bertentangan dengan kritikan kasar beliau ke atas Serbia sehari sebelumnya. "Saya berasa kesal kerana Republik Croatia telah menyumbang kesengsaraan kepada rakyat dan perpecahan yang masih menghantui kami sehingga hari ini", Josipović memberitahu parlimen Bosnia dan Herzegovina.^[200]

Pada 31 Mac 2010, parlimen Serbia telah meluluskan sebuah deklarasi "mengutuk sekeras-kerasnya jenayah yang dilakukan pada bulan Julai 1995 menentang penduduk Bosniak di Srebrenica" dan memohon maaf kepada keluarga mangsa, pertama kalinya di kawasan ini. Usaha untuk meluluskan resolusi ini datang daripada Presiden Boris Tadić, yang mana telah berusaha untuknya meskipun isu ini sangat kontroversi dari segi politik. Pada masaa lepas, hanya kumpulan hak asasi manusia dan parti bukan nasionalis yang menyokong usaha sebegini.^[201]

Sebuah Perang Saudara atau Perang Pencerobohan

Di sebabkan penglibatan Croatia dan Serbia, terdapat satu perdebatan panjang sama ada konflik ini merupakan sebuah perang saudara atau sebuah perang pencerobohan di Bosnia oleh negara-negara berjiran. Ahli akademik, Steven Burg dan Paul Shoup brhujah bawaha :

From the outset, the nature of the war in Bosnia-Herzegovina was subject to conflicting interpretations. These were rooted not only in objective facts on the ground, but in the political interests of those articulating them.
— Steven L. Burg and Paul S. Shoup, The War in Bosnia-Herzegovina^[138]

Pada sisi yang lain, perang ini dilihat sebagai "sebuah kes perang saudara yang jelas – iaitu, perang dalaman antara kumpulan-kumpulan yang tidak bersetuju dengan pengaturan pembahagian kuasa".^[138]

David Campbell is critical of narratives about "civil war", which he argues often involve what he terms "moral levelling", in which all sides are "said to be equally guilty of atrocities", and "emphasise credible Serb fears as a rationale for their actions".^[202]

In contrast to the civil war explanation, Bosniaks, many Croats, western politicians and human rights organizations claimed that the war was a war of Serbian and Croatian aggression based on the Karađorđevo and Graz agreements, while Serbs often considered it a civil war.
— Steven L. Burg and Paul S. Shoup, The War in Bosnia-Herzegovina^[138]

Bosnian Serbs and Bosnian Croats enjoyed substantial political and military backing from Serbia and Croatia, and the decision to grant Bosnia diplomatic recognition also had implications for the international interpretation of the conflict. As Burg and Shoup state:

From the perspective of international diplomacy and law...the international decision to recognize the independence of Bosnia-Herzegovina and grant it membership in the United Nations provided a basis for defining the war as a case of external aggression by both Serbia and Croatia. With respect to Serbia, the further case could be made that the Bosnian Serb army was under the de facto command of the Yugoslav army and was therefore an instrument of external aggression. With respect to Croatia, regular Croatian army forces violated the territorial integrity of Bosnia-Herzegovina, lending further evidence in support of the view that this was a case of aggression.
— Steven L. Burg and Paul S. Shoup, The War in Bosnia-Herzegovina^[138]

Sumantra Bose, meanwhile, argues that it is possible to characterise the Bosnian War as a civil war, without necessarily agreeing with the narrative of Serb and Croat nationalists. He states that while "all episodes of severe violence have been sparked by 'external' events and forces, local society too has been deeply implicated in that violence" and therefore argues that "it makes relatively more sense to regard the 1992–95 conflict in Bosnia as a 'civil war' – albeit obviously with a vital dimension that is territorially external to Bosnia".^[203]

In 2010, Bosnian Commander Ejup Ganić was detained in London on a Serbian extradition request for alleged war crimes. Judge Timothy Workman decided that Ganić should be released after ruling that Serbia's request was "politically motivated". In his decision, he characterised the Bosnian War to have been an international armed conflict as Bosnia had declared independence on 3 March 1992.^[204]

Academic Mary Kaldor argues that the Bosnian War is an example of what she terms new wars, which are neither civil nor inter-state, but rather combine elements of both.^[205]

Budaya popular

Filem

The Bosnian War has been depicted in a number of films including Hollywood films such as The Hunting Party, starring Richard Gere as journalist Simon Hunt in his bid to apprehend suspected war criminal and former Bosnian Serb president Radovan Karadžić; Behind Enemy Lines, loosely based on the Mrkonjić Grad incident, tells about a downed US Navy pilot who uncovers a massacre while on the run from Serb troops who want him dead; The Peacemaker, starring George Clooney and Nicole Kidman, is a story about a US Army colonel and a White House nuclear expert investigating stolen Russian nuclear weapons obtained by a revenge-fueled Yugoslav diplomat, Dušan Gavrić.

In the Land of Blood and Honey, is a 2011 American film written, produced and directed by Angelina Jolie; the film was Jolie's directorial debut and it depicts a love story set against the mass rape of Muslim women in the Bosnian War. The Spanish/Italian 2013 film Twice Born, starring Penélope Cruz, based on a book by Margaret Mazzantini. It tells the story of a mother who brings her teenage son to Sarajevo, where his father died in the Bosnian conflict years ago.

British films include Welcome to Sarajevo, about the life of Sarajevans during the siege. The Bosnian-British film Beautiful People directed by Jasmin Dizdar portrays the encounter between English families and arriving Bosnian refugees at the height of the Bosnian War. The film was awarded the Un Certain Regard at the 1999 Cannes Festival. The Spanish film Territorio Comanche shows the story of a Spanish TV crew during the siege of Sarajevo. The Polish film Demons of War (1998), set during the Bosnian conflict, portrays a Polish group of IFOR soldiers who come to help a pair of journalists tracked by a local warlord whose crimes they had taped.^{[perlu rujukan]}

Bosnian director Danis Tanović's No Man's Land won the Best Foreign Language Film awards at the 2001 Academy Awards and the 2002 Golden Globes. The Bosnian film Grbavica, about the life of a single mother in contemporary Sarajevo in the aftermath of systematic rape of Bosniak women by Serbian troops during the war, won the Golden Bear at the Berlin International Film Festival.

The film The Perfect Circle, directed by Bosnian filmmaker Ademir Kenović, tells the story of two boys during the Siege of Sarajevo and was awarded with the François Chalais Prize at the 1997 Cannes Festival.

The Serbian-American film Savior, directed by Predrag Antonijević, tells the story of an American mercenary fighting on the side of the Bosnian Serb Army during the war. Pretty Village, Pretty Flame directed by Serbian filmmaker Srđan Dragojević, presents a bleak yet darkly humorous account of the Bosnian War. The Serbian film Life Is a Miracle, produced by Emir Kusturica, depicts the romance of a pacific Serb station caretaker and a Muslim Bosniak young woman entrusted to him as a hostage in the context of Bosniak-Serb border clashes; it was nominated at the 2004 Cannes Festival.^{[perlu rujukan]}

Short films such as In the Name of the Son, about a father who murders his son during the Bosnian War, and 10 Minutes, which contrasts 10 minutes of life of a Japanese tourist in Rome with a Bosnian family during the war, received acclaim for their depiction of the war.^{[perlu rujukan]}

A number of Western films made the Bosnian conflict the background of their stories – some of those include Avenger, based on Frederick Forsyth's novel in which a mercenary tracks down a Serbian warlord responsible for war crimes, and The Peacemaker, in which a Yugoslav man emotionally devastated by the losses of war plots to take revenge on the United Nations by exploding a nuclear bomb in New York. The Whistleblower tells the true story of Kathryn Bolkovac, a UN peacekeeper that uncovered a human-trafficking scandal involving the United Nations in post-war Bosnia. Shot Through the Heart is a 1998 TV film, directed by David Attwood, shown on BBC and HBO in 1998, which covers the Siege of Sarajevo during the Bosnian War from the perspective of two Olympic-level Yugoslavian marksmen, one whom becomes a sniper.^{[perlu rujukan]}

Siri-siri drama

Siri televisyen Britain yang memenangi anugerah, Warriors, yang disiarkan di BBC One pada tahun 1999. Ia mengisahkan tentang sekumpulan pasukan pengawan Britain semasa pembersihan etnik di Lembah Lašva. Banyak peristiwa-peristiwa perang digambarkan di dalam siri drama Pakistan, Alpha Bravo Charlie, yang ditulis dan diarahkan oleh Shoaib Mansoor pada tahun 1998. Drama yang diterbitkan oleh Inter-Services Public Relations (ISPR) ini memaparkan beberapa peristiwa medan perang aktif dan penglibatkan para anggota tentera Pakistan dalam misi-misi pengaman PBB. Alpha Bravo Charlie disiarkan di saluran Pakistan Television Corporation (PTV).

Pada tahun 2014, sebuah permainan komputer telah dihasilkan di Poland yang bertajuk "This War of Mine". Permainan ini berdasarkan perang di Bosnia dan Herzegovina, memfokuskan pada masyarakat awam yang terselamat di dalam kota yang dikepung.^[206]

Dokumentari

Siri dokumentari BBC, The Death of Yugoslavia, merangkumi kejatuhan Yugoslavia bermula dengan konflik-konflik pada tahun 1980-an, sehingga perang selepasnya dan perjanjian damai, sebuah buku BBC juga telah diterbitkan dengan tajuk yang sama.
Bosna! oleh Bernard-Henri Lévy yang menceritakan tentangan penduduk Bosnia melawan tentera Serbia yang lengkap bersenjata pada permulaan perang;
Dokumentari di Slovenia bertajuk Tunel upanja (A Tunnel of Hope) berkenaan Terowong Sarajevo yang dibina oleh penduduk Sarajevo yang dikepung untuk menghubungkan Sarajevo, dengan wilayah kerajaan Bosnia;
Dokumentari Britain bertajuk A Cry from the Grave berkenaan pembunuhan beramai-ramai Srebrenica.
Pengarah Portugal, Joaquim Sapinho memfilemkan sebuah dokumentari bertajuk Bosnia Diaries, membawa banyak kontroversi, apabila membawa penglihatan orang Eropah yang tidak terlibat dengan konflik Bosnia.^[207]
Silverbullet Films Diarkibkan 2011-01-11 di Wayback Machine membikin sebuah dokumentari yang bertajuk Village of the Forgotten Widows, yang mana menggambarkan wanita yang terjejas oleh pembunuhan beramai-ramai Srebrenica.
A Town Betrayed adalah sebuah dokumentari yang dibuat pada tahun 2011 oleh pengarah dan jurnalis bebas Norway, Ola Flyum dan David Hebditch, yang mana berkisar pada peristiwa-peristiwa di Srebrenica dan kampung-kampung sekitarnya bermula pada tahun 1992 sehingga 1995.^[208]
Watchers of the Sky adalah sebuah dokumentari yang dikeluarkan pada tahun 2014 berkenaan kehidupan Raphael Lemkin dan usaha-usaha beliau untuk mewujudkan genosid sebagai sebuah konsep dalam undang-undang antarabangsa. Filem ini membincangkan peristiwa-peristiwa di Srebrenica dan penglibatan Jeneral Mladić dalam pembunuhan ini.^{[perlu rujukan]}

Buku

Buku bertajuk Sarajevo Blues tulisan Semezdin Mehmedinović dan Sarajevo Marlboro tulisan Miljenko Jergović adalah antara buku-buku terbaik yang ditulis semasa perang di Bosnia. Zlata's Diary adalah sebuah diari yang disimpan oleh seorang gadis muda, Zlata Filipović, yang mana mengisahkan kehidupan beliau di Sarajevo bermula pada tahun 1991 sehingga 1993. Disebabkan diari ini, beliau kadang kala dipanggil sebagai "The Anne Frank of Sarajevo". The Bosnia List oleh Kenan Trebincevic dan Susan Shapiro mengisahkan perang melalui kaca mata seorang pelarian Bosnia yang kembali ke rumah untuk pertama kali selepas 18 tahun di New York.

Antara karya-karya berkenaan peperangan ini termasuk:

Necessary Targets (oleh Eve Ensler)
Winter Warriors – Across Bosnia with the PBI by Les Howard, a factual account by a British Territorial infantryman who volunteered to serve as a UN Peacekeeper in the latter stages of the war, and during the first stages of the NATO led Dayton Peace Accord.^[209]
Pretty Birds, oleh Scott Simon, depicts a teenage girl in Sarajevo, once a basketball player on her high school team, who becomes a sniper.
The Cellist of Sarajevo, oleh Steven Galloway, is a novel following the stories of four people living in Sarajevo during the war.
Life's Too Short to Forgive, ditulis pada tahun 2005 oleh Len Biser, follows the efforts of three people who unite to assassinate Karadzic to stop Serb atrocities.
Fools Rush In, ditulis oleh Bill Carter, tells a story of a man who helped bring U2 to a landmark Sarajevo concert.
Evil Doesn't Live Here, oleh Daoud Sarhandi and Alina Boboc, presents 180 posters created by Bosnian artist which plastered walls during the war.
The Avenger oleh Frederick Forsyth.
Hotel Sarajevo oleh Jack Kersh.
Top je bio vreo oleh Vladimir Kecmanović, sebuah cerita berkenaan seorang budak lelai Serb Bosnia yang tinggal di bahagian Sarajevo yang dikuasai oleh Muslim Bosnian semasa Pengepungan Sarajevo.
I Bog je zaplakao nad Bosnom (And God cried over Bosnia), ditulis oleh Momir Krsmanović, menggambarkan sebuah perang yang tertumpu pada jenayah-jenayah yang dilakukan oleh orang Muslim.
The war in eastern Bosnia is a subject of Joe Sacco's graphic novel Safe Area Goražde.
Dampyr is an Italian comic book, created by Mauro Boselli and Maurizio Colombo and published in Italy by Sergio Bonelli Editore about Harlan Draka, half human, half vampire, who wages war on the multifaceted forces of Evil. The first two episodes are located in Bosnia and Herzegovina (#1 Il figlio del Diavolo) i.e. Sarajevo (#2 La stirpe della note) during the Bosnian War.
Blasted oleh playwright Sarah Kane, is in part about the Bosnian War.
Goodbye Sarajevo – A True Story of Courage, Love and Survival by Atka Reid and Hana Schofield and published in 2011, is the story of two sisters from Sarajevo and their separate experiences of the war.
Love Thy Neighbor: A Story of War (oleh Peter Maas), published in 1997 is his account as a reporter at the height of the Bosnian War.
My War Gone By, I Miss It So oleh Anthony Loyd is a memoir of Loyd's time spent covering the conflict as a photojournalist and writer.^[210]
"Safe Area Gorazde" oleh Joe Sacco

Muzik

Lagu "Miss Sarajevo" nyanyian U2 adalah di antara lagu-lagu terbaik yang diketahui berkenaan perang di Bosnia. Lagu ini menampilkan Bono dan Luciano Pavarotti, dan mengikut Bono ia merupakan lagu yang menjadi kegemaran beliau.^[211] Lagu-lagu lain termasuk "Bosnia" oleh The Cranberries dan "Sarajevo" oleh UHF.

Lihat juga

Nota

Sumber

^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j Calic, Marie–Janine (2012). "Ethnic Cleansing and War Crimes, 1991–1995". Dalam Ingrao, Charles W.; Emmert, Thomas A. (penyunting). Confronting the Yugoslav Controversies: A Scholars' Initiative. West Lafayette, IN: Purdue University Press. m/s. 139–140. ISBN 978-1-55753-617-4. Footnotes in source identify numbers as June 2012.
^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f "Spolna i nacionalna struktura žrtava i ljudski gubitci vojnih formacija (1991–1996)". Prometej.
^ Ramet 2010, p. 130
^ Christia 2012, p. 154
^ Ramet 2006, p. 450
^ ^a ^b Mulaj 2008, m/s. 53.
^ Finlan 2004, p. 21
^ Ramet 2006, p. 451
^ "After years of toil, book names Bosnian war dead". Diarkibkan daripada yang asal pada 2015-10-10. Dicapai pada 2016-07-13.
^ "ICTY: Conflict between Bosnia and Herzegovina and the Federal Republic of Yugoslavia". Dicapai pada 25 April 2015.
^ "ICTY: Conflict between Bosnia and Croatia".
^ "ICJ: The genocide case: Bosnia v. Serbia – See Part VI – Entities involved in the events 235–241" (PDF). Dicapai pada 25 April 2015.
^ "ICTY: The attack against the civilian population and related requirements". Diarkibkan daripada yang asal pada 19 February 2009. Dicapai pada 25 April 2015. Unknown parameter |deadurl= ignored (bantuan)
^ "ICTY: Naletilić and Martinović verdict – A. Historical background" (PDF).
^ Silber, L (1997), Yugoslavia: Death of a Nation. Penguin Books, p. 185
^ Forsythe 2009, p. 145
^ ^a ^b CIA Report – "Ethnic Cleansing" and Atrocities in Bosnia
^ Cohen, Roger (31 August 1995). "Conflict in the Balkans: The overview; NATO presses Bosnia bombing, vowing to make Sarajevo safe". The New York Times. Dicapai pada 5 May 2011.
^ Holbrooke, Richard (1999). To End a War. New York: Modern Library. m/s. 102. ISBN 0-375-75360-5. OCLC 40545454.
^ "Dayton Peace Accords on Bosnia". US Department of State. 30 March 1996. Diarkibkan daripada yang asal pada 2012-05-25. Dicapai pada 19 March 2006.
^ Waller, James E. (2002). Becoming Evil: How Ordinary People Commit Genocide and Mass Killing. Oxford University Press. m/s. 276–277. ISBN 978-0-19-514868-8.
^ Kennedy, Michael D. (2002). Cultural Formations of Postcommunism: Emancipation, Transition, Nation and War. University of Minnesota Press. m/s. 252. ISBN 978-0-8166-3857-4.
^ ^a ^b "C.I.A. Report on Bosnia Blames Serbs for 90% of the War Crimes" by Roger Cohen, The New York Times, 9 March 1995.
^ ^a ^b "Karadzic Sent to Hague for Trial Despite Violent Protest by Loyalists", New York Times, 30 July 2008.
^ "Bosnia war dead figure announced". BBC. 21 June 2007. Dicapai pada 16 February 2013.
^ "Bosnia's dark days – a cameraman reflects on war of 1990s". CBC. 6 April 2012. Dicapai pada 16 February 2013.
^ ^a ^b "Jolie highlights the continuing suffering of the displaced in Bosnia". UNHCR. 6 April 2010. Dicapai pada 19 October 2010.
^ Hartmann, Florence. "Bosnia". Crimes of War. Dicapai pada 30 April 2015.
^ Harsch, Michael F. (2015). The Power of Dependence: NATO-UN Cooperation in Crisis Management. Oxford: Oxford University Press. m/s. 37. ISBN 978-0-19-872231-1.
^ Steven L. Burg; Paul S. Shoup (4 March 2015). Ethnic Conflict and International Intervention: Crisis in Bosnia-Herzegovina, 1990–93: Crisis in Bosnia-Herzegovina, 1990–93. Taylor & Francis. m/s. 222. ISBN 978-1-317-47101-1.
^ Crowe, David M. (2013). War Crimes, Genocide, and Justice: A Global History. Palgrave Macmillan. m/s. 343. ISBN 978-0-230-62224-1.CS1 maint: ref=harv (link)
^ Bose, Sumantra (2009). Contested lands: Israel-Palestine, Kashmir, Bosnia, Cyprus, and Sri Lanka. Harvard University Press. m/s. 124. After the official referendum the United States took the lead in sponsoring international recognition for Bosnia as a sovereign state, which was formalised on 6 April 1992. The Bosnian War began the same day.
^ Walsh, Martha (2001). Women and Civil War: Impact, Organizations, and Action. Lynne Rienner Publishers. m/s. 57, The Republic of Bosnia and Herzegovina was recognised by the European Union on 6 April. On the same date, Bosnian Serb nationalists began the siege of Sarajevo, and the Bosnian war began.
^ ^a ^b Hammond 2007, m/s. 51.
^ Rogel, Carole (2004). The Breakup of Yugoslavia and Its Aftermath. Greenwood Publishing Group. m/s. 59, Neither recognition nor UN membership, however, saved Bosnia from the JNA, the war there began on April 6.
^ Mulaj 2008, m/s. 76.
^ Donia, Robert J. (February 2006). "Sarajevo: A biography". ISBN 978-0-472-11557-0. Cite journal requires |journal= (bantuan)CS1 maint: ref=harv (link)
^ Schmidt, Bettina; Schröder, Ingo; Anthropologists, European Association of Social (2001). "Anthropology of violence and conflict". ISBN 978-0-415-22905-0. Cite journal requires |journal= (bantuan)CS1 maint: ref=harv (link)
^ Totten, Samuel; Bartrop, Paul Robert; Jacobs, Steven L. (2008). "Dictionary of Genocide: A-L". ISBN 978-0-313-34642-2. Cite journal requires |journal= (bantuan)CS1 maint: ref=harv (link)
^ Donia, Robert J. "Sarajevo: A biography". ISBN 978-0-472-11557-0. Dicapai pada 25 April 2015. Cite journal requires |journal= (bantuan)CS1 maint: ref=harv (link)
^ "15 years ago, Dayton Peace Accords: a milestone for NATO and the Balkans". NATO. 14 December 2010. Dicapai pada 18 July 2015.
^ Pavkovic, Aleksandar (1997). The fragmentation of Yugoslavia: nationalism and war in the Balkans. MacMillan Press. m/s. 85. ISBN 0-312-23084-2.
^ Crnobrnja, Mihailo (1994). The Yugoslav drama. I.B. Tauris & Co. m/s. 107. ISBN 1-86064-126-1.
^ ^a ^b Klemenčič, Matjaž; Žagar, Mitja (2004). The former Yugoslavia's Diverse Peoples: A Reference Sourcebook. Santa Barbara, California: ABC-CLIO. m/s. 311. ISBN 1-57607-294-0.
^ Bethlehem & Weller 1997, halaman 20
^ Campbell, David (1998). "National deconstruction: Violence, identity, and justice in Bosnia". ISBN 978-0-8166-2937-4. Cite journal requires |journal= (bantuan)CS1 maint: ref=harv (link)
^ Ethnic Conflict and International Politics: Explaining Diffusion and Escalation - S. Lobell, P. Mauceri - Google Books
^ "The prosecutor of the tribunal against Slobodan Milošević: Amended Indictment". UN International Criminal Tribunal for the former Yugoslavia. 22 November 2002. Dicapai pada 14 August 2009.
^ ^a ^b Lučić, Ivica (2013). Uzroci rata. Zagreb: Hrvatski institut za povijest. ISBN 978-953-7892-06-7.
^ Ramet 2006, m/s. 416.
^ ^a ^b ^c "ICTY: Blaškić verdict" (PDF).
^ Bojić, M. (2001). Historija Bosne i Bošnjaka. m/s. 361. |access-date= requires |url= (bantuan)
^ Florence Hartmann (July 2007). "A statement at the seventh biennial meeting of the International Association of Genocide Scholars". Helsinki Charter No. 109-110. Helsinki Committee for Human Rights in Serbia. Dicapai pada 31 December 2010.
^ Tape record of the BiH Parlament, 88/3. – 89/2. AG, 89/3. – 90/4.
^ ^a ^b Trbovich, Ana S. (2008). A Legal Geography of Yugoslavia's Disintegration. Oxford University Press. m/s. 221. ISBN 978-0-19-533343-5.
^ Cook, Bernard A. (2001). Europe Since 1945. 1. Taylor and Francis. m/s. 140. ISBN 978-0-8153-4057-7.
^ Trbovich, Ana S. (2008). A Legal Geography of Yugoslavia's Disintegration. Oxford University Press. m/s. 220–224. ISBN 978-0-19-533343-5.
^ Nikolić-Ristanović, Vesna (2000). "Women, violence and war: Wartime victimization of refugees in the Balkans". ISBN 978-963-9116-60-3. Cite journal requires |journal= (bantuan)CS1 maint: ref=harv (link)
^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g "ICTY: Jadranko Prlić, Bruno Stojić, Slobodan Praljak, Milivoj Petković, Valentin Ćorić & Berislav Pušić" (PDF).
^ ^a ^b ^c "Archived copy". Diarkibkan daripada yang asal pada 26 May 2011. Dicapai pada 12 March 2009. Unknown parameter |deadurl= ignored (bantuan)CS1 maint: archived copy as title (link)
^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g "ICTY: Milomir Stakić judgement" (PDF). Dicapai pada 25 April 2015.
^ ^a ^b McDonald, Gabrielle Kirk (June 1999). "Documents and cases". ISBN 978-90-411-1134-0. Cite journal requires |journal= (bantuan)CS1 maint: ref=harv (link)
^ Roland Rich (1993). "Recognition of States: The Collapse of Yugoslavia and the Soviet Union" (PDF). European Journal of International Law. 4 (1): 48–51. Dicapai pada 12 April 2012.
^ "The Referendum on Independence in Bosnia-Herzegovina: 29 February–1 March 1992". Commission on Security and Cooperation in Europe. 1992. m/s. 19. Diarkibkan daripada yang asal pada 2011-08-26. Dicapai pada 28 December 2009.
^ ^a ^b Minahan, James (2000). One Europe, Many Nations: A Historical Dictionary of European National Groups. Greenwood Publishing Group. m/s. 125.
^ ^a ^b Bose, Sumantra (2009). Contested lands: Israel-Palestine, Kashmir, Bosnia, Cyprus, and Sri Lanka. Harvard University Press. m/s. 124.
^ de Krnjevic-Miskovic, Damjan. "Alija Izetbegović, 1925–2003". In the National Interest. Diarkibkan daripada yang asal pada 2004-06-27. Dicapai pada 28 August 2008.
^ Sudetic, Chuck (28 March 1992). "Bosnia asking for U.N. peace forces". New York Times. Dicapai pada 18 July 2015.
^ Knezevic, Irena (30 May 2010). "Croatian president honors Serb victims in Bosnia". Associated Press. Dicapai pada 18 July 2015.
^ "Prosecutor v. Momčilo Krajišnik: Judgement" (PDF). International Criminal Tribunal for the former Yugoslavia. 27 September 2006. m/s. 113–118. Dicapai pada 18 July 2015.
^ D. Grant, Thomas (2009). Admission to the United Nations: Charter Article 4 and the Rise of Universal Organization. Martinus Nijhoff Publishers. m/s. 226.
^ UK Guardian: America used Islamists to arm the Bosnian Muslims
^ Los Angeles Times: U.S. OKd Iranian Arms for Bosnia, Officials Say
^ House Report 105-804: INVESTIGATION INTO IRANIAN ARMS SHIPMENTS TO BOSNIA
^ BBC Correspondent: Allies and Lies transcript
^ Klip, André; Sluiter, Göran (2005). "Annotated leading cases of international criminal tribunals: The International Criminal Tribunal for the Former Yugoslavia 2001". ISBN 978-90-5095-375-7. Cite journal requires |journal= (bantuan)CS1 maint: ref=harv (link)
^ ^a ^b ^c ^d ^e "ICTY: Naletilić and Matinović verdict" (PDF).
^ ^a ^b Kozar, Duro (2 August 1996). "Croats and Serbs are (un)suitable". Oslobodenje-Svijet. Diarkibkan daripada yang asal pada 2010-08-28. Dicapai pada 21 November 2010. Unknown parameter |deadurl= ignored (bantuan)
^ Pejanović, Mirko (2004). Through Bosnian Eyes: The Political Memoir of a Bosnian Serb. West Lafayette: Purdue University Press. m/s. 86. ISBN 1-55753-359-8.
^ Vjesnik: Je li Tuta platio atentatorima po pet tisuća maraka
^ Nettelfield, Lara J. (2010). Courting Democracy in Bosnia and Herzegovina: The Hague Tribunal's Impact in a Postwar State. Cambridge: Cambridge University Press. m/s. 73. ISBN 0-521-76380-0.
^ Thomas, Nigel; Mikulan, Krunoslav; Pavlović, Darko (2006). The Yugoslav Wars: Bosnia, Kosovo and Macedonia 1992–2001. Osprey Publishing. m/s. 13. ISBN 0-19-517429-1.
^ "Srebrenica – a 'safe' area". Netherlands Institute for War Documentation. 10 April 2002. Dicapai pada 17 February 2010.^{[pautan mati]}
^ Helena Smith, "Greece faces shame of role in Serb massacre", The Observer, 5 January 2003; retrieved 25 November 2006.
^ Karli, Sina (11 November 2006). "Šveđanin priznao krivnju za ratne zločine u BiH". Nacional (weekly) (dalam bahasa Croatian). Diarkibkan daripada yang asal pada 2012-06-30. Dicapai pada 17 February 2010. Unknown parameter |deadurl= ignored (bantuan); Unknown parameter |trans_title= ignored (bantuan)CS1 maint: unrecognized language (link)
^ United States Institute of Peace, Dayton Implementation: The Train and Equip Program, September 1997: Special Report No. 25, usip.org; accessed 25 April 2015.
^ Fisk, Robert (7 September 2014). "After the atrocities committed against Muslims in Bosnia, it is no wonder today's jihadis have set out on the path to war in Syria". The Independent. Dicapai pada 25 March 2016.
^ "Presidential Confidential: Bill Clinton After Hours". The New York Times. Dicapai pada 25 April 2015.
^ "'The Clinton Tapes,' a New Book". The New York Times. 21 September 2009.
^ Taylor Branch (2009). The Clinton Tapes: Wrestling History with the President. Simon and Schuster. m/s. 31.
^ ^a ^b "ICTY: Blagojevic and Jokic judgement" (PDF).
^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f "ICTY: Kunarac, Kovač and Vuković judgement" (PDF).
^ "ICTY: Greatest suffering at least risk". Diarkibkan daripada yang asal pada 2007-10-13. Dicapai pada 2016-07-13. Unknown parameter |deadurl= ignored (bantuan)
^ Connelly, Charlie (8 October 2005). "The new siege of Sarajevo". The Times. UK. Dicapai pada 10 May 2010.
^ "Bosnia and Herzegovina Report" Diarkibkan 2005-09-16 di Wayback Machine, unhchr.ch], 30 October 1992.
^ Young, Kirsten (September 2001). "UNHCR and ICRC in the former Yugoslavia: Bosnia-Herzegovina" (PDF). International Review of the Red Cross. 83 (843): 782. Dicapai pada 25 April 2015.
^ ^a ^b ^c Meznaric & Zlatkovic Winter 1993, m/s. 3–4.
^ Yigan Chazan (9 June 1992). "Croatian coast straining under 200,000 refugees: Yigan Chazan in Split finds room running out for the many escaping from war in Bosnia". The Guardian. Dicapai pada 31 December 2014.
^ Blaskovich 1997, m/s. 103.
^ Večernje novosti & 16 June 2011.
^ Vreme & 23 January 1999.
^ Pessimism Is Overshadowing Hope In Effort to End Yugoslav Fighting
^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j ^k "ICTY: Kordić and Čerkez verdict" (PDF). Dicapai pada 25 April 2015.
^ Sarajevo, i poslije, Erich Rathfelder, München 1998 [1], hsp1861.hr; accessed 25 April 2015. Templat:Hr icon
^ LeBor, Adam (2006). Complicity With Evil. Yale University Press. ISBN 978-0-300-11171-2.
^ ^a ^b Angus Macqueen and Paul Mitchell, The Death of Yugoslavia, kcl.ac.uk; accessed 25 April 2015.
^ "SENSE Tribunal: Poziv na predaju". Diarkibkan daripada yang asal pada 2008-06-04. Dicapai pada 2016-07-13. Unknown parameter |deadurl= ignored (bantuan)
^ "SENSE Tribunal: Ko je počeo rat u Gornjem Vakufu". Diarkibkan daripada yang asal pada 2008-06-04. Dicapai pada 2016-07-13. Unknown parameter |deadurl= ignored (bantuan)
^ "SENSE Tribunal: "James Dean" u Gornjem Vakufu". Diarkibkan daripada yang asal pada 2008-06-04. Dicapai pada 2016-07-13. Unknown parameter |deadurl= ignored (bantuan)
^ Richard Holbrooke - Lessons From Dayton for Iraq
^ "ICTY (1995): Initial indictment for the ethnic cleansing of the Lasva Valley area – Part II". Diarkibkan daripada yang asal pada 2007-10-13. Dicapai pada 2016-07-13. Unknown parameter |deadurl= ignored (bantuan)
^ "ICTY: Summary of sentencing judgement for Miroslav Bralo". Diarkibkan daripada yang asal pada 2008-01-26. Dicapai pada 2016-07-13. Unknown parameter |deadurl= ignored (bantuan)
^ "IDC: Victim statistics in Novi Travnik, Vitez, Kiseljak and Busovača". Diarkibkan daripada yang asal pada 7 February 2009. Dicapai pada 25 April 2015. Unknown parameter |deadurl= ignored (bantuan)
^ Thomas, Nigel; Mikulan, K. (2006). The Yugoslav Wars: Bosnia, Kosovo and Macedonia 1992–2001. m/s. 27. ISBN 978-1-84176-964-6.
^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h "NATO Handbook: Evolution of the Conflict". NATO. Diarkibkan daripada yang asal pada 2010-02-06. Dicapai pada 2016-07-13. Unknown parameter |deadurl= ignored (bantuan); Cite journal requires |journal= (bantuan)CS1 maint: ref=harv (link)
^ "Weighing the Evidence". Human Rights Watch. 13 December 2006. m/s. 32. Dicapai pada 5 November 2010.
^ Power, Samantha (21 June 1994). "Croatia slams the door on brutalized refugees". Baltimore Sun. Dicapai pada 31 December 2014.
^ ^a ^b ^c ^d ^e Bethlehem, Daniel L.; Weller, Marc (1997). The 'Yugoslav' Crisis in International Law. Cambridge International Documents Series. 5. Cambridge University Press. m/s. liii. ISBN 978-0-521-46304-1.CS1 maint: ref=harv (link)
^ Carnes, Mark Christopher (2005). American national biography. 29. Oxford University Press. m/s. 29. ISBN 978-0-19-522202-9.
^ "Bosnia marks war anniversary". BBC News. 6 April 2002.
^ ^a ^b ^c ^d ^e Bethlehem & Weller 1997, halaman liv
^ Economides, Spyros & Taylor, Paul (2007). "Former Yugoslavia" Mats Berdal & Spyro Economides (eds), United Nations Interventionism, 1991–2004, p. 89. New York: Cambridge University Press.
^ ^a ^b ^c Report A/54/549, Report of the Secretary-General pursuant to General Assembly resolution 53/35: The fall of Srebrenica, un.org; accessed 25 April 2015.
^ Bethlehem & Weller 1997, halaman lvi
^ Simone, Ernest (2000). Foreign Policy of the United States. 1. m/s. 186. ISBN 978-1-56072-850-4.CS1 maint: ref=harv (link)
^ ^a ^b Simone 2000, halaman 187
^ "U.S. Will Honor Bosnia Arms Embargo". Los Angeles Times. Reuters. 13 November 1994. President Clinton ordered U.S. warships in the Adriatic to stop intercepting vessels suspected of smuggling arms for the Muslims beginning midnight Saturday.
^ "Danish Tanks at War" Diarkibkan 2013-05-23 di Wayback Machine, milhist.dk; accessed 25 April 2015.
^ "ICTY: Krstić verdict" (PDF). Diarkibkan daripada yang asal (PDF) pada 8 June 2006. Unknown parameter |deadurl= ignored (bantuan)
^ ICTY, Prosecutor vs Krstic, Judgement Diarkibkan 2008-05-17 di Wayback Machine, Case No. IT-98-33, United Nations, 2 August 2001"Archived copy" (PDF). Diarkibkan daripada yang asal (PDF) pada 8 June 2006. Dicapai pada 8 June 2006. Unknown parameter |deadurl= ignored (bantuan)CS1 maint: archived copy as title (link)PDF (685 KB), "Findings of Fact", paragraphs 18 and 26 "Archived copy" (PDF). Diarkibkan daripada yang asal (PDF) pada 24 August 2006. Dicapai pada 24 August 2006. Unknown parameter |deadurl= ignored (bantuan)CS1 maint: archived copy as title (link)
^ "UN Srebrenica immunity questioned". BBC. 18 June 2008. Dicapai pada 1 November 2008.
^ Comprehensive report of the proceedings, www.vandiepen.com Diarkibkan 2008-12-03 di Wayback Machine
^ "Under The UN Flag; The International Community and the Srebrenica Genocide" by Hasan Nuhanović, pub. DES Sarajevo, 2007; ISBN 978-9958-728-87-7 [2] Diarkibkan 2015-09-23 di Wayback Machine [3] Diarkibkan 2019-10-24 di Wayback Machine
^ Gazzini, Tarcisio (2005). The changing rules on the use of force in international law. Manchester University Press. m/s. 69. ISBN 978-0-7190-7325-0.
^ ^a ^b The Europa World Year Book 2003. 2003. m/s. 803. ISBN 978-1-85743-227-5.
^ Nettelfield, Lara J. (2010). "Research and repercussions of death tolls: The case of the Bosnian Book of the Dead". Dalam Andreas, Peter; Greenhill, Kelly M. (penyunting). Sex, Drugs, and Body Counts: The Politics of Numbers in Global Crime and Conflict. Ithaca: Cornell University Press. m/s. 159–187. ISBN 0-8014-7618-6.
^ "102.000 drept i Bosnia", NRK News, 14 November 2004. (Norway) Diarkibkan 18 Februari 2009 di Wayback Machine
^ ^a ^b ^c ^d ^e Burg, Steven L.; Shoup, Paul S. (2000). The War in Bosnia-Herzegovina: Ethnic Conflict and International Intervention (ed. 2nd). New York: M. E. Sharpe. m/s. 169–191. ISBN 1-56324-309-1.
^ ^a ^b RDC – Casualties Research Results – June 2007
^ Bosnia's "Book of the Dead", Institute for War and Peace Reporting, 26 June 2007
^ "Bosnia war dead figure announced". BBC News. 21 June 2007.
^ Roger D. Petersen (2011). Western Intervention in the Balkans: The Strategic Use of Emotion in Conflict. Cambridge University Press. Dicapai pada 22 July 2013., p. 121
^ Sito-Sucic,Daria and Robinson, Matt (February 15, 2013). "After years of toil, book names Bosnian war dead". Reuters. Diarkibkan daripada yang asal pada 2015-10-10. Dicapai pada 19 May 2015.CS1 maint: uses authors parameter (link)
^ Jay D. Aronson (2013). Counting Civilian Casualties: An Introduction to Recording and Estimating Nonmilitary Deaths in Conflict. Oxford University Press. m/s. 121. Dicapai pada 22 July 2013.
^ ^a ^b ^c ^d Patrick Ball; Ewa Tabeau; Philip Verwimp (17 June 2007). "The Bosnian Book of Dead: Assessment of the Database" (PDF). Households in Conflict Network. m/s. 5. Dicapai pada 16 May 2015. Unknown parameter |lastauthoramp= ignored (bantuan)
^ Tabeau, Ewa; Bijak, Jakub (2005). "War-related Deaths in the 1992–1995 Armed Conflicts in Bosnia and Herzegovina: A Critique of Previous Estimates and Recent Results". European Journal of Population. Springer Netherlands. 21 (2–3): 187–215. doi:10.1007/s10680-005-6852-5. ISSN 1572-9885. Dicapai pada 17 May 2015.CS1 maint: ref=harv (link)^{[pautan mati kekal]}
^ ^a ^b ^c ^d Zwierzchowski, Jan; Tabeau, Ewa (1 February 2010). "The 1992–95 War in Bosnia and Herzegovina: Census-based multiple system estimation of casualties undercount" (PDF). Households in Conflict Network and the German Institute for Economic Research. Dicapai pada 17 May 2015. Unknown parameter |lastauthoramp= ignored (bantuan)
^ New War Demographics Feature, ICTY.org; accessed 25 May 2015.
^ OTP – Casualties of Bosnian War, icty.org; accessed 25 May 2015.
^ Hague Tribunal Diarkibkan 2011-11-18 di Wayback Machine, icty.org; accessed 3 August 2015.
^ "Former Yugoslavia – UNPROFOR: Profile". Department of Public Information, United Nations. 31 August 1996. Dicapai pada 1 May 2015.
^ "Statement by Dr. Haris Silajdžić Chairman of the Presidency Bosnia and Herzegovina" (PDF). United Nations. 23 September 2008. Dicapai pada 17 May 2015.
^ George Kenney (23 April 1995). "The Bosnian calculation". The New York Times. Dicapai pada 7 October 2012.
^ Missing Lives – Book and Photo Exhibition Diarkibkan 2012-05-15 di Wayback Machine, 7 June 2010
^ "Balkans: Thousands still missing two decades after conflicts". Amnesty International. 30 August 2012. Diarkibkan daripada yang asal pada 2014-08-02. Dicapai pada 17 May 2015. Unknown parameter |deadurl= ignored (bantuan)
^ ICRC Annual Report 2010 Diarkibkan 2012-05-15 di Wayback Machine, icrc.org; accessed 25 May 2015, p. 345
^ "Bosnia Buries 284 Bodies from Wartime Mass Grave". Balkan Insight. 21 July 2014. Dicapai pada 17 May 2015.
^ "Prosecutor v. Vujadin Popovic, Ljubisa Beara, Drago Nikolic, Ljubomir Borovcanin, Radivoje Miletic, Milan Gvero, and Vinko Pandurevic" (PDF). In the Motion, the Prosecution submits that both the existence and implementation of the plan to create an ethnically pure Bosnian Serb state by Bosnian Serb political and military leaders are facts of common knowledge and have been held to be historical and accurate in a wide range of sources.
^ ^a ^b "ICTY: Radoslav Brđanin judgement". Diarkibkan daripada yang asal pada 14 April 2009. Unknown parameter |deadurl= ignored (bantuan)
^ "Tadic Case: The Verdict". Importantly, the objectives remained the same: to create an ethnically pure Serb State by uniting Serbs in Bosnia and Herzegovina and extending that State from the FRY […] to the Croatian Krajina along the important logistics and supply line that went through opstina Prijedor, thereby necessitating the expulsion of the non-Serb population of the opstina.
^ "Prosecuter v. Jadranko Prlic, Bruno Stojic, Slobodan Praljak, Milivoj Petkovic, Valentin Coric and Berislav Pusic" (PDF). Significantly, the Trial Chamber held that a reasonable Trial Chamber, could make a finding beyond any reasonable doubt that all of these acts were committed to carry out a plan aimed at changing the ethnic balance of the areas that formed Herceg-Bosna and mainly to deport the Muslim population and other non-Croat population out of Herceg-Bosna to create an ethnically pure Croatian territory within Herceg-Bosna.
^ Address at Potočari Memorial Cemetery Diarkibkan 2009-04-03 di Wayback Machine, un.org, 23 June 2004.
^ Peter W. Galbraith. "Galbraith telegram" (PDF). United States Department of State.
^ A resolution expressing the sense of the Senate regarding the massacre at Srebrenica in July 1995 Diarkibkan 2016-01-07 di Wayback Machine, thomas.loc.gov; accessed 25 April 2015.
^ "Sense Tribunal: SERBIA FOUND GUILTY OF FAILURE TO PREVENT AND PUNISH GENOCIDE". Diarkibkan daripada yang asal pada 30 July 2009. Dicapai pada 25 April 2015. Unknown parameter |deadurl= ignored (bantuan)
^ Statement of the President of the Court ^{[pautan mati]}, icj-cij.org; accessed 25 April 2015.
^ "Sexual and Gender-Based Violence in Conflict: A Framework for Prevention and Response". United Nations Office for the Coordination of Humanitarian Affairs. 2008. http://ochaonline.un.org/News/InFocus/SexualandGenderBasedViolence/AFrameworkforPreventionandResponse/tabid/4751/language/en-US/Default.aspx. Retrieved 30 June 2009. Diarkibkan 2016-01-07 di Wayback Machine
^ Nicole A. Dombrowski. Women and War in the Twentieth Century: Enlisted With Or Without Consent. Routledge, 2004, p 333.
^ Mary Zeiss Stange, et. al. Encyclopedia of Women in Today's World, Vol. 1. SAGE, 2011, p. 1206.
^ Andrea Parrot, Nina Cummings. Sexual Enslavement of Girls and Women Worldwide. Greenwood Publishing Group, 2008, p 39.
^ "Report of the international tribunal for the prosecution of persons responsible for serious violations of international humanitarian law committed in the territory of the former Yugoslavia since 1991" (PDF). United Nations International Criminal Tribunal for the former Yugoslavia. 18 September 1997.
^ ^a ^b ^c Osborn, Andrew (23 February 2001). "Mass rape ruled a war crime". London, UK: The Guardian. Dicapai pada 26 June 2009.
^ ^a ^b "Hague court upholds rape charges". BBC. 12 June 2002. Dicapai pada 30 June 2009.
^ ^a ^b "Milosevic: Architect of Balkans carnage". CNN. 12 March 2006. Dicapai pada 30 June 2009.
^ ^a ^b "Opening Statement of Senator Dick Durbin Chairman, Subcommittee on Human Rights and the Law Hearing on "Rape as a Weapon of War: Accountability for Sexual Violence in Conflict"". United States Senate Committee on the Judiciary. 1 April 2008. Diarkibkan daripada yang asal pada 2009-06-27. Dicapai pada 30 June 2009.
^ "Rape as genocide". New York Times. 3 November 2008. Dicapai pada 2012-12-26.
^ Manijeh Mannani, Veronica Thompson. Selves and Subjectivities: Reflections on Canadian Arts and Culture. Athabasca University Press, 2012, p. 73.
^ Emily Grabham; Doris Buss. Intersectionality and Beyond: Law, Power and the Politics of Location. Taylor & Francis, 2009, p. 110. Unknown parameter |lastauthoramp= ignored (bantuan)
^ Stiglmayer, Alexandra; Marion Faber; Cynthia Enloe; Roy Gutman (1994). Mass Rape: The War Against Women in Bosnia-Herzegovina. University of Nebraska Press. m/s. 85, 86, 198. ISBN 0-8032-9229-5.
^ Booth, Ken (2001). The Kosovo tragedy: the human rights dimensions. Routledge. m/s. 73. ISBN 978-0-7146-5085-2.
^ "The Society for Threatened Peoples (GfbV): Documentation about war crimes – Tilman Zülch". Diarkibkan daripada yang asal pada 2008-03-09. Dicapai pada 2016-07-13. Unknown parameter |deadurl= ignored (bantuan)
^ 030306IA ICTY Diarkibkan 2008-12-26 di Wayback Machine, un.org; accessed 25 April 2015.
^ "Prosecutor v. Biljana Plavsic judgement" (PDF). Biljana Plavsic was sentenced to 11 years' imprisonment.
^ "Prosecutor v. Momcilo Krajisnik judgement" (PDF). Sentenced to 27 years' imprisonment
^ "Prosecutor v. Duško Tadić – Judgement" (PDF). United Nations International Criminal Tribunal for the former Yugoslavia. 14 July 1997. Dicapai pada 3 November 2009.
^ "Prosecutor v. Radovan Karadžić – Second Amended Indictment" (PDF). United Nations International Criminal Tribunal for the former Yugoslavia. 26 February 2009. Dicapai pada 18 August 2009.
^ "Prosecutor v. Ratko Mladic – Amended Indictment" (PDF). United Nations International Criminal Tribunal for the former Yugoslavia. 8 November 2002. Dicapai pada 18 August 2009.
^ "Prosecutor seeks 28-year jail term for Vojislav Šešelj". BBC News. 7 March 2012.
^ "Milosevic charged with Bosnia genocide". BBC News. 23 November 2001.
^ "Milosevic found dead in his cell". BBC News. 11 March 2006.
^ Six Senior Herceg-Bosna Officials Convicted
^ Castle, Stephen (23 October 2003). "Bosnian leader was suspected of war crimes". The Independent.^{[pautan mati]}
^ Case Information Sheet: Rasim Delić, icty.org; accessed 19 May 2015.
^ "Hadzihasanovic i Kubura – sažetak -". Diarkibkan daripada yang asal pada 2008-07-24. Dicapai pada 2016-07-13.CS1 maint: bot: original URL status unknown (link)
^ "Celebici case: the Judgement of the Trial Chamber – press release". International Criminal Tribunal for the former Yugoslavia. 16 November 1998. Dicapai pada 13 May 2012.
^ ""ČELEBIĆI CAMP" (IT-96-21) – case information sheet" (PDF). United Nations International Criminal Tribunal for the former Yugoslavia. 2008. Dicapai pada 13 May 2009.
^ "Bosnia Opens Trial of Muslims for War Crimes" Diarkibkan 2012-04-22 di Wayback Machine, Yahoo.com, 19 April 2012; retrieved 19 May 2015.
^ ICTY cases, indictments and proceedings Diarkibkan 2009-08-06 di Wayback Machine, un.org; accessed 19 May 2015.
^ Serb leader apologises in Bosnia, bbc.co.uk; accessed 19 May 2015.
^ "Croatian president apologizes to Bosnia over war". CBC. 14 April 2010. Dicapai pada 10 November 2012.
^ "Serbian Declaration on Srebrenica Massacre an Imperfect but Important Step", International Center for Transitional Justice; accessed 19 May 2015.
^ Campbell, David (1998). "Metabosnia: Narratives of the Bosnian War". Review of International Studies. 24 (2): 261–81. doi:10.1017/S0260210598002617. JSTOR 20097522.CS1 maint: ref=harv (link)
^ Bose, Sumantra (2002). Bosnia after Dayton: Nationalist Partition and International Intervention. London: C. Hurst & Co. m/s. 21. ISBN 1-85065-585-5.
^ Workman, Timothy (27 July 2010). "The Government of the Republic of Serbia vs. Ejup Ganić" (PDF). City of Westminster Magistrates' Court. m/s. 3. Diarkibkan daripada yang asal (PDF) pada 2011-06-01. Dicapai pada 4 March 2011.
^ Kaldor, Mary (2007). New and Old Wars: Organised Violence in a Global Era (ed. 2nd). Cambridge: Polity Press. ISBN 0-7456-3863-5.
^ "This War of Mine"; accessed 25 April 2015.
^ Infos at rosafilmes.pt: click on "ENG", then on "DIRECTORS", then on "JOAQUIM SAPINHO"
^ Srebrenica: A Town Betrayed (Documentary) - Secret History - Sott.net
^ Barnes, Mark (September 25, 2013). "Winter Warriors – Across Bosnia with the PBI review". War History Online. Dicapai pada 9 April 2016.
^ "My War Gone By, I Miss It So". Dicapai pada 9 April 2016.
^ "Just the 2 of U". The Irish Times. 27 February 2009. Dicapai pada 9 March 2009.

Rujukan

Buku-buku

Bartos, Otomar J. (2002). Using Conflict Theory. Cambridge University Press. Dicapai pada 4 May 2013.
Blaskovich, Jerry (1997). Anatomy of Deceit: An American Physician's First-Hand Encounter with the Realities of the War in Croatia. New York City: Dunhill Publishing. ISBN 0-935016-24-4.CS1 maint: ref=harv (link)
Christia, Fotini (2012). Alliance Formation in Civil Wars. Cambridge University Press. Dicapai pada 13 April 2013.
Finlan, Alastair (2004). The Collapse of Yugoslavia 1991–1999. Osprey Publishing. Dicapai pada 16 February 2013.^{[pautan mati kekal]}
Forsythe, David P. (2009). Encyclopedia of Human Rights, Volume 1. Oxford University Press. Dicapai pada 4 May 2013.
Hammond, Philip (2007). Framing Post-Cold War Conflicts: The Media and International Intervention. Manchester: Manchester University Press. ISBN 978-0-7190-7696-1.CS1 maint: ref=harv (link)
Harris, Paul (1995). Cry Bosnia. Canongate. ISBN 0-86241-564-0.
Hoff, Lee Ann (2009). Violence and Abuse Issues: Cross-Cultural Perspectives for Health and Social Services. Routledge. Dicapai pada 18 February 2013.
Mulaj, Klejda (2008). Politics of Ethnic Cleansing: Nation-State Building and Provision of In/Security in Twentieth-Century Balkans. Lexington Books. Dicapai pada 4 May 2013.CS1 maint: ref=harv (link)
Stiglmayer, Alexandra (1994). Mass Rape: the War against Women in Bosnia-Herzegovina. University of Nebraska Press. Dicapai pada 13 April 2013.
Wood, Elisabeth J. (2013). Miranda A.H Horvath, Jessica Woodhams (penyunting). Handbook on the Study of Multiple Perpetrator Rape: A multidisciplinary response to an international problem. Routledge. ISBN 978-0-415-50044-9.
Ramet, Sabrina P. (2010). Central and Southeast European Politics Since 1989. Cambridge University Press. Dicapai pada 16 February 2013.
Ramet, Sabrina P. (2006). The Three Yugoslavias: State-Building and Legitimation, 1918–2005. Bloomington, Indiana: Indiana University Press. ISBN 978-0-253-34656-8.CS1 maint: ref=harv (link)
Why Bosnia? Writings on the Balkan War. Stony Creek, CT: The Pamphleteer's Press, Inc. 1993. ISBN 0-9630587-9-7.
Trebincevic, Kenan (2014). The Bosnia List. Penguin Books. ISBN 0-14-312457-9.

Jurnal

Meznaric, Silva; Zlatkovic Winter, Jelena (February 1993). "Forced Migration and Refugee Flows in Croatia, Slovenia and Bosnia-Herzegovina: Early Warning, Beginning and Current State of Flows". Refuge. 12 (7): 3–4.CS1 maint: ref=harv (link)

Pautan luar

Future of Bosnia and Hercegovina Balkan Insight
War in the Balkans, 1991–2002^{[pautan mati]} – 4. The Land of Hate: Bosnia-Herzegovina, 1992–95, R. Craig Nation (2003)
Summary of the ICTY verdicts related to the conflict between Bosnia and Herzegovina and the Federal Republic of Yugoslavia
Summary of the ICTY verdicts related to the conflict between Bosnia and Herzegovina and Croatia
List of people missing from the war di Wayback Machine (diarkibkan pada 3 April 2009)
UN report on prison camps during the war
Open UN document on Serb atrocities towards non-Serbs
Genocide in Yugoslavia
Roy, Pinaki. "Bosnian War Requiems: Snippets of the Balkan Commemorations". The Atlantic Critical Review Quarterly. 10(4), October–December 2011. pp. 95–115. ISBN 978-81-269-1675-7, ISSN 0972-6373.
Serbian War Crime Testimonies di Wayback Machine (diarkibkan pada 20 September 2006)^{[pautan mati]}Templat:Copyvio link
Through My Eyes Website Imperial War Museum – Online Exhibition (Including images, video and interviews with refugees from the war in Bosnia)
Map of Europe showing the Bosnian War (omniatlas.com)

Templat:Yugoslavia topics

[RDC_2012-1] ^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j Calic, Marie–Janine (2012). "Ethnic Cleansing and War Crimes, 1991–1995". Dalam Ingrao, Charles W.; Emmert, Thomas A. (penyunting). Confronting the Yugoslav Controversies: A Scholars' Initiative. West Lafayette, IN: Purdue University Press. m/s. 139–140. ISBN 978-1-55753-617-4. Footnotes in source identify numbers as June 2012.

[Prometej-2] ^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f "Spolna i nacionalna struktura žrtava i ljudski gubitci vojnih formacija (1991–1996)". Prometej.

[3] Ramet 2010, p. 130

[4] Christia 2012, p. 154

[5] Ramet 2006, p. 450

[FOOTNOTEMulaj200853-6] Mulaj 2008, m/s. 53.

[7] Finlan 2004, p. 21

[8] Ramet 2006, p. 451

[9] "After years of toil, book names Bosnian war dead". Diarkibkan daripada yang asal pada 2015-10-10. Dicapai pada 2016-07-13.

[10] "ICTY: Conflict between Bosnia and Herzegovina and the Federal Republic of Yugoslavia". Dicapai pada 25 April 2015.

[11] "ICTY: Conflict between Bosnia and Croatia".

[12] "ICJ: The genocide case: Bosnia v. Serbia – See Part VI – Entities involved in the events 235–241" (PDF). Dicapai pada 25 April 2015.

[ICTY:_Kunarac,_Kovač_and_Vuković_judgement_–_Foča-13] "ICTY: The attack against the civilian population and related requirements". Diarkibkan daripada yang asal pada 19 February 2009. Dicapai pada 25 April 2015. Unknown parameter |deadurl= ignored (bantuan)

[ICTY:_Naletilić_and_Martinović_verdict_–_A._Historical_background-14] "ICTY: Naletilić and Martinović verdict – A. Historical background" (PDF).

[15] Silber, L (1997), Yugoslavia: Death of a Nation. Penguin Books, p. 185

[16] Forsythe 2009, p. 145

[fas.org-17] CIA Report – "Ethnic Cleansing" and Atrocities in Bosnia

[18] Cohen, Roger (31 August 1995). "Conflict in the Balkans: The overview; NATO presses Bosnia bombing, vowing to make Sarajevo safe". The New York Times. Dicapai pada 5 May 2011.

[19] Holbrooke, Richard (1999). To End a War. New York: Modern Library. m/s. 102. ISBN 0-375-75360-5. OCLC 40545454.

[20] "Dayton Peace Accords on Bosnia". US Department of State. 30 March 1996. Diarkibkan daripada yang asal pada 2012-05-25. Dicapai pada 19 March 2006.

[Waller|2002-21] Waller, James E. (2002). Becoming Evil: How Ordinary People Commit Genocide and Mass Killing. Oxford University Press. m/s. 276–277. ISBN 978-0-19-514868-8.

[Kennedy|2002-22] Kennedy, Michael D. (2002). Cultural Formations of Postcommunism: Emancipation, Transition, Nation and War. University of Minnesota Press. m/s. 252. ISBN 978-0-8166-3857-4.

[Cohen-23] "C.I.A. Report on Bosnia Blames Serbs for 90% of the War Crimes" by Roger Cohen, The New York Times, 9 March 1995.

[Convictions-24] "Karadzic Sent to Hague for Trial Despite Violent Protest by Loyalists", New York Times, 30 July 2008.

[25] "Bosnia war dead figure announced". BBC. 21 June 2007. Dicapai pada 16 February 2013.

[26] "Bosnia's dark days – a cameraman reflects on war of 1990s". CBC. 6 April 2012. Dicapai pada 16 February 2013.

[Jolie-27] "Jolie highlights the continuing suffering of the displaced in Bosnia". UNHCR. 6 April 2010. Dicapai pada 19 October 2010.

[28] Hartmann, Florence. "Bosnia". Crimes of War. Dicapai pada 30 April 2015.

[29] Harsch, Michael F. (2015). The Power of Dependence: NATO-UN Cooperation in Crisis Management. Oxford: Oxford University Press. m/s. 37. ISBN 978-0-19-872231-1.

[BurgShoup2015-30] Steven L. Burg; Paul S. Shoup (4 March 2015). Ethnic Conflict and International Intervention: Crisis in Bosnia-Herzegovina, 1990–93: Crisis in Bosnia-Herzegovina, 1990–93. Taylor & Francis. m/s. 222. ISBN 978-1-317-47101-1.

[31] Crowe, David M. (2013). War Crimes, Genocide, and Justice: A Global History. Palgrave Macmillan. m/s. 343. ISBN 978-0-230-62224-1.CS1 maint: ref=harv (link)

[32] Bose, Sumantra (2009). Contested lands: Israel-Palestine, Kashmir, Bosnia, Cyprus, and Sri Lanka. Harvard University Press. m/s. 124. After the official referendum the United States took the lead in sponsoring international recognition for Bosnia as a sovereign state, which was formalised on 6 April 1992. The Bosnian War began the same day.

[33] Walsh, Martha (2001). Women and Civil War: Impact, Organizations, and Action. Lynne Rienner Publishers. m/s. 57, The Republic of Bosnia and Herzegovina was recognised by the European Union on 6 April. On the same date, Bosnian Serb nationalists began the siege of Sarajevo, and the Bosnian war began.

[FOOTNOTEHammond200751-34] Hammond 2007, m/s. 51.

[35] Rogel, Carole (2004). The Breakup of Yugoslavia and Its Aftermath. Greenwood Publishing Group. m/s. 59, Neither recognition nor UN membership, however, saved Bosnia from the JNA, the war there began on April 6.

[FOOTNOTEMulaj200876-36] Mulaj 2008, m/s. 76.

[37] Donia, Robert J. (February 2006). "Sarajevo: A biography". ISBN 978-0-472-11557-0. Cite journal requires |journal= (bantuan)CS1 maint: ref=harv (link)

[38] Schmidt, Bettina; Schröder, Ingo; Anthropologists, European Association of Social (2001). "Anthropology of violence and conflict". ISBN 978-0-415-22905-0. Cite journal requires |journal= (bantuan)CS1 maint: ref=harv (link)

[39] Totten, Samuel; Bartrop, Paul Robert; Jacobs, Steven L. (2008). "Dictionary of Genocide: A-L". ISBN 978-0-313-34642-2. Cite journal requires |journal= (bantuan)CS1 maint: ref=harv (link)

[40] Donia, Robert J. "Sarajevo: A biography". ISBN 978-0-472-11557-0. Dicapai pada 25 April 2015. Cite journal requires |journal= (bantuan)CS1 maint: ref=harv (link)

[41] "15 years ago, Dayton Peace Accords: a milestone for NATO and the Balkans". NATO. 14 December 2010. Dicapai pada 18 July 2015.

[Pavkovic-42] Pavkovic, Aleksandar (1997). The fragmentation of Yugoslavia: nationalism and war in the Balkans. MacMillan Press. m/s. 85. ISBN 0-312-23084-2.

[Crnobanja-43] Crnobrnja, Mihailo (1994). The Yugoslav drama. I.B. Tauris & Co. m/s. 107. ISBN 1-86064-126-1.

[Sourcebook-44] Klemenčič, Matjaž; Žagar, Mitja (2004). The former Yugoslavia's Diverse Peoples: A Reference Sourcebook. Santa Barbara, California: ABC-CLIO. m/s. 311. ISBN 1-57607-294-0.

[Bethlehem1997p20-45] Bethlehem & Weller 1997, halaman 20

[46] Campbell, David (1998). "National deconstruction: Violence, identity, and justice in Bosnia". ISBN 978-0-8166-2937-4. Cite journal requires |journal= (bantuan)CS1 maint: ref=harv (link)

[47] Ethnic Conflict and International Politics: Explaining Diffusion and Escalation - S. Lobell, P. Mauceri - Google Books

[ICTYmilosevicindictment2002-48] "The prosecutor of the tribunal against Slobodan Milošević: Amended Indictment". UN International Criminal Tribunal for the former Yugoslavia. 22 November 2002. Dicapai pada 14 August 2009.

[Lucic-49] Lučić, Ivica (2013). Uzroci rata. Zagreb: Hrvatski institut za povijest. ISBN 978-953-7892-06-7.

[FOOTNOTERamet2006416-50] Ramet 2006, m/s. 416.

[ICTY:_Blaškić_verdict-51] "ICTY: Blaškić verdict" (PDF).

[52] Bojić, M. (2001). Historija Bosne i Bošnjaka. m/s. 361. |access-date= requires |url= (bantuan)

[53] Florence Hartmann (July 2007). "A statement at the seventh biennial meeting of the International Association of Genocide Scholars". Helsinki Charter No. 109-110. Helsinki Committee for Human Rights in Serbia. Dicapai pada 31 December 2010.

[54] Tape record of the BiH Parlament, 88/3. – 89/2. AG, 89/3. – 90/4.

[Trbovich221-55] Trbovich, Ana S. (2008). A Legal Geography of Yugoslavia's Disintegration. Oxford University Press. m/s. 221. ISBN 978-0-19-533343-5.

[cook140-56] Cook, Bernard A. (2001). Europe Since 1945. 1. Taylor and Francis. m/s. 140. ISBN 978-0-8153-4057-7.

[Trbovich220-57] Trbovich, Ana S. (2008). A Legal Geography of Yugoslavia's Disintegration. Oxford University Press. m/s. 220–224. ISBN 978-0-19-533343-5.

[58] Nikolić-Ristanović, Vesna (2000). "Women, violence and war: Wartime victimization of refugees in the Balkans". ISBN 978-963-9116-60-3. Cite journal requires |journal= (bantuan)CS1 maint: ref=harv (link)

[ICTY:_Jadranko_Prlić,_Bruno_Stojić,_Slobodan_Praljak,_Milivoj_Petković,_Valentin_Ćorić_&_Berislav_Pušić-59] ^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g "ICTY: Jadranko Prlić, Bruno Stojić, Slobodan Praljak, Milivoj Petković, Valentin Ćorić & Berislav Pušić" (PDF).

[sim.law.uu.nl-60] "Archived copy". Diarkibkan daripada yang asal pada 26 May 2011. Dicapai pada 12 March 2009. Unknown parameter |deadurl= ignored (bantuan)CS1 maint: archived copy as title (link)

[ICTY:_Milomir_Stakic_judgement-61] ^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g "ICTY: Milomir Stakić judgement" (PDF). Dicapai pada 25 April 2015.

[books.google.com-62] McDonald, Gabrielle Kirk (June 1999). "Documents and cases". ISBN 978-90-411-1134-0. Cite journal requires |journal= (bantuan)CS1 maint: ref=harv (link)

[rich-63] Roland Rich (1993). "Recognition of States: The Collapse of Yugoslavia and the Soviet Union" (PDF). European Journal of International Law. 4 (1): 48–51. Dicapai pada 12 April 2012.

[64] "The Referendum on Independence in Bosnia-Herzegovina: 29 February–1 March 1992". Commission on Security and Cooperation in Europe. 1992. m/s. 19. Diarkibkan daripada yang asal pada 2011-08-26. Dicapai pada 28 December 2009.

[Minahan-2000-125-65] Minahan, James (2000). One Europe, Many Nations: A Historical Dictionary of European National Groups. Greenwood Publishing Group. m/s. 125.

[Bose-2009-124-66] Bose, Sumantra (2009). Contested lands: Israel-Palestine, Kashmir, Bosnia, Cyprus, and Sri Lanka. Harvard University Press. m/s. 124.

[67] Krnjevic-Miskovic, Damjan. "Alija Izetbegović, 1925–2003". In the National Interest. Diarkibkan daripada yang asal pada 2004-06-27. Dicapai pada 28 August 2008.

[68] Sudetic, Chuck (28 March 1992). "Bosnia asking for U.N. peace forces". New York Times. Dicapai pada 18 July 2015.

[69] Knezevic, Irena (30 May 2010). "Croatian president honors Serb victims in Bosnia". Associated Press. Dicapai pada 18 July 2015.

[70] "Prosecutor v. Momčilo Krajišnik: Judgement" (PDF). International Criminal Tribunal for the former Yugoslavia. 27 September 2006. m/s. 113–118. Dicapai pada 18 July 2015.

[71] D. Grant, Thomas (2009). Admission to the United Nations: Charter Article 4 and the Rise of Universal Organization. Martinus Nijhoff Publishers. m/s. 226.

[72] UK Guardian: America used Islamists to arm the Bosnian Muslims

[73] Los Angeles Times: U.S. OKd Iranian Arms for Bosnia, Officials Say

[74] House Report 105-804: INVESTIGATION INTO IRANIAN ARMS SHIPMENTS TO BOSNIA

[75] BBC Correspondent: Allies and Lies transcript

[76] Klip, André; Sluiter, Göran (2005). "Annotated leading cases of international criminal tribunals: The International Criminal Tribunal for the Former Yugoslavia 2001". ISBN 978-90-5095-375-7. Cite journal requires |journal= (bantuan)CS1 maint: ref=harv (link)

[ICTY:_Naletilić_and_Matinović_verdict-77] "ICTY: Naletilić and Matinović verdict" (PDF).

[Kozar-78] Kozar, Duro (2 August 1996). "Croats and Serbs are (un)suitable". Oslobodenje-Svijet. Diarkibkan daripada yang asal pada 2010-08-28. Dicapai pada 21 November 2010. Unknown parameter |deadurl= ignored (bantuan)

[79] Pejanović, Mirko (2004). Through Bosnian Eyes: The Political Memoir of a Bosnian Serb. West Lafayette: Purdue University Press. m/s. 86. ISBN 1-55753-359-8.

[80] Vjesnik: Je li Tuta platio atentatorima po pet tisuća maraka

[Nettelfield-81] Nettelfield, Lara J. (2010). Courting Democracy in Bosnia and Herzegovina: The Hague Tribunal's Impact in a Postwar State. Cambridge: Cambridge University Press. m/s. 73. ISBN 0-521-76380-0.

[thomas-82] Thomas, Nigel; Mikulan, Krunoslav; Pavlović, Darko (2006). The Yugoslav Wars: Bosnia, Kosovo and Macedonia 1992–2001. Osprey Publishing. m/s. 13. ISBN 0-19-517429-1.

[niod-83] "Srebrenica – a 'safe' area". Netherlands Institute for War Documentation. 10 April 2002. Dicapai pada 17 February 2010.^{[pautan mati]}

[84] Helena Smith, "Greece faces shame of role in Serb massacre", The Observer, 5 January 2003; retrieved 25 November 2006.

[85] Karli, Sina (11 November 2006). "Šveđanin priznao krivnju za ratne zločine u BiH". Nacional (weekly) (dalam bahasa Croatian). Diarkibkan daripada yang asal pada 2012-06-30. Dicapai pada 17 February 2010. Unknown parameter |deadurl= ignored (bantuan); Unknown parameter |trans_title= ignored (bantuan)CS1 maint: unrecognized language (link)

[86] United States Institute of Peace, Dayton Implementation: The Train and Equip Program, September 1997: Special Report No. 25, usip.org; accessed 25 April 2015.

[Fisk-87] Fisk, Robert (7 September 2014). "After the atrocities committed against Muslims in Bosnia, it is no wonder today's jihadis have set out on the path to war in Syria". The Independent. Dicapai pada 25 March 2016.

[88] "Presidential Confidential: Bill Clinton After Hours". The New York Times. Dicapai pada 25 April 2015.

[89] "'The Clinton Tapes,' a New Book". The New York Times. 21 September 2009.

[90] Taylor Branch (2009). The Clinton Tapes: Wrestling History with the President. Simon and Schuster. m/s. 31.

[ICTY:_Stanković_and_Janković_judgement-91] "ICTY: Blagojevic and Jokic judgement" (PDF).

[ICTY:_Kunarac,_Kovač_and_Vuković_judgement-92] ^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f "ICTY: Kunarac, Kovač and Vuković judgement" (PDF).

[ICTY:_Greatest_suffering_at_least_risk-93] "ICTY: Greatest suffering at least risk". Diarkibkan daripada yang asal pada 2007-10-13. Dicapai pada 2016-07-13. Unknown parameter |deadurl= ignored (bantuan)

[94] Connelly, Charlie (8 October 2005). "The new siege of Sarajevo". The Times. UK. Dicapai pada 10 May 2010.

[CCPR-95] "Bosnia and Herzegovina Report" Diarkibkan 2005-09-16 di Wayback Machine, unhchr.ch], 30 October 1992.

[96] Young, Kirsten (September 2001). "UNHCR and ICRC in the former Yugoslavia: Bosnia-Herzegovina" (PDF). International Review of the Red Cross. 83 (843): 782. Dicapai pada 25 April 2015.

[FOOTNOTEMeznaricZlatkovic_Winter19933–4-97] Meznaric & Zlatkovic Winter 1993, m/s. 3–4.

[Guardian-BosnianRefugees-1992-98] Yigan Chazan (9 June 1992). "Croatian coast straining under 200,000 refugees: Yigan Chazan in Split finds room running out for the many escaping from war in Bosnia". The Guardian. Dicapai pada 31 December 2014.

[FOOTNOTEBlaskovich1997103-99] Blaskovich 1997, m/s. 103.

[FOOTNOTEVečernje_novosti16_June_2011-100] Večernje novosti & 16 June 2011.

[FOOTNOTEVreme23_January_1999-101] Vreme & 23 January 1999.

[102] Pessimism Is Overshadowing Hope In Effort to End Yugoslav Fighting

[ICTY:_Kordić_and_Čerkez_verdict-103] ^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j ^k "ICTY: Kordić and Čerkez verdict" (PDF). Dicapai pada 25 April 2015.

[104] Sarajevo, i poslije, Erich Rathfelder, München 1998 [1], hsp1861.hr; accessed 25 April 2015. Templat:Hr icon

[lebor35-105] LeBor, Adam (2006). Complicity With Evil. Yale University Press. ISBN 978-0-300-11171-2.

[kcl-106] Angus Macqueen and Paul Mitchell, The Death of Yugoslavia, kcl.ac.uk; accessed 25 April 2015.

[SENSE_Tribunal:_Poziv_na_predaju-107] "SENSE Tribunal: Poziv na predaju". Diarkibkan daripada yang asal pada 2008-06-04. Dicapai pada 2016-07-13. Unknown parameter |deadurl= ignored (bantuan)

[SENSE_Tribunal:_Ko_je_počeo_rat_u_Gornjem_Vakufu?-108] "SENSE Tribunal: Ko je počeo rat u Gornjem Vakufu". Diarkibkan daripada yang asal pada 2008-06-04. Dicapai pada 2016-07-13. Unknown parameter |deadurl= ignored (bantuan)

[SENSE_Tribunal:-109] "SENSE Tribunal: "James Dean" u Gornjem Vakufu". Diarkibkan daripada yang asal pada 2008-06-04. Dicapai pada 2016-07-13. Unknown parameter |deadurl= ignored (bantuan)

[110] Richard Holbrooke - Lessons From Dayton for Iraq

[ICTY:_Initial_indictment_for_the_ethnic_cleansing_of_the_Lasva_Valley_area_–_Part_II-111] "ICTY (1995): Initial indictment for the ethnic cleansing of the Lasva Valley area – Part II". Diarkibkan daripada yang asal pada 2007-10-13. Dicapai pada 2016-07-13. Unknown parameter |deadurl= ignored (bantuan)

[ICTY:_Summary_of_sentencing_judgement_for_Miroslav_Bralo-112] "ICTY: Summary of sentencing judgement for Miroslav Bralo". Diarkibkan daripada yang asal pada 2008-01-26. Dicapai pada 2016-07-13. Unknown parameter |deadurl= ignored (bantuan)

[IDC:_Victim_statistics_in_Novi_Travnik,_Vitez,_Kiseljak_and_Busovača-113] "IDC: Victim statistics in Novi Travnik, Vitez, Kiseljak and Busovača". Diarkibkan daripada yang asal pada 7 February 2009. Dicapai pada 25 April 2015. Unknown parameter |deadurl= ignored (bantuan)

[114] Thomas, Nigel; Mikulan, K. (2006). The Yugoslav Wars: Bosnia, Kosovo and Macedonia 1992–2001. m/s. 27. ISBN 978-1-84176-964-6.

[nh-ev-115] ^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h "NATO Handbook: Evolution of the Conflict". NATO. Diarkibkan daripada yang asal pada 2010-02-06. Dicapai pada 2016-07-13. Unknown parameter |deadurl= ignored (bantuan); Cite journal requires |journal= (bantuan)CS1 maint: ref=harv (link)

[116] "Weighing the Evidence". Human Rights Watch. 13 December 2006. m/s. 32. Dicapai pada 5 November 2010.

[117] Power, Samantha (21 June 1994). "Croatia slams the door on brutalized refugees". Baltimore Sun. Dicapai pada 31 December 2014.

[Bethlehem1997pliii-118] Bethlehem, Daniel L.; Weller, Marc (1997). The 'Yugoslav' Crisis in International Law. Cambridge International Documents Series. 5. Cambridge University Press. m/s. liii. ISBN 978-0-521-46304-1.CS1 maint: ref=harv (link)

[119] Carnes, Mark Christopher (2005). American national biography. 29. Oxford University Press. m/s. 29. ISBN 978-0-19-522202-9.

[120] "Bosnia marks war anniversary". BBC News. 6 April 2002.

[Bethlehem1997pliiv-121] Bethlehem & Weller 1997, halaman liv

[122] Economides, Spyros & Taylor, Paul (2007). "Former Yugoslavia" Mats Berdal & Spyro Economides (eds), United Nations Interventionism, 1991–2004, p. 89. New York: Cambridge University Press.

[a54549-123] Report A/54/549, Report of the Secretary-General pursuant to General Assembly resolution 53/35: The fall of Srebrenica, un.org; accessed 25 April 2015.

[124] Bethlehem & Weller 1997, halaman lvi

[125] Simone, Ernest (2000). Foreign Policy of the United States. 1. m/s. 186. ISBN 978-1-56072-850-4.CS1 maint: ref=harv (link)

[Simone2000p187-126] Simone 2000, halaman 187

[127] "U.S. Will Honor Bosnia Arms Embargo". Los Angeles Times. Reuters. 13 November 1994. President Clinton ordered U.S. warships in the Adriatic to stop intercepting vessels suspected of smuggling arms for the Muslims beginning midnight Saturday.

[nordbat-128] "Danish Tanks at War" Diarkibkan 2013-05-23 di Wayback Machine, milhist.dk; accessed 25 April 2015.

[ICTY:_Krstić_verdict-129] "ICTY: Krstić verdict" (PDF). Diarkibkan daripada yang asal (PDF) pada 8 June 2006. Unknown parameter |deadurl= ignored (bantuan)

[130] ICTY, Prosecutor vs Krstic, Judgement Diarkibkan 2008-05-17 di Wayback Machine, Case No. IT-98-33, United Nations, 2 August 2001"Archived copy" (PDF). Diarkibkan daripada yang asal (PDF) pada 8 June 2006. Dicapai pada 8 June 2006. Unknown parameter |deadurl= ignored (bantuan)CS1 maint: archived copy as title (link)PDF (685 KB), "Findings of Fact", paragraphs 18 and 26 "Archived copy" (PDF). Diarkibkan daripada yang asal (PDF) pada 24 August 2006. Dicapai pada 24 August 2006. Unknown parameter |deadurl= ignored (bantuan)CS1 maint: archived copy as title (link)

[131] "UN Srebrenica immunity questioned". BBC. 18 June 2008. Dicapai pada 1 November 2008.

[www.vandiepen.com-132] Comprehensive report of the proceedings, www.vandiepen.com Diarkibkan 2008-12-03 di Wayback Machine

[133] "Under The UN Flag; The International Community and the Srebrenica Genocide" by Hasan Nuhanović, pub. DES Sarajevo, 2007; ISBN 978-9958-728-87-7 [2] Diarkibkan 2015-09-23 di Wayback Machine [3] Diarkibkan 2019-10-24 di Wayback Machine

[changing69-134] Gazzini, Tarcisio (2005). The changing rules on the use of force in international law. Manchester University Press. m/s. 69. ISBN 978-0-7190-7325-0.

[yearbook2003p803-135] The Europa World Year Book 2003. 2003. m/s. 803. ISBN 978-1-85743-227-5.

[136] Nettelfield, Lara J. (2010). "Research and repercussions of death tolls: The case of the Bosnian Book of the Dead". Dalam Andreas, Peter; Greenhill, Kelly M. (penyunting). Sex, Drugs, and Body Counts: The Politics of Numbers in Global Crime and Conflict. Ithaca: Cornell University Press. m/s. 159–187. ISBN 0-8014-7618-6.

[nrk2004-137] "102.000 drept i Bosnia", NRK News, 14 November 2004. (Norway) Diarkibkan 18 Februari 2009 di Wayback Machine

[Burg-138] Burg, Steven L.; Shoup, Paul S. (2000). The War in Bosnia-Herzegovina: Ethnic Conflict and International Intervention (ed. 2nd). New York: M. E. Sharpe. m/s. 169–191. ISBN 1-56324-309-1.

[RDC_2007-139] RDC – Casualties Research Results – June 2007

[140] Bosnia's "Book of the Dead", Institute for War and Peace Reporting, 26 June 2007

[141] "Bosnia war dead figure announced". BBC News. 21 June 2007.

[142] Roger D. Petersen (2011). Western Intervention in the Balkans: The Strategic Use of Emotion in Conflict. Cambridge University Press. Dicapai pada 22 July 2013., p. 121

[ReutersBBotD-143] Sito-Sucic,Daria and Robinson, Matt (February 15, 2013). "After years of toil, book names Bosnian war dead". Reuters. Diarkibkan daripada yang asal pada 2015-10-10. Dicapai pada 19 May 2015.CS1 maint: uses authors parameter (link)

[144] Jay D. Aronson (2013). Counting Civilian Casualties: An Introduction to Recording and Estimating Nonmilitary Deaths in Conflict. Oxford University Press. m/s. 121. Dicapai pada 22 July 2013.

[hrdag-145] Patrick Ball; Ewa Tabeau; Philip Verwimp (17 June 2007). "The Bosnian Book of Dead: Assessment of the Database" (PDF). Households in Conflict Network. m/s. 5. Dicapai pada 16 May 2015. Unknown parameter |lastauthoramp= ignored (bantuan)

[Tabeau-146] Tabeau, Ewa; Bijak, Jakub (2005). "War-related Deaths in the 1992–1995 Armed Conflicts in Bosnia and Herzegovina: A Critique of Previous Estimates and Recent Results". European Journal of Population. Springer Netherlands. 21 (2–3): 187–215. doi:10.1007/s10680-005-6852-5. ISSN 1572-9885. Dicapai pada 17 May 2015.CS1 maint: ref=harv (link)^{[pautan mati kekal]}

[ICTYundercount-147] Zwierzchowski, Jan; Tabeau, Ewa (1 February 2010). "The 1992–95 War in Bosnia and Herzegovina: Census-based multiple system estimation of casualties undercount" (PDF). Households in Conflict Network and the German Institute for Economic Research. Dicapai pada 17 May 2015. Unknown parameter |lastauthoramp= ignored (bantuan)

[ICTYnewwar-148] New War Demographics Feature, ICTY.org; accessed 25 May 2015.

[149] OTP – Casualties of Bosnian War, icty.org; accessed 25 May 2015.

[150] Hague Tribunal Diarkibkan 2011-11-18 di Wayback Machine, icty.org; accessed 3 August 2015.

[151] "Former Yugoslavia – UNPROFOR: Profile". Department of Public Information, United Nations. 31 August 1996. Dicapai pada 1 May 2015.

[Silajdžić_UN-152] "Statement by Dr. Haris Silajdžić Chairman of the Presidency Bosnia and Herzegovina" (PDF). United Nations. 23 September 2008. Dicapai pada 17 May 2015.

[153] George Kenney (23 April 1995). "The Bosnian calculation". The New York Times. Dicapai pada 7 October 2012.

[154] Missing Lives – Book and Photo Exhibition Diarkibkan 2012-05-15 di Wayback Machine, 7 June 2010

[Amnesty_missing-155] "Balkans: Thousands still missing two decades after conflicts". Amnesty International. 30 August 2012. Diarkibkan daripada yang asal pada 2014-08-02. Dicapai pada 17 May 2015. Unknown parameter |deadurl= ignored (bantuan)

[156] ICRC Annual Report 2010 Diarkibkan 2012-05-15 di Wayback Machine, icrc.org; accessed 25 May 2015, p. 345

[Bosnia_Buries_284-157] "Bosnia Buries 284 Bodies from Wartime Mass Grave". Balkan Insight. 21 July 2014. Dicapai pada 17 May 2015.

[Prosecutor_v._Vujadin_Popovic,_Ljubisa_Beara,_Drago_Nikolic,_Ljubomir_Borovcanin,_Radivoje_Miletic,_Milan_Gvero,_and_Vinko_Pandurevic-158] "Prosecutor v. Vujadin Popovic, Ljubisa Beara, Drago Nikolic, Ljubomir Borovcanin, Radivoje Miletic, Milan Gvero, and Vinko Pandurevic" (PDF). In the Motion, the Prosecution submits that both the existence and implementation of the plan to create an ethnically pure Bosnian Serb state by Bosnian Serb political and military leaders are facts of common knowledge and have been held to be historical and accurate in a wide range of sources.

[ICTY:_Radoslav_Brđanin_judgement-159] "ICTY: Radoslav Brđanin judgement". Diarkibkan daripada yang asal pada 14 April 2009. Unknown parameter |deadurl= ignored (bantuan)

[Tadic_Case:_The_Verdict-160] "Tadic Case: The Verdict". Importantly, the objectives remained the same: to create an ethnically pure Serb State by uniting Serbs in Bosnia and Herzegovina and extending that State from the FRY […] to the Croatian Krajina along the important logistics and supply line that went through opstina Prijedor, thereby necessitating the expulsion of the non-Serb population of the opstina.

[Prosecuter_v._Jadranko_Prlic,_Bruno_Stojic,_Slobodan_Praljak,_Milivoj_Petkovic_and_Valentin_Coric_and_Berislav_Pusic-161] "Prosecuter v. Jadranko Prlic, Bruno Stojic, Slobodan Praljak, Milivoj Petkovic, Valentin Coric and Berislav Pusic" (PDF). Significantly, the Trial Chamber held that a reasonable Trial Chamber, could make a finding beyond any reasonable doubt that all of these acts were committed to carry out a plan aimed at changing the ethnic balance of the areas that formed Herceg-Bosna and mainly to deport the Muslim population and other non-Croat population out of Herceg-Bosna to create an ethnically pure Croatian territory within Herceg-Bosna.

[162] Address at Potočari Memorial Cemetery Diarkibkan 2009-04-03 di Wayback Machine, un.org, 23 June 2004.

[163] Peter W. Galbraith. "Galbraith telegram" (PDF). United States Department of State.

[thomas.loc.gov-164] A resolution expressing the sense of the Senate regarding the massacre at Srebrenica in July 1995 Diarkibkan 2016-01-07 di Wayback Machine, thomas.loc.gov; accessed 25 April 2015.

[165] "Sense Tribunal: SERBIA FOUND GUILTY OF FAILURE TO PREVENT AND PUNISH GENOCIDE". Diarkibkan daripada yang asal pada 30 July 2009. Dicapai pada 25 April 2015. Unknown parameter |deadurl= ignored (bantuan)

[166] Statement of the President of the Court ^{[pautan mati]}, icj-cij.org; accessed 25 April 2015.

[167] "Sexual and Gender-Based Violence in Conflict: A Framework for Prevention and Response". United Nations Office for the Coordination of Humanitarian Affairs. 2008. http://ochaonline.un.org/News/InFocus/SexualandGenderBasedViolence/AFrameworkforPreventionandResponse/tabid/4751/language/en-US/Default.aspx. Retrieved 30 June 2009. Diarkibkan 2016-01-07 di Wayback Machine

[168] Nicole A. Dombrowski. Women and War in the Twentieth Century: Enlisted With Or Without Consent. Routledge, 2004, p 333.

[169] Mary Zeiss Stange, et. al. Encyclopedia of Women in Today's World, Vol. 1. SAGE, 2011, p. 1206.

[170] Andrea Parrot, Nina Cummings. Sexual Enslavement of Girls and Women Worldwide. Greenwood Publishing Group, 2008, p 39.

[ictyreport1997-171] "Report of the international tribunal for the prosecution of persons responsible for serious violations of international humanitarian law committed in the territory of the former Yugoslavia since 1991" (PDF). United Nations International Criminal Tribunal for the former Yugoslavia. 18 September 1997.

[Guardian2001-172] Osborn, Andrew (23 February 2001). "Mass rape ruled a war crime". London, UK: The Guardian. Dicapai pada 26 June 2009.

[BBC2002-173] "Hague court upholds rape charges". BBC. 12 June 2002. Dicapai pada 30 June 2009.

[CNN2006-174] "Milosevic: Architect of Balkans carnage". CNN. 12 March 2006. Dicapai pada 30 June 2009.

[USsenatejudiciary2008-175] "Opening Statement of Senator Dick Durbin Chairman, Subcommittee on Human Rights and the Law Hearing on "Rape as a Weapon of War: Accountability for Sexual Violence in Conflict"". United States Senate Committee on the Judiciary. 1 April 2008. Diarkibkan daripada yang asal pada 2009-06-27. Dicapai pada 30 June 2009.

[176] "Rape as genocide". New York Times. 3 November 2008. Dicapai pada 2012-12-26.

[177] Manijeh Mannani, Veronica Thompson. Selves and Subjectivities: Reflections on Canadian Arts and Culture. Athabasca University Press, 2012, p. 73.

[178] Emily Grabham; Doris Buss. Intersectionality and Beyond: Law, Power and the Politics of Location. Taylor & Francis, 2009, p. 110. Unknown parameter |lastauthoramp= ignored (bantuan)

[massrape1993-179] Stiglmayer, Alexandra; Marion Faber; Cynthia Enloe; Roy Gutman (1994). Mass Rape: The War Against Women in Bosnia-Herzegovina. University of Nebraska Press. m/s. 85, 86, 198. ISBN 0-8032-9229-5.

[180] Booth, Ken (2001). The Kosovo tragedy: the human rights dimensions. Routledge. m/s. 73. ISBN 978-0-7146-5085-2.

[The_Society_for_Threatened_Peoples_(GfbV):Documentation_about_war_crimes-181] "The Society for Threatened Peoples (GfbV): Documentation about war crimes – Tilman Zülch". Diarkibkan daripada yang asal pada 2008-03-09. Dicapai pada 2016-07-13. Unknown parameter |deadurl= ignored (bantuan)

[182] 030306IA ICTY Diarkibkan 2008-12-26 di Wayback Machine, un.org; accessed 25 April 2015.

[ictykrajisnik-183] "Prosecutor v. Biljana Plavsic judgement" (PDF). Biljana Plavsic was sentenced to 11 years' imprisonment.

[184] "Prosecutor v. Momcilo Krajisnik judgement" (PDF). Sentenced to 27 years' imprisonment

[ICTY:_Dusko_Tadic-185] "Prosecutor v. Duško Tadić – Judgement" (PDF). United Nations International Criminal Tribunal for the former Yugoslavia. 14 July 1997. Dicapai pada 3 November 2009.

[ICTYkaradzic2009-186] "Prosecutor v. Radovan Karadžić – Second Amended Indictment" (PDF). United Nations International Criminal Tribunal for the former Yugoslavia. 26 February 2009. Dicapai pada 18 August 2009.

[ICTYmladic2002-187] "Prosecutor v. Ratko Mladic – Amended Indictment" (PDF). United Nations International Criminal Tribunal for the former Yugoslavia. 8 November 2002. Dicapai pada 18 August 2009.

[188] "Prosecutor seeks 28-year jail term for Vojislav Šešelj". BBC News. 7 March 2012.

[189] "Milosevic charged with Bosnia genocide". BBC News. 23 November 2001.

[190] "Milosevic found dead in his cell". BBC News. 11 March 2006.

[191] Six Senior Herceg-Bosna Officials Convicted

[192] Castle, Stephen (23 October 2003). "Bosnian leader was suspected of war crimes". The Independent.^{[pautan mati]}

[193] Case Information Sheet: Rasim Delić, icty.org; accessed 19 May 2015.

[194] "Hadzihasanovic i Kubura – sažetak -". Diarkibkan daripada yang asal pada 2008-07-24. Dicapai pada 2016-07-13.CS1 maint: bot: original URL status unknown (link)

[ictycelebicijudgmentpr1998-195] "Celebici case: the Judgement of the Trial Chamber – press release". International Criminal Tribunal for the former Yugoslavia. 16 November 1998. Dicapai pada 13 May 2012.

[ictycelebicicaseinfo2008-196] ""ČELEBIĆI CAMP" (IT-96-21) – case information sheet" (PDF). United Nations International Criminal Tribunal for the former Yugoslavia. 2008. Dicapai pada 13 May 2009.

[197] "Bosnia Opens Trial of Muslims for War Crimes" Diarkibkan 2012-04-22 di Wayback Machine, Yahoo.com, 19 April 2012; retrieved 19 May 2015.

[198] ICTY cases, indictments and proceedings Diarkibkan 2009-08-06 di Wayback Machine, un.org; accessed 19 May 2015.

[199] Serb leader apologises in Bosnia, bbc.co.uk; accessed 19 May 2015.

[200] "Croatian president apologizes to Bosnia over war". CBC. 14 April 2010. Dicapai pada 10 November 2012.

[201] "Serbian Declaration on Srebrenica Massacre an Imperfect but Important Step", International Center for Transitional Justice; accessed 19 May 2015.

[202] Campbell, David (1998). "Metabosnia: Narratives of the Bosnian War". Review of International Studies. 24 (2): 261–81. doi:10.1017/S0260210598002617. JSTOR 20097522.CS1 maint: ref=harv (link)

[203] Bose, Sumantra (2002). Bosnia after Dayton: Nationalist Partition and International Intervention. London: C. Hurst & Co. m/s. 21. ISBN 1-85065-585-5.

[204] Workman, Timothy (27 July 2010). "The Government of the Republic of Serbia vs. Ejup Ganić" (PDF). City of Westminster Magistrates' Court. m/s. 3. Diarkibkan daripada yang asal (PDF) pada 2011-06-01. Dicapai pada 4 March 2011.

[205] Kaldor, Mary (2007). New and Old Wars: Organised Violence in a Global Era (ed. 2nd). Cambridge: Polity Press. ISBN 0-7456-3863-5.

[206] "This War of Mine"; accessed 25 April 2015.

[207] Infos at rosafilmes.pt: click on "ENG", then on "DIRECTORS", then on "JOAQUIM SAPINHO"

[208] Srebrenica: A Town Betrayed (Documentary) - Secret History - Sott.net

[Winter_Warriors-209] Barnes, Mark (September 25, 2013). "Winter Warriors – Across Bosnia with the PBI review". War History Online. Dicapai pada 9 April 2016.

[210] "My War Gone By, I Miss It So". Dicapai pada 9 April 2016.

[211] "Just the 2 of U". The Irish Times. 27 February 2009. Dicapai pada 9 March 2009.

[10]

[11]

[12]

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

[22]

[23]

[24]

[25]

[26]

[27]

[28]

[29]

[30]

[31]

[32]

[33]

[34]

[35]

[36]

[37]

[38]

[39]

[40]

[41]

[42]

[43]

[44]

[45]

[46]

[47]

[48]

[49]

[50]

[51]

[52]

[53]

[54]

[55]

[56]

[57]

[58]

[59]

[60]

[61]

[62]

[63]

[64]

[65]

[66]

[67]

[68]

[69]

[70]

[71]

[72]

[73]

[74]

[75]

[76]

[77]

[78]

[79]

[80]

[81]

[82]

[83]

[84]

[85]

[86]

[87]

[88]

[89]

[90]

[91]

[92]

[93]

[94]

[95]

[96]

[97]

[98]

[99]

[100]

Jumlah kematian atau hilang 101,040 (jumlah termasuk status tidak diketahui di bawah, peratusan mengabaikan 'tidak diketahui')	Bosniak	62,013	61.4%
	Serb	24,953	24.7%
	Croat	8,403	8.3%
	Etnik-etnik lain	571	0.6%
Orang awam 38,239 (peratusan penduduk awam mati)	Bosniak	31,107	81.3%
	Serb	4,178	10.9%
	Croat	2,484	6.5%
	Etnik-etnik lain	470	1.2%
Tentera 57,701 (peratusan anggota tentera awam mati)	Bosniak	30,906	53.6%
	Serb	20,775	36%
	Croat	5,919	10.3%
	Etnik-etnik lain	101	0.2%
Status tidak diketahui (peratusan untuk orang meninggal dunia atau hilang)	Etnik tidak dinyatakan	5,100	5%

Jumlah terbunuh 104,732	Bosniak	sekitar 68,101
	Serb	sekitar 22,779
	Croat	sekitar 8,858
	Lain-lain	sekitar 4,995
Orang awam terbunuh 36,700	Bosniak	25,609
	Serb	7,480
	Croat	1,675
	Lain-lain	1,935
Tentera terbunuh 68,031 (termasuk Polis)	Bosniak	42,492
	Serb	15,298
	Croat	7,182
	Lain-lain	3,058