Карл Маркс

Карл Маркс
Карл Маркс;
	Marx in 1875
Роден(а)	Карл Хајнрих Маркс; 5 мај 1818; Трир, Кралство Прусија
Починал(а)	14 март 1883 (возр. 64); Лондон, Велика Британија
Причина за смрт	Бронхитис и плевритис
Националност	Прус, Германец
Вероисповед	Атеист
Школа	Марксизам, Комунизам, Социјализам, Материјализам
Претежна дејност	политика, економија, филозофија, социологија, историја, класна борба,
Значајни идеи	прото-ефективна теорија на побарувачка, теорија на ендогенични пари, поим за монетарна производна економија, конфликтна теорија на распределбата на доходот, разменска вредност, разлика меѓу труд и работна сила, вишок вредност, опаѓачка стапка на профит, побивање на Законот на Сеј, апсолутна земјишна рента, дополнителни начини на производство, класната борба води кон диктатура на пролетаријатот
Потпис

Карл Маркс (германски: Karl Marx; Трир, 5 мај 1818 - Лондон, 14 март 1883) — германски филозоф, политички економист, историчар, социолог, политички теоретичар, новинар и комунистички револуционер. Еден е од најистакнатите претставници на Меѓународното здружение на работниците (попознато како Прва интернационала) и е втемелувач на марксизмот. За најважно негово дело се смета обемната четири-томна расправа „Капиталот“.

Роден во Трир, Германија во граѓанско семејство, кое во периодот на неговото раѓање од јудаизам преминува во христијанство. Неговиот татко бил адвокат, човек восхитен од идеалите на Француската револуција, со длабоки либерални чувства, во чиј дух го воспитувал и својот син. Маркс студирал право и филозофија на универзитетите во Бон, Берлин и Јена. Тој се оженил со Џени фон Вестфален во 1843 година. Поради своите политички публикации, Маркс останал без државјанство и со децении живеел во егзил со својата сопруга и децата во Лондон, каде продолжил да ја развива својата мисла во соработка со германскиот мислител Фридрих Енгелс и да ги објавува своите списи, истражувајќи во читалната на Британскиот музеј. Негови најпознати дела се памфлетот од 1848 година, Комунистичкиот манифест и четири-томниот Das Каpitаl. Неговата политичка и филозофска мисла има огромно влијание врз интелектуалната, економската и политичката историја на 20 век. Во 1999 година, Маркс е прогласен за мислител на милениумот, во 2005 година за светски најголем филозоф и во 2013 година за светски најдобар научник.

Критичките теории на Маркс за општеството, економијата и политиката - колективно сфатени како марксизам - тврдат дека човечките општества се развиваат преку класна борба. Во капитализмот, ова се манифестира во конфликт помеѓу владејачките класи (познати како буржоазија) кои ги контролираат средствата за производство и работничките класи (познати како пролетаријат) што ги создаваат овие средства со продажба на нивната работна сила за возврат за плати. Применувајќи критички пристап познат како историски материјализам, Маркс предвиде дека, како и претходните социо-економски системи, капитализмот произведува внатрешни тензии што ќе доведат до физичко и вредносно уништување на неговиот капитал (конфликт меѓу раширувањето на производството и оплодувањето на вредноста)^[1] и негова замена со нов систем познат како комунизам преку победоносна класна борба извојувана од работничката класа. Но, истовремено Маркс предупреди на причини со спротивно дејство „зошто ова паѓање не е поголемо или побрзо ... влијанија со спротивни дејства, кои го попречуваат и укинуваат дејството на општиот закон и нему му даваат карактер само на тенденција, поради што паѓањето на општата профитна норма ние го означивме како тенденциско паѓање.“^[2]

За Маркс, класните антагонизми под капитализмот, делумно поради неговата нестабилност и природа склона кон економски кризи, би резултирале со развој на класната свест на работничката класа, водејќи до нејзино освојување на политичката власт и на крајот воспоставување на бескласно, комунистичко општество составено од слободно здружени производители. Маркс активно се залагал за негово спроведување, тврдејќи дека работничката класа треба да спроведе организирана револуционерна акција за соборување на капитализмот и да донесе социјално-економска еманципација.

Маркс е опишан како една од највлијателните личности во историјата на човекот, а неговото дело е и пофалено и критикувано. Неговата работа во економијата постави основа за поголем дел од тековното разбирање на трудот и неговиот однос со капиталот и последователната економска мисла. Многу интелектуалци, работнички синдикати, уметници и политички партии ширум светот се под влијание на работата на Маркс, при што многумина ги модифицираа или адаптираа неговите идеи. Обично Маркс е наведен како еден од главните архитекти на модерната општествена наука.

Животопис

Детство и рано образование: 1818–1836

Маркс е роден на 5 мај 1818 година од Хајнрих Маркс (1777–1838) и Хенриет Пресбург (1788–1863). Роден е на Брукенгасе 664 во Трир, град тогаш дел од провинцијата Долна Рајна во Кралството Прусија. Маркс бил етнички Евреин. Неговиот дедо бил холандски рабин, додека неговата татковска линија ги снабдувала рабините на Триер уште од 1723 година, улога што ја презел неговиот дедо Мајер Халеви Маркс. Неговиот татко, како дете познат како Хершел, бил првиот во лозата што добил секуларно образование. Тој станал адвокат со удобен приход на висока средна класа; покрај неговите приходи како адвокат, семејството поседувало голем број лозја на Мосел. Пред раѓањето на неговиот син, и по аболицијата на еврејската еманципација во Рајнска област, Хершел се преобратил од јудаизам за да се придружи на државната Евангелистичка црква на Прусија, преземајќи го германскиот име Хајнрих наместо еврејското Хершел.

Во голема мера нерелигиозен, Хајнрих бил човек на просветителството, заинтересиран за идеите на филозофите Имануел Кант и Волтер. Како класичен либерал, тој учествувал во агитација за устав и реформи во Прусија, во тоа време апсолутна монархија. Во 1815 година, Хајнрих Маркс започнал да работи како адвокат и во 1819 година го преселил своето семејство на имот од десет соби во близина на Порта-Нигра. Неговата сопруга, Хенриет Пресбург, беше холандска Еврејка од просперитетно деловно семејство кое подоцна ја основало компанијата Филипс Електроникс. Нејзината сестра Софи Пресбург (1797–1854) се омажила со Лион Филипс (1794–1866) и била баба на Герард и Антон Филипс и прабаба на Фриц Филипс. Лион Филипс бил богат холандски производител на тутун и индустријалец, кај кого Карл и Џени Маркс подоцна често доаѓале да се потпираат за заеми додека биле прогонети во Лондон.

Малку е познато за детството на Маркс. Третото од девет деца, тој станал најстариот син кога неговиот брат Мориц починал во 1819 година. Маркс и неговите преживеани браќа и сестри, Софи, Херман, Хенриет, Луис, Емили и Каролина, биле крстени во Лутеранската црква во август 1824 година, а нивната мајка во ноември 1825 година. Маркс приватно се школувал од неговиот татко сè до 1830 година, кога бил запишан во средното училиште во Трир, чиј директор Хуго Витенбах бил пријател на неговиот татко. Вработувајќи многу либерални хуманисти како учители, Витенбах ја разгневил локалната конзервативна влада. Подоцна, полицијата извршила рација во училиштето во 1832 година и открила дека меѓу учениците се дистрибуира литература за поддршка на политички либерализам. Сметајќи ја дистрибуцијата на таков материјал за акт на заведување, властите вовеле реформи и замениле неколку вработени за време на школувањето на Маркс.

Во октомври 1835 година на 17-годишна возраст, Маркс отпатувал до Универзитетот во Бон, сакајќи да студира филозофија и литература, но неговиот татко инсистирал на право како попрактична професија. Поради состојба наведена како „слаби гради“, Маркс бил ослободен од служење војска кога наполнил 18 години. Додека бил на Универзитетот во Бон, Маркс се приклучил на Поетскиот клуб, група во која се наоѓале политички радикали кои биле набљудувани од полицијата. Маркс, исто така, се придружил на клубот за пиење Трир Таверн (германски: Landsmannschaft der Treveraner), во еден момент служејќи како клупски претседател. Покрај тоа, Маркс бил вклучен во одредени расправии, од кои некои станале сериозни: во август 1836 година учествувал во двобој со член на универзитетскиот корпус Борусиа. Иако неговите оценки во првиот семестар биле добри, тие наскоро се влошиле, што го навело неговиот татко да издејствува трансфер на посериозниот и академски Универзитет во Берлин.

Хегелијанизам и рано новинарство: 1836–1843

Поминувајќи ги летото и есента 1836 година во Трир, Маркс станал посериозен во врска со студиите и неговиот живот. Тој се верил со Џени фон Вестфален, образована бароница од пруската владејачка класа која го познавала Маркс уште од детството. Бидејќи таа ја прекинала свршувачката со еден млад аристократ за да биде со Маркс, нивната врска била општествено контроверзна поради разликите меѓу нивното религиозно и класно потекло, но Маркс се спријатил со нејзиниот татко Лудвиг фон Вестфален (либерален аристократ) и подоцна му ја посветил својата докторска теза. Седум години по свршувачката, на 19 јуни 1843 година, тие се венчале во протестантска црква во Кројцнах.

Во октомври 1836 година, Маркс пристигнал во Берлин, запишувајќи се на правен факултет и изнајмил соба во Мителштрасе. За време на првиот семестар, Маркс присуствувал на предавањата на Едуард Ганс (кој ја претставувал прогресивното Хегелијанско становиште, образложено на рационалниот развој во историјата, потенцирајќи ги особено неговите слободарски аспекти и важноста на социјалното прашање) и на Карл фон Савињи (кој го претставувал Историската школа на правото). Иако студирал право, тој бил фасциниран од филозофијата и барал начин да ги комбинира двете, верувајќи дека „без филозофија ништо не може да се постигне“. Маркс се заинтересирал за неодамна починатиот германски филозоф Георг Вилхелм Фридрих Хегел, за чии идеи тогаш се дебатирало меѓу европските филозофски кругови. За време на едно закрепнување во Штралау, тој се приклучил на Докторскиот клуб (Doktorklub), студентска група која ги дискутирала Хегеловите идеи и преку нив се инволвирал во група на радикални мислители познати како Младо-хегелијанци во 1837 година. Тие собирале околу Лудвиг Фојербах и Бруно Бауер, со тоа што Маркс развил особено блиско пријателство со Адолф Рутенберг. Како Маркс, и Младо-хегелијанци биле критички настроени кон метафизичките претпоставки на Хегел, но го присвоиле неговиот дијалектички метод за да го критикуваат воспоставеното општество, политика и религија од левичарска перспектива. Таткото на Маркс починал во мај 1838 година, што резултирало со намален приход за семејството. Маркс бил емотивно близок со својот татко и му го вреднувал сеќавањето по неговата смрт.

До 1837 година, Маркс пишувал фиктивна и нефиктивна литература, откако завршил краток роман насловен „Шкорпија и Феликс“, драма насловена „Оуланем“, како и голем број љубовни песни посветени на Џени фон Вестфален, иако ниту едно од ова рано творештво не било објавено за време на неговиот живот. Маркс наскоро ја напуштил книжевноста за други занимања, вклучително и проучување на англискиот и италијанскиот јазик, историја на уметност и превод на латински класици. Тој започнал соработка со Бруно Бауер за уредување на Хегеловата „Филозофија на религијата“ во 1840 година. Маркс се ангажирал во пишување на својата докторска теза насловена „Разликата помеѓу Демокритовата и Епикурејската филозофија на природата“, што ја завршил во 1841 година. Била опишана како „смел и оригинален труд во кој Маркс тргнал да покаже дека теологијата мора да попушти пред супериорната мудрост на филозофијата.“ Есејот бил контроверзен, особено меѓу конзервативните професори на Универзитетот во Берлин. Наместо тоа, Маркс решил својата теза да ја достави до либералниот универзитет во Јена, чиј факултет му го доделил докторантот во април 1841 година. Бидејќи Маркс и Бауер биле двајцата атеисти, во март 1841 година тие започнале да планираат издавање на списание насловено Archiv des Atheismus (Атеистички Архиви), но до тоа никогаш не дошло. Во јули, Маркс и Бауер отпатувале во Бон од Берлин. Таму ја скандализирале својата класа, опивајќи се, смеејќи се во црква и галопирајќи низ улиците на магариња.

Маркс размислувал за академска кариера, но оваа негова амбиција била опструирана од растечкото спротивставување на владата на класичниот либерализам и на младите хегелијанци. Маркс се преселил во Келн во 1842 година, каде што станал новинар, пишувајќи за радикалниот весник Rheinische Zeitung (Рајнски Вести), изразувајќи ги своите рани ставови за социјализам и за неговиот развивачки интерес за економија. Маркс ги критикувал десничарските европски влади, како и фигурите во либералните и социјалистичките движења, за кои сметал дека се неефикасни или контрапродуктивни. Весникот го привлекол вниманието на цензорите на пруската влада, кои пред секое печатење го проверувале секој број за заводлив материјал, како што Маркс се жалел: „Нашиот весник треба да се претстави на полицијата за да се шмрка, и ако полицискиот нос намириса нешто нехристијанско или не-пруско, весникот не смее да се појавува.“ Откако Рајнише Цајтунг објавил статија во која силно ја критикувал руската монархија, Цар Николај I побарал да биде забранет, а владата на Прусија го исполнила барањето во 1843 година.

Париз: 1843–1845

Во 1843 година, Маркс станал соуредник на новиот, радикален левичарски париски весник, Deutsch-Französische Jahrbücher (Германско-француски записи), а потоа бил поставен од германскиот социјалист Арнолд Руге за да ги обедини германските и француските радикали и на тој начин Маркс и неговата сопруга се преселиле во Париз во октомври 1843 година. Првично живеејќи заедно со Руге и неговата сопруга на 23 Rue Vaneau, тие ги сметале условите на живеење за тешки, па се иселиле по раѓањето на нивната ќерка Џени во 1844 година. Иако имал намера да привлече писатели од Франција и од германските држави, Jahrbücher бил доминиран од германски писатели и единствениот негермански писател бил прогонетиот руски анархистички колективист Михаил Бакунин. Маркс придонел два есеи за весникот, „Вовед во прилог кон критиката на Хегеловата филозофија на правото“ и „За еврејското прашање“, последниот есеј воведувајќи го неговото верување дека пролетаријатот е револуционерна сила и обележувајќи го неговото прифаќање на комунизмот. Било објавено само едно издание, но било прилично успешно, во најголем дел заради вклучувањето на сатиричните оди на Хајнрих Хајн за кралот Лудвиг од Баварија, што ги предизвикало германските држави да го забранат весникот и ги запленат увезените копии (Руге сепак одбил да финансира објавување на дополнителни изданија и неговото пријателство со Маркс прекинало). По затворањето на весникот, Маркс започнал да пишува за единствениот нецензуриран радикален весник на германски јазик, Vorwärts! (Напред!). Со седиште во Париз, весникот бил поврзан со Сојузот на праведните, утопистичко социјалистичко тајно друштво на работници и занаетчии. Маркс присуствувал на некои од нивните состаноци, но не се приклучил. Во Vorwärts!, Маркс ги рафинирал своите ставови за социјализмот засновани врз идеите на Хегел и Фојербах за дијалектички материјализам, и во исто време критикувајќи ги либералите и другите социјалисти кои делувале во Европа.

На 28 август 1844 година, Маркс се запознал со германскиот социјалист Фридрих Енгелс во Café de la Régence, кога практично започнало нивното доживотно пријателство. Енгелс му ја покажал на Маркс својата неодамна објавена книга „Положбата на работничката класа во Англија во 1844 година“, убедувајќи го Маркс дека работничката класа ќе биде агент и инструмент на последната револуција во историјата. Наскоро, Маркс и Енгелс соработувале на критика кон филозофските идеи на поранешниот пријател на Маркс, Бруно Бауер. Ова дело било објавено во 1845 година како „Светото семејство“. Иако бил критичен кон Бауер, Маркс сè повеќе бил под влијание на идеите на младите хегелијанци Макс Штирнер и Лудвиг Фојербах, но на крајот Маркс и Енгелс го напуштиле и Фојербаховиот материјализам.

За време кога живеел на 38 Rue Vanneau во Париз (од октомври 1843 до јануари 1845 година), Маркс се ангажирал на интензивно проучување на политичката економија (Адам Смит, Дејвид Рикардо, Џејмс Мил и други), француските социјалисти (особено Клод Анри Сен-Симон и Шарл Фурие) и историјата на Франција. Проучувањето на политичката економија е проучување што Маркс го продолжил до крајот на својот живот и резултирало со неговото големо економско дело – четири томна книга наречена „Капиталот“. Марксизмот во голем дел се заснова на три влијанија: Хегеловата дијалектика, францускиот утопистички социјализам и англиската економија. Заедно со неговото претходно проучување на дијалектиката на Хегел, проучување што Маркс го направил за ова време во Париз значело дека сите главни компоненти на (Маркс-Енгелсовиот) марксизам биле воспоставени до есента 1844 година. Маркс постојано се оддалечувал од своето проучување на политичката економија - не само со вообичаените дневни барања од тоа време, туку дополнително со уредување на радикален весник, а подоцна и со организирање и насочување на напорите на политичка партија за време на годините на потенцијално револуционерно народно востание на граѓанството. Сепак, Маркс секогаш се враќал на своите економски студии: тој се обидувал „да ги разбере внатрешните закони на капитализмот“.

Скицата на марксизмот дефинитивно се формирала во умот на Карл Маркс до крајот на 1844 година. Навистина, многу одлики на марксистичкиот поглед на светската политичка економија биле разработени во големи детали, но Маркс требал да ги напише сите детали на неговиот поглед на економскиот свет заради понатамошно разјаснување на новата економска теорија во неговиот ум. Според тоа, Маркс ги напишал „Економско-филозофските ракописи“. Овие ракописи опфаќаат бројни теми, детализирајќи го концептот на Маркс за отуѓен труд. Сепак, до пролетта 1845 година неговото продолжено проучување на политичката економија, капиталот и капитализмот го довело Маркс до верувањето дека новата политичка економска теорија за која се залагал - научен социјализам - треба да биде изградена врз основа на темелно развиен материјалистички поглед на светот.

„Економско-филозофските ракописи од 1844 година“ биле напишани помеѓу април и август 1844 година, но наскоро Маркс препознал дека ракописите биле под влијание на некои недоследни идеи на Лудвиг Фојербах. Соодветно на тоа, Маркс ја препознал потребата да раскине со филозофијата на Фојербах во корист на историскиот материјализам, така што една година подоцна (во април 1845 година) по преселбата од Париз во Брисел, Маркс ги напиша своите единаесет „Тези за Фојербах“. „Тезите за Фојербах“ се најпознати по единаесеттата теза, во која се вели дека „филозофите го толкувале светот само на различни начини, работата е да се измени“. Ова дело содржи Марксова критика на материјализмот (поради неговата контемплативност), на идеализмот (поради сведување на практиката во теорија), критикувајќи ја филозофијата што ја поставила апстрактната реалност над физичкиот свет. Така, ова дело го вовел првиот поглед на историскиот материјализам на Маркс, аргументот дека светот не се менува со идеи, туку со реална, физичка, материјална активност и практика. Во 1845 година, по приемот на барање од прускиот крал, француската влада го затворила Vorwärts!, а министерот за внатрешни работи Франсоа Гизо го протерал Маркс од Франција. Во овој момент, Маркс се преселил од Париз во Брисел, каде Маркс се надевал дека уште еднаш ќе го продолжи своето проучување на капитализмот и политичката економија.

Брисел: 1845-1848

Не можејќи да престојува во Франција или да се пресели во Германија, Маркс решил да емигрира во Брисел во февруари 1845 година. Сепак, за да остане во Белгија, тој морал да гарантира дека нема да објавува ништо на теми од современата политика. Во Брисел, Маркс се поврзал со други протерани социјалисти од цела Европа, вклучувајќи ги Мозес Хес, Карл Хајнцен и Јосиф Вејдемејер. Во април 1845 година, Енгелс се преселил од Бармен, Германија во Брисел за да се приклучи на Маркс и растечкиот кадар на членови на Сојузот на Праведните кои сега барале дом во Брисел. Подоцна, Мери Брнс, долгогодишна придружничка на Енгелс, го напуштила Манчестер, Англија за да се приклучи на Енгелс во Брисел.

Во средината на јули 1845 година, Маркс и Енгелс го напуштиле Брисел за Англија за да ги посетат водачите на чартистите, социјалистичко движење во Велика Британија. Ова било прво патување на Маркс во Англија и Енгелс бил идеален водич за патувањето. Енгелс веќе поминал две години во Манчестер од ноември 1842 до август 1844 година. Не само што Енгелс веќе го знаел англискиот јазик, тој исто така развил блиски односи со многу чартистички водачи. Навистина, Енгелс служел како известувач за многу чартистички и социјалистички англиски весници. Маркс го искористил патувањето како можност да ги испита економските ресурси што биле достапни за студирање во разни библиотеки во Лондон и Манчестер.

Во соработка со Енгелс, Маркс исто така се залагал да напише книга која честопати се смета како негов најдобар третман на концептот на историскиот материјализам, „Германската идеологија“. Во ова дело, Маркс раскинал со Лудвиг Фојербах, Бруно Бауер, Макс Штирнер и остатокот од Младите Хегелијанци, додека тој исто така раскинал со Карл Грун и другите „вистински социјалисти“ чии филозофии сè уште се засновале на „идеализмот“. Во „Германската идеологија“, Маркс и Енгелс конечно ја комплетирале својата филозофија, која се засновала исклучиво на материјализам како единствена моторна сила во историјата. „Германската идеологија“ е напишана во хумористично-сатирична форма, но дури и оваа сатирична форма не ја спасила книгата од цензура. Како и многу други негови рани написи, „Германската идеологија“ не би била објавена во време на животот на Маркс и била објавена дури во 1932 година.

После завршувањето на „Германската идеологија“, Маркс го насочил своето внимание кон дело кое имало за цел да ја разјасни сопствената позиција во однос на „теоријата и тактиката“ на едно вистинско „револуционерно пролетерско движење“ кое ќе делува од гледна точка на една навистина „научна материјалистичка“ филозофија. Ова дело било наменето да направи разлика помеѓу утописките социјалисти и Марксовата сопствена научна социјалистичка филозофија. Со оглед на тоа што утопистите веруваа дека луѓето мора да бидат убедувани да се приклучат на социјалистичкото движење, начинот на кој човек мора да биде убеден да прифати какво било поинакво верување, Маркс знаел дека луѓето во повеќето прилики ќе имаат тенденција да постапуваат во согласност со сопствените економски интереси, на тој начин повикувајќи се на цела класа (работничката класа во овој случај) со широк повик кон најдобриот материјален интерес на класата ќе биде најдобриот начин да се мобилизира широката маса на таа класа за да се направи револуција и да се промени општеството. Ова било намерата на новата книга што ја планирал Маркс, но за да помине ракописот кај владините цензори тој ја нарече книгата „Сиромаштијата на филозофијата“ (1847) и ја понудил како одговор на „ситната буржоаска филозофија“ на францускиот анархистички социјалист Пјер-Жозеф Прудон како што е искажана во неговата книга „Филозофија на сиромаштијата“ (1840).

Овие книги ги поставиле темелите на најпознатото дело на Маркс и Енгелс, политички памфлет што оттогаш стана познато како „Комунистичкиот манифест“. Додека престојувал во Брисел во 1846 година, Маркс ја продолжил својата врска со тајната радикална организација Сојузот на Праведните. Како што е наведено погоре, Маркс мислел дека Сојузот е само еден вид радикална организација што е потребна за да се поттикне работничката класа на Европа кон масовно движење што ќе донесе револуција на работничката класа. Како и да е, за организирање на работничката класа во масовно движење, Сојузот морал да престане со својата „тајна“ или „подземна“ ориентација и да работи на отворен терен како политичка партија. Членовите на Сојузот на крајот се убедиле во овој поглед. Според тоа, во јуни 1847 година Сојузот бил реорганизиран од нејзиното членство во ново отворено „надземно“ политичко здружение кое се обраќало директно до работничката класа. Ова ново отворено политичко здружение било наречено Сојуз на комунисти. И Маркс и Енгелс учествувале во изготвување на програмата и организациските принципи на новиот Сојуз на комунисти.

Кон крајот на 1847 година, Маркс и Енгелс започнале да го пишуваат она што ќе стане нивно најпознато дело - програма за акција на Сојузот на комунисти. Напишано заедно од Маркс и Енгелс од декември 1847 до јануари 1848 година, „Комунистичкиот манифест“ за првпат бил објавен на 21 февруари 1848 година. „Комунистичкиот манифест“ ги изложил идеите на новиот Сојуз на комунисти. Бидејќи повеќе не било тајно здружение, Сојузот на комунисти сакал да ги разјасни целите и намерите пред јавноста отколку да ги крие своите верувања како што правел Сојузот на праведните. Воведните редови на памфлетот ја поставија основата на марксизмот: „Историјата на сите досегашни општества е историја на класни борби.“ Продолжува да ги испитува антагонизмите за кои Маркс тврди дека настанале во судирите на интереси помеѓу буржоазијата (богатата капиталистичка класа) и пролетаријатот (индустриската работничка класа). Поаѓајќи од ова, Манифестот го претставува аргументот зошто Сојузот на комунисти, наспроти другите социјалистички и либерални политички партии и групи во тоа време, навистина делувал во интерес на пролетаријатот да го собори капиталистичкото општество и да го замени со социјализам.

Подоцна истата година, Европа доживеала серија протести, бунтови и честопати насилни востанија што станаа познати како Револуциите од 1848 година. Во Франција, револуцијата доведе до соборување на монархијата и формирање на Француската Втора Република. Маркс поддржувал ваква активност и добивајќи значително наследство од неговиот татко (задржано од неговиот вујко Лионел Филипс по смртта на таткото на Маркс во 1838 година) или од 6000 или 5000 франци тој, наводно, искористил третина од таа сума за да ги вооружи белгиските работници кои планирале револуционерна акција. Иако вистинитоста на овие обвинувања е спорна, белгиското Министерство за правда го обвинило Маркс за тоа, го уапсило, па тој бил принуден да избега назад во Франција, каде под новата републиканска влада на власт верувал дека тој би бил безбеден.

Келн: 1848–1849

Привремено населувајќи се во Париз, Маркс го пренел извршниот штаб на Сојузот на комунисти во градот и исто така формирал Германски работнички клуб со разни германски социјалисти кои живееле таму. Во надеж дека ќе ја види револуцијата проширена во Германија, во 1848 година Маркс се преселил назад во Келн, каде започнал да издава леток под наслов „Барањата на Комунистичката партија во Германија“, во кој тој расправал само за четири од десетте точки на „Комунистичкиот манифест“, верувајќи дека во Германија во тоа време буржоазијата мора да ја собори феудалната монархија и аристократијата пред пролетаријатот да може да ја собори буржоазијата. На 1 јуни, Маркс започнал со објавување на дневен весник, Neue Rheinische Zeitung, кој тој го помогнал финансирањето преку неодамнешното наследство од неговиот татко. Создаден да објавува вести од цела Европа со негово марксистичко толкување на настаните, весникот го прикажал Маркс како примарен писател и доминантно уредничко влијание.

Додека бил уредник на весникот, Маркс и другите револуционерни социјалисти биле редовно малтретирани од полицијата и Маркс бил изведен пред суд во неколку наврати, соочувајќи се со разни обвинувања, вклучувајќи навредување на главниот јавен обвинител, сторен новинарски прекршок и поттикнување на вооружен бунт преку бојкот на даноци, иако секој пат бил ослободуван. Во меѓувреме, демократскиот парламент во Прусија се распаднал и кралот, Фредерик Вилијам IV, вовел нов кабинет од неговите реакционерни поддржувачи, кои спровеле контра-револуционерни мерки за протерување на левичарските и другите револуционерни елементи од земјата. Како резултат, Neue Rheinische Zeitung наскоро бил задушен и на Маркс му било наредено да ја напушти земјата на 16 мај. Маркс се вратил во Париз, кој тогаш бил под контрола на реакционерна контра-револуција и епидемија на колера и наскоро бил протеран од градските власти, кои го сметале за политичка закана. Со својата сопруга Џени очекувајќи го своето четврто дете и не можејќи да се врати назад во Германија или Белгија, во август 1849 година тој побарал прибежиште во Лондон.

Преселба во Лондон и понатамошни дела: 1850–1860

Маркс се преселил во Лондон на почетокот на јуни 1849 година и останал со адреса на живеење во градот до крајот на својот живот. Главниот штаб на Сојузот на комунисти се преселил исто така во Лондон. Сепак, во зимата 1849-1850 година се случил расцеп во редовите на Сојузот на комунисти кога една фракција во Сојузот предводена од Август Вилих и Карл Шапер започнала да агитира за непосредно востание. Вилих и Шапер верувале дека откако Сојузот на комунисти ќе го иницира востанието, целата работничка класа од цела Европа ќе се крене „спонтано“ за да му се придружи, создавајќи револуција низ цела Европа. Маркс и Енгелс протестирале дека таквото непланирано востание од страна на Сојузот на комунисти е „авантуристичко“ и ќе биде самоубиство за Сојузот на комунисти. Таквото востание како што било пропагирано од групата на Шапер и Вилих, лесно би било уништено од полицијата и вооружените сили на реакционерните влади на Европа. Маркс тврдел дека ова ќе предизвика пропаст за самиот Сојуз на комунисти, тврдејќи дека промените во општеството не се постигнуваат преку ноќ преку напорите и волјата на неколку луѓе. Наместо тоа, промените се предизвикани со научна анализа на економските состојби во општеството и движејќи се кон револуција низ различни фази на социјален развој. Во сегашната фаза на развој (околу 1850 година), по поразот на востанијата низ цела Европа во 1848 година, Маркс сметал дека Сојузот на комунисти треба да ја охрабри работничката класа да се обедини со прогресивните елементи на растечката буржоазија за да ја победи феудалната аристократија за прашања што вклучуваат барања за владини реформи, како уставна република со слободно избрани собранија и универзално (машко) избирачко право. Со други зборови, работничката класа мора да се здружи со буржоаските и демократските сили за да се дојде до успешен завршеток на буржоаската револуција пред да се нагласи агендата на работничката класа и револуцијата на работничката класа.

По долга борба која се заканувала да го уништи Сојузот на комунисти, мислењето на Маркс преовладило и на крајот групата на Вилих и Шапер го напуштила Сојузот на комунисти. Во меѓувреме, Маркс исто така многу се ангажирал во социјалистичкото Образовно здружение на германските работници. Здружението ги одржувало своите состаноци на улицата „Голема ветерница“, Сохо, централна лондонска област за разонода. Оваа организација била исто така приклештена од внатрешна борба меѓу нејзините членови, од кои некои го следеле Маркс, додека други ја следеле фракцијата на Шапер и Вилих. Прашањата во овој внатрешен раскол биле истите прашања покренати во внатрешниот расцеп во рамките на Сојузот на комунистите, но Маркс ја загубил борбата со фракцијата на Шапер и Вилих во рамките на Образовното здружение на германските работници и на 17 септември 1850 година поднел оставка од Здружението.

Во Лондон, Вилих станал соработник на францускиот револуционерен и политички прогоненик Емануел Бартелми. Според Вилхелм Либкнехт, Вилих и Бартелми ковале заговор да го убијат Карл Маркс затоа што, според нив, бил премногу конзервативен. Вилих јавно го навредил Маркс и го предизвикал на двобој, со кој Маркс одбил да се бори. Наместо тоа, Вилих бил предизвикан од еден млад соработник на Маркс, Конрад Шрам. Двобојот со пиштол се случил во Белгија затоа што двобоите биле забранети со закон во Велика Британија. Бартелми делувал како втора рака на Вилих. Шрам бил ранет во главата, но го преживеал двобојот. Бартелми бил обесен во Лондон во 1855 година, откако пукал и го убил својот работодавец и уште еден човек.

New-York Daily Tribune и новинарство

Во раниот период во Лондон, Маркс се посветил скоро исклучиво на револуционерни активности, така што неговото семејство претрпело екстремна сиромаштија. Негов главен извор на приход бил Енгелс, чиј извор бил неговиот богат индустријалец татко. Во Прусија како уредник на сопствен весник и како придонесувач на други идеолошки наклонети весници, Маркс можел да дојде до својата публика, работничката класа. Во Лондон, без финансии да води весник, тој и Енгелс се свртиле кон меѓународното новинарство. Во една фаза тие биле објавувани од шест весници во Англија, САД, Прусија, Австрија и Јужна Африка. Главната заработка на Маркс потекнувала од неговата работа како европски дописник, од 1852 до 1862 година, за New-York Daily Tribune, како и од авторство на написи за повеќе „буржоаски“ весници. Марксовите написи биле преведени од германски јазик од Вилхелм Пипер, сè додека неговото владеење на англиски јазик не станало соодветно.

New-York Daily Tribune бил основан во април 1841 година од Хорас Гријли. Неговата редакција содржела прогресивни буржоаски новинари и издавачи, меѓу нив Џорџ Рипли и новинарот Чарлс Дана, кој бил главен уредник. Дана, фуриерист и аболиционист, бил врската на Маркс.

New-York Daily Tribune бил превозно средство за Маркс да стигне до трансатлантската јавност за да води „скриена војна“ против Хенри Чарлс Кери. Весникот имал широк повик до работничката класа од своето основање, чинејќи два центи, бил евтин и, со околу 50 000 примероци по број, неговиот тираж бил најголем во САД. Неговиот уреднички дух бил прогресивен и неговиот анти-ропски став го одразувал тој на Хорас Гријли. Првиот напис на Маркс, за британските парламентарни избори, бил објавен на 21 август 1852 година.

На 21 март 1857 година Дана го известил Маркс дека, поради економската рецесија, само еден напис неделно ќе се плаќа, објавен или не. Другите ќе бидат платени само доколку бидат објавени. Маркс ги испраќал своите написи во вторник и петок, но, во октомври, New-York Daily Tribune ги отпуштил сите свои дописници во Европа, освен Маркс и Б. Тејлор, и го редуцирал Маркс на седмичен напис. Помеѓу септември и ноември 1860 година, биле објавени само пет написи. После шестмесечен интервал, Маркс продолжил со придонесите во септември 1861 до март 1862, кога Дана му напишал да го информира дека немало повеќе простор во New-York Daily Tribune за извештаи од Лондон, поради американски домашни работи. Во 1868 година, Дана формирал сопернички весник, New York Sun, чиј главен и одговорен уредник бил тој.

Во април 1857 година, Дана го поканил Маркс да придонесе статии, главно за воена историја, за Новата американска енциклопедија, идеја за Џорџ Рипли, пријател на Дана и литературен уредник на New-York Daily Tribune. Севкупно, објавени биле 67 статии на Маркс и Енгелс, од кои 51 се напишани од Енгелс, иако Маркс направил истражување за нив во Британскиот музеј.

До крајот на 1850-тите години, интересот на американскиот народ за европски прашања се намалил и написите на Маркс се свртеле кон теми како што се „кризата околу ропството“ и избувнувањето на Американската граѓанска војна во 1861 година, во написот „Војната меѓу државите“. Помеѓу декември 1851 и март 1852 година, Маркс работел на своето теоретско дело за Француската револуција од 1848 година, насловено како „Осумнаесеттиот бример на Луј Наполеон“. Во ова дело, тој ги истражувал идеите за историскиот материјализам, класната борба, диктатурата на пролетаријатот и победата на пролетаријатот над буржоаската држава.

За 1850-тите и 1860-тите може да се каже дека означуваат филозофска граница што ги разделува хегелијанскиот идеализам на младиот Маркс и научната идеологија поврзана со структурниот марксизам на позрелиот Маркс. Сепак, не сите академици ја прифатиле јоваа разлика. За Маркс и Енгелс, нивното искуство од Револуциите од 1848 до 1849 година било формативно во развојот на нивната теорија за економија и историска прогресија. По „неуспесите“ од 1848 година, револуционерниот замав изгледал потрошен и немало услови да се обнови без економска рецесија. Настанало расправија помеѓу Маркс и неговите комунистички колеги, кои ги осудил како „авантуристи“. Маркс сметал дека е имагинација да се верува дека „волјата“ може да биде доволна за создавање на револуционерни услови, кога во реалноста економската компонента е неопходниот реквизит.

Рецесијата во економијата на Соединетите Американски Држави во 1852 година им даде на Маркс и Енгелс основа за оптимизам за револуционерна активност. Сепак, оваа економија била премногу незрела за комунистичка револуција. Отворените територии на западниот дел на Америка ги растуриле силите на општествениот немир. Покрај тоа, секоја економска криза што се појавувала во Соединетите Американски Држави нема да доведе до револуционерна зараза на постарите економии на одделни европски нации, кои биле затворени системи ограничени од нивните национални граници. Кога таканаречената „Паника од 1857“ во САД се раширила на глобално ниво, ги разбила сите модели на економска теорија и била првата вистинска глобална економска криза.

Неопходноста од финансии го принудила Маркс да се откаже од економските студии во 1844 година и да помине тринаесет години во работа на други проекти. Маркс секогаш се обидувал да се врати на економијата.

Првата Интернационала, Граѓанската војна во Франција и Капиталот

Маркс продолжил да пишува статии за Њујорк Дејли Трибјун сè додека бил сигурен дека уредничката политика на Трибјун била сè уште прогресивна. Сепак, заминувањето на Чарлс Дана од весникот кон крајот на 1861 година и последователната промена во уредничкиот одбор донело нова уредничка политика. Трибјун веќе не бил силен аболиционистички весник посветен на целосна победа на Унијата. Новиот уреднички одбор поддржал непосреден мир меѓу Унијата и Конфедерацијата во граѓанската војна во Соединетите Американски Држави со ропството оставено недопрено во Конфедерацијата. Маркс остро се противел на оваа нова политичка позиција и во 1863 година бил принуден да се повлече како колумнист за Трибјун.

Во 1864 година, Маркс се вклучил во Меѓународното работничко здружение (познато и како Прва Интернационала), во чиј Генерален совет бил избран на основањето во 1864 година. Во таа организација, Маркс бил вклучен во борбата против анархистичкото крило предводено од Михаил Бакунин (1814–1876). Иако Маркс победил во оваа соперништво, трансферот на седиштето на Генералниот совет од Лондон во Њујорк во 1872 година, што било поддржано од Маркс, довело до пад на Интернационалата. Најважниот политички настан за време на постоењето на Интернационалата бил Париската комуна од 1871 година, кога граѓаните на Париз се побуниле против својата влада и го држеле градот два месеци. Како одговор на крвавото задушување на овој бунт, Маркс го напишал еден од неговите најпознати памфлети, „Граѓанската војна во Франција“, одбрана на Комуната.

Маркс со најголемо воодушевување говорел за историската иницијатива на француската работничка класа, која ја разорила старата државна машина и патем створила држава од нов тип: „Каква смелост, каква историска иницијатива, каква способност за саможртвување во тие Парижани!... Историјата не знае за друг таков пример на херојство!“ – пишуваше тој во април 1871 година. „Денешното Париско востание, – пишуваше Маркс, – дури и да го угушат свињите и подлите пци на старото општетсво: ќе биде врежано во историјата на нашата партија како најславен подвиг од времето на париското јунско востание“.

Маркс ја искористувал секоја прилика за да воспостави врска со Комуната за да ја брани нејзината битијност. „Испратив неколку стотини писма ширум светов околу вашите потреби, секаде каде што постојат нашите секции“, – им соопштувал Маркс на комунарите Франкел и Варлен. Во своите директиви, кои ги упатувал до Париз и внатрешноста, во Лион, Руан и другите градови во кои биле образовани секции на Интернационалата, Маркс давал конкретни оперативни упатства. Маркс спрема француските воскликнати работници бил во однос на практичен советодавец, учесник во борбата на масата.

На 4 април, тој им препорачал на париската востаничка организација да испрати делегати во сите поголеми центри во Франција. Маркс давал детални упатства за одбраната на Париз. Во писмото кое што го упатил до членовите на Комуната, тој барал да се утврди северната страна на монмартриските височинки, која што се граничела со пруските претстражари, бидејќи овие можеле да ги препуштат Версајците. Тоа случување покажало колку биле оправдани страхувањата на Маркс. Маркс благовремено ги известил комунарите за Тјеровите преговори со Бизмарк и на тоа дека овој ветувал помош околу угушувањето на Комуната.

Меѓутоа Маркс, иако се радувал на историската иницијатива на париското жителство, во исто време и ги критикувал грешките на тие маси, ги критикувал како строг и непропустлив работнички револуционер, тој ја критикувал работата на Централниот комитет на Комуната, кој избрзал во аболицијата на своите овластувања, „великодушноста“ на Комуната кон класниот непријател, нејзината волја „да не започнува граѓанска војна“, итн.

На 23 мај, непосредно пред падот на Комуната, Маркс се обратил пред Генералниот совет на Интернационалата: „Се плашам дека крајот се ближи, но ако Комуната биде уништена, борбата ќе биде одложена. Принципите на Се вечни и не можат да бидат избришани, тие повторно и секогаш ќе бидат на дневен ред сè додека работничката класа не извои ослободување од капиталот“. „Ма каква и да биде судбината во Париз, таа ќе го заокружи целиот свет“, – пишувал Маркс во врска со Комуната. Маркс длабоко верувал во силата на работничката класа и тој не се плашел од привремените неуспеси и порази.

„Париз, работниците и Комуната, – речено е во Манифестот на граѓанската војна во Франција, кој го напиша Маркс, – ќе се прослават како славни стракови на новото општество. Споменот на нивните маченици ќе остане засекогаш врежан во големото срце на работничката класа. Нивните џелати веќе се скршени низ срамното дело од кое не ќе може да ги ослободат сите молитви на нивните попови.“

Со оглед на повторените неуспеси и фрустрации на револуциите и движењата на работниците, Маркс исто така се обидувал да го разбере капитализмот и многу време поминувал во читалната на Британскиот музеј, проучувајќи и размислувајќи за делата на политичките економисти и за економските податоци. До 1857 година, Маркс имал акумулирано над 800 страници белешки и кратки есеи за капиталот, земјишната сопственост, наемниот труд, државата, надворешната трговија и светскиот пазар, иако белешки и есеи не се појавија како печатена книга до 1939 година под наслов „Основи на критиката на политичка економија“ (Grundrisse der Kritik der Politischen Ökonomie).

Конечно во 1859 година, Маркс ја објавил својата книга „Прилог кон критиката на политичката економија“, неговото прво сериозно економско дело. Ова дело било наменето само како преглед на неговото четиритомно дело Das Kapital (Капитал: Критика на политичката економија), чии томови тој имал намера да ги објави подоцна. Во Прилог кон критиката на политичката економија, Маркс ја проширува трудовата теорија на вредност за која се залагал Дејвид Рикардо. Делото било ентузијастично примено, а изданието се распродало брзо.

Успешната продажба на „Придонес кон критиката на политичката економија“ го стимулирала Маркс во раните 1860-ти години да го заврши пишувањето на четирите големи тома што би го компонирале неговото најголемо дело на животот – Das Kapital и Теориите за вишок вредност, во кои се дискутирало за теоретичарите на политичката економија, особено Адам Смит и Дејвид Рикардо. Теориите за вишок вредност честопати се нарекуваат четвртиот том на Das Kapital и претставува една од првите сеопфатни трактати за историјата на економската мисла. Во 1867 година, бил објавен првиот том на Das Kapital, дело во кое се анализира капиталистичкиот процес на производство. Тука Маркс ја образложил својата трудова теорија на вредност, врз чиј развој влијаел Томас Хоџкин. Маркс го признал „воодушевувачкото дело“ на Хоџкин, Трудот одбранет од тврдењата на капиталот, повеќепати во Das Kapital. Навистина, Маркс го цитирал Хоџкин дека го препознал отуѓувањето на трудот што се случува под модерното капиталистичко производство: „Повеќе немало природна награда за поединечниот труд. Секој работник произведува само дел од една целина, а бидејќи секој дел нема никаква вредност или корисност по себе, нема ништо што работникот може да го презеде и да рече: „Ова е мојот производ, ова ќе си го задржам за себеси.“ Во овој прв том на Капиталот, Маркс го објаснил своето сфаќање на вишокот на вредност и експлоатацијата, за која тој аргументирал дека на крајот ќе доведе до пад на стапката на профит и колапс на индустрискиот капитализам. Побарувачката за издание на руски јазик на Капиталот наскоро довело до печатење на 3000 примероци од книгата на руски јазик, која била објавена на 27 март 1872 година. До есента 1871 година, целото прво издание на германското издание на Капиталот било распродадено и било издадено второ издание.

Тома II и III од Капиталот останале само ракописи врз кои Маркс продолжил да работи до крајот на животот. Двата тома биле објавени од Енгелс по смртта на Маркс. Том II на Капиталот бил подготвен и објавен од Енгелс во јули 1893 година под името Капитал II: Процесот на циркулација на капиталот. Том III од Капиталот бил објавен една година подоцна во октомври 1894 година под името Капитал III: Процесот на капиталистичката продукција како целина. Теориите за вишокот на вредност произлегле од обемните Економски ракописи од 1861–1863, втор нацрт на Капиталот, којшто ги опфаќал 30–34 тома од Собраните дела на Маркс и Енгелс. Поточно, Теориите за вишокот на вредност го опфаќаат последниот дел од триесеттиот том на Собраните дела до крајот на нивниот триесет и втор том. Во меѓувреме, пообемните Економски ракописи од 1861–1863 почнуваат од почеток на триесеттиот том на Собраните дела преку првата половина од нивниот триесет и четврти том. Последната половина од триесет и четвртиот том на Собраните дела се состои од преживеаните фрагменти од Економските ракописи од 1863-1864, што претставуваат трет нацрт на Капиталот, а голем дел од нив е вклучен како додаток на изданието од „Penguin Books“ на првиот том на Капиталот. Скратено издание на германски јазик на Теориите за вишок на вредност било објавено во 1905 и во 1910 година. Ова скратено издание било преведено на англиски јазик и објавено во 1951 година во Лондон, но комплетното, нескратено издание на Теориите за вишок на вредност било објавено како „четврт том“ на Капиталот во 1963 и 1971 година во Москва.

Во текот на последната деценија од неговиот живот, здравјето на Маркс се влошило и тој станал неспособен за постојан напор што ја карактеризирал неговата претходна работа. Тој успеал да коментира значително за современата политика, особено во Германија и Русија. Неговата Критика на Готската програма се спротивставила на тенденцијата на неговите следбеници Вилхелм Либкнехт и Август Бебел да направат компромис со државниот „социјализам“ на Фердинанд Ласал во интерес на обединета социјалистичка партија. Ова дело е исто така забележливо за уште еден познат цитат на Маркс: „Од секого според неговата способност, секому според неговата потреба.“

Во писмо до Вера Засулич од 8 март 1881 година, Маркс размислувал за можноста Русија да ја заобиколи капиталистичката фаза на развој и да изгради комунизам врз основа на заедничка сопственост на земјиште карактеристично за селските општини. И покрај тоа што признал дека руската рурална „комуна е столб на социјална регенерација во Русија“, Маркс исто така предупредил дека за да може селската општина да делува како средство за директен премин во социјалистичка фаза без претходна капиталистичка фаза, „најпрво ќе биде неопходно да се елиминираат штетните влијанија што ја напаѓаат руралната општина од сите страни.“ Имајќи ја предвид елиминацијата на овие опасни влијанија, Маркс дозволил да постојат „нормални услови на спонтан развој“ на руралната општина. Сепак, во истото писмо до Вера Засулич тој посочува дека „во суштината на капиталистичкиот систем лежи целосното одвојување на производителот од средствата за производство.“ Во еден од нацртите на ова писмо, Маркс ја открива неговата растечка страст кон антропологијата, мотивирана од неговата верба дека идниот комунизам ќе биде враќање на повисоко ниво кон комунизмот од нашето предисториско минато. Тој напишал дека „историскиот тренд на нашето време е фаталната криза што капиталистичкото производство ја помина во европските и американските земји каде тоа го достигна својот највисок врв, криза што ќе заврши со негово уништување, со враќање на современото општество на повисока форма на најархаичниот тип - колективно производство и присвојување.“ Тој додал дека „виталноста на примитивните заедници е неспоредливо поголема од онаа на семитските, грчките, римските, итн., општества, и, уште повеќе, од онаа на современите капиталистички општества.“ Пред да умре, Маркс побарал од Енгелс да ги запише овие идеи, кои биле објавени во 1884 година под насловот Потеклото на семејството, приватната сопственост и државата.

Личен живот

Семејство

Маркс и фон Вестфален имале седум деца, но делумно поради лошите услови во кои живееле додека биле во Лондон, само три деца преживеале до зрелоста. Децата биле: Џени Каролин (сопружничко презиме Лонге; 1844–1883); Џени Лаура (сопружничко презиме Лафарг; 1845-1911); Едгар (1847–1855); Хенри Едвард Гај („Гвидо“; 1849–1850); Џени Евелин Франсис („Франциска“; 1851–1852); Џени Јулија Елеонора (1855-1898) и уште едно дете кое починало пред да биде именуван (јули 1857). Постојат клеветнички озборувања дека Маркс, исто така, е татко на вонбрачно машко дете по име Фреди од неговата домаќинка, Елена Демут. Иако од 1962 година се тврдело дека Маркс бил татко на вонбрачниот син на Елена Демут, според Терел Карвер, „ова тврдење не е добро засновано на достапните документарни материјали.“

Причини да не се верува дека Маркс бил татко на Фредерик Левис Демут (1851-1929):

нема директен доказ кој јасно се однесува на оваа работа;
директен доказ од преписка дека оние во контакт со Фредерик не се интересирале околу неговото потекло по татко;
директен доказ од преписка дека оние кои се интересирале за оригиналниот „скандал“ не биле во несогласица меѓу себе од 1850 година па натаму;
директен доказ дека Енгелсовите „претсмртни“ откровенија во 1895 година не го измениле она што веќе било познато;
нема извор за какво било интересирање околу ова прашање освен забелешката на Лујз Кауцки (1864-1944) и Енгелсовото наводно тврдење (во 1890-тите), освен советот од Бебел дека Лујз му кажала нешто околу Енгелс/Маркс/Фредерик во раните 1890-ти години; сеќавањето од Цеткин дека Елеанора Маркс (1855-1898) ѝ кажала дека Маркс бил татко на Фредерик; и тврдењето на заинтересираниот Фредерик само за сопствените интереси дека бил „син на големиот Маркс“;
недостиг на запишана забелешка на темата од бројни луѓе за кои се тврди (од Лујз или Цеткин) дека „знаеле дека Маркс е татко на Фредерик“, на пример Џени фон Вестфален, Карл Маркс, Елеанора Маркс, Лафаргови, Џени Маркс Лонге, Енгелс, Лудвиг Фрејбергер, Леснер, Пфендер, Парвус (псевдоним Александар Лазаревич Гелфанд или Хелфанд), Тања Хелфанд (жената на Парвус), „пријател на Бернштајн“ итн., освен самопрогласените скептици Бернштајн и Кауцки (доколку ние ги имаме нивните директно запишани забелешки, кои ниту Лујз ниту Цеткин ги користат директно);
Бернштајн (во 1898 година) и Кауцки (во 1929 година) велат директно дека тие не веруваат на забелешката на Лујз и Енгелсовото наводно тврдење, или дека тие не се убедени од она што го слушнале, давајќи свои објаснувања (на пример, дека тоа било против карактерот на Маркс да го направи, и дека во карактерот на Лујз е да фантазира);
забуна околу можното писмо кое би ја потврдило тезата дека „Енгелс го прифатил татковството за да го извлече Маркс од брачна неволја“ (се разбира, таткото на Фредерик би можел навистина да биде било кој друг, дури ако Маркс имал афера и мислел дека тој му бил татко и поради тоа да сакал да ја „пренесе“ таа одговорност на Енгелс);
Лујз имала уште 52 години живот за да ја раскаже приказната, и немало очигледна причина зошто не (односно за разлика од Цеткин, таа не била политичко лице, ниту дури партиски симпатизер).

Маркс интензивно користел псевдоними, често при изнајмување куќа или стан, очигледно за да им отежне на властите да го следат. Додека бил во Париз, го користел „Monsieur Ramboz“, додека бил во Лондон ги потпишувал своите писма како „A. Williams“. Неговите пријатели го нарекувале „Moor“, поради неговиот темен тен и црната виткана коса, додека тој ги охрабрувал своите деца да го нарекуваат „Old Nick“ и „Charley“. Исто така, им дал прекари и псевдоними на своите пријатели и семејство, нарекувајќи го Фридрих Енгелс „генерал“, неговата куќна помошничка Елена како „Lenchen“ или „Nym“, додека една од неговите ќерки, Jennychen, била нарекувана „Qui Qui, Emperor of China“, а другата ќерка, Лаура, била позната како „Kakadou“ или „the Hottentot“.

Здравје

Маркс бил погоден од лоша здравствена состојба (она што тој самиот го опишал како „мизерна егзистенција“) и разни автори се обиделе да ја опишат и објаснат. Неговиот биограф Вернер Блуменберг тоа го припишува на проблеми со црниот дроб и жолчката, кои Маркс ги имал во 1849 година и од кои тој никогаш не се ослободил, влошени од неговиот несоодветен начин на живот. Нападите често се појавувале со главоболки, воспаленија на очите, невралгија во главата и ревматски болки. Во 1877 година се појавило сериозно нервно нарушување и како последица на тоа настанало долготрајна несоница, против којашто Маркс се борел со наркотици. Болеста се влошила со прекумерна ноќна работа и лоша диета. Маркс бил љубител на доста зачинети јадења, пушена риба, кавијар, кисели краставици, „ништо од тоа не е добро за пациенти со проблематичен црн дроб“, но тој исто така сакал вино и ликери и пушел огромна количина цигари „и бидејќи немал пари, обично тоа беа цигари со лош квалитет“. Од 1863 година, Маркс многу се жалел на чиреви: „Овие се многу чести кај пациенти со проблематичен црн дроб и може да се должат на истите причини.“ Апсцесите биле толку лоши што Маркс не можел ниту да седи ниту да работи исправено. Според Блуменберг, раздразливоста на Маркс била честа кај пациенти со проблематичен црн дроб:

„Болеста нагласила одредени црти во неговиот карактер. Тој аргументирал остро, неговата зајадлива сатира не одбегнувала навреди, а неговите изрази можеле да бидат груби и сурови. Иако генерално, Маркс имал слепа верба во своите најблиски пријатели, сепак, тој самиот се пожалил дека понекогаш бил премногу недоверлив и неправеден дури и кон нив. Неговите заклучоци, не само за непријателите, туку дури и за пријателите, понекогаш биле толку груби што дури и помалку чувствителните луѓе би се навредиле... Сигурно имало малкумина кои тој не ги критикувал вака... ниту Енгелс бил исклучок.“

Според историчарот на Универзитетот Принстон, Џ.И. Зајгел, во доцните тинејџерски години Маркс можеби имал пневмонија или плевритис, чии последици довеле до тоа тој да биде ослободен од воена служба во Прусија. Во подоцнежниот живот додека работел на Капиталот (што тој никогаш не го завршил), Маркс страдал од три маки. Болеста на црниот дроб, веројатно наследна, била влошена со прекумерна работа, лоша диета и недостаток на сон. Воспалението на очите било предизвикано од премногу работа во текот на ноќта. Третата мака, ерупција на карбункули или чиреви, „веројатно била предизвикана од општата физичка слабост кон којашто придонеле различните одлики на стилот на живот на Маркс - алкохол, тутун, лоша диета и несоница. Енгелс честопати го поттикнувал Маркс да го промени овој опасен режим.“ Во своето писмо до Енгелс, од 22 јуни 1867, Маркс напишал: „Се надевам буржоазијата за целото време ќе мисли за моите чиреви.“

Во 2007 година беше направена ретродијагноза на Марксовата кожна болест од страна на дерматологот Сем Шустер од Универзитетот Њукасл и за Шустер најверојатното објаснување било дека Маркс не страдал од проблеми со црниот дроб, туку од hidradenitis suppurativa, периодична инфективна состојба која произлегува од блокада на отворањето на егзокрините жлездени канали коишто се отвораат во фоликулите на влакната. Оваа состојба, која не била опишана во англиската медицинска литература до 1933 година (оттука и не би била позната на лекарите на Маркс), може да предизвика болка во зглобовите (што може погрешно да се дијагностицира како ревматско нарушување) и болна состојба на очите. За да дојде до неговата ретродијагноза, Шустер го земал предвид примарниот материјал: преписката на Маркс објавена во 50 тома од Собраните дела на Маркс и Енгелс. Таму, „иако раните на кожата биле наречени „фурункули“, „чиреви“ и „карбункули“ од страна на Маркс, неговата сопруга и неговите лекари, тие биле премногу упорни, повторливи, деструктивни и локациски ориентирани за оваа дијагноза.“ Местата на постојаните „карбункули“ биле забележани повеќепати во пазувите, препоните, перианалниот дел, гениталиите (пенисот и скротумот) и супра-срамните региони и внатрешните бедра, „фаворизирани места на hidradenitis suppurativa.“ Професорот Шустер тврди дека дијагнозата „сега може дефинитивно да се одреди.“

Шустер продолжил да ги разгледува потенцијалните психосоцијални ефекти на болеста, истакнувајќи дека кожата е орган на комуникација и дека hidradenitis suppurativa произведува многу психолошка вознемиреност, вклучително и лутина и одвратност и депресија на личниот имиџ, расположение и благосостојба, чувства за коишто Шустер најде „многу докази“ во преписката на Маркс. Професорот Шустер продолжил да се прашува дали менталните ефекти на болеста влијаеле врз работата на Маркс и дури му помогнале да ја развие својата теорија на отуѓување.

Смрт

По смртта на неговата сопруга Џени во декември 1881 година, Маркс развил воспаление на мукозната мембрана кое го држело во лошо здравје последните 15 месеци од животот. На крајот, ова воспаление му предизвикало бронхитис и плевритис што го убило во Лондон на 14 март 1883 година, кога починал без државјанство на 64-годишна возраст. Семејството и пријателите во Лондон го погребале неговото тело на гробиштата Хајгејт (Исток), Лондон, на 17 март 1883 година во област резервирана за агностици и атеисти (гробот на Џорџ Елиот е во близина). На неговиот погреб присуствувале помеѓу девет и единаесет ожалостени лица. Едно истражување од современи извори идентификува тринаесет именувани лица кои присуствувале на погребот. Тие биле Фридрих Енгелс, Елеонора Маркс, Едвард Евелинг, Пол Лафарг, Шарл Лонге, Елена Демут, Вилхелм Либкнехт, Готлиб Лемке, Фредерик Леснер, Г. Лохнер, Сер Реј Ланкестер, Карл Шорлемер и Ернест Радфорд. Еден тогашен весник тврди дека на погребот присуствувале 25 до 30 роднини и пријатели. Еден автор во „График“ истакнал дека, „Со чудна грешка неговата смрт не беше објавена два дена, а потоа дека се случила во Париз. Следниот ден исправката дојде од Париз; и кога неговите пријатели и следбеници побрзаа во неговата куќа на Хаверсток Хил, за да се информираат за времето и местото на погребот, дознаа дека тој веќе е во студената земја. Но, да не беше оваа тајност и брзање, несомнено ќе се одржеше голем собир на луѓе на неговиот гроб.“

Неколку негови најблиски пријатели зборувале на неговиот погреб, вклучително Вилхелм Либкнехт и Фридрих Енгелс. Говорот на Енгелс го содржи овој пасус:

„На 14 март, дваесет и пет минути до три попладне, најголемиот жив мислител престана да размислува. Тој беше оставен сам на едвај две минути, и кога се вративме го најдовме во неговата фотелја, мирно замина да спие – но, засекогаш.“

Преживеаните ќерки на Маркс, Елеонора и Лаура, како и Шарл Лонге и Пол Лафарг, двата француски социјалистички зетовци на Маркс, исто така, присуствувале. Пред Маркс починале неговата сопруга и неговата најстара ќерка, а ќерка му починала неколку месеци порано во јануари 1883 година. Либкнехт, основач и водач на германската социјалдемократска партија, одржал говор на германски јазик и Лонге, истакната личност на француското работничко движење, дадел кратка изјава на француски јазик. Прочитани биле и две телеграми од работнички партии во Франција и Шпанија. Заедно со говорот на Енгелс, ова ја сочинувало целата програма на погребот. Не-роднини, кои присуствувале на погребот, биле тројца комунистички соработници на Маркс: Фридрих Леснер, осуден на затворска казна од три години по комунистичкиот судски процес во Келн од 1852 година; Г. Лохнер, кого Енгелс го опиша како „стар член на Сојузот на комунисти“; и Карл Шорлемер, професор по хемија во Манчестер, член на Кралското друштво и комунистички активист инволвиран во револуцијата во Баден во 1848 година. Друг учесник на погребот бил Сер Реј Ланкестер, британски зоолог, кој подоцна ќе стане истакнат академик.

Маркс починал во 1883 година, оставајќи 250 фунти (23 000 фунти денес) или 395 долари (денес 36 000 американски долари) на неговата најмлада ќерка Елеонора. Откако умира во 1895 година, Енгелс им оставил на двете преживеани ќерки на Маркс „значаен дел“ од неговиот значителен имот (во 2011 година вреден 4,8 милиони американски долари).

Маркс и неговото семејство биле одново закопани на ново приближно место во ноември 1954 година. Гробот на новата локација, откриен на 14 март 1956 година, ја носи врежаната порака: „Работници од сите земји обединете се!“, последната реченица од Комунистичкиот манифест; и, 11-та „Теза за Фојербах“: „Филозофите го толкуваа светот само на различни начини - сепак, работата е да се измени“. Комунистичката партија на Велика Британија го подигнала споменикот со портретска биста од Лоренс Бредшо, a оригиналниот гроб на Маркс имал само скромно украсување.

Оставнина

Марксистичкиот историчар Ерик Хобсбаум забележа: „Не може да се каже дека Маркс умрел без успех“, затоа што иако не постигнал голем број на следбеници во Велика Британија, неговите дела веќе почнале да влијаат врз левичарските движења во Германија и Русија. Во рок од 25 години од неговата смрт, континенталните европски социјалистички партии кои го признале влијанието на Маркс врз нивната политика, секоја од нив добиваше меѓу 15 и 47 проценти во тие земји на претставнички демократски избори. Во 1940-тите години лабуристите во Велика Британија биле посветени на стопанска преобразба, којашто имала одредени заеднички одлики:

Клучните индустрии биле преземени во државна сопственост.
Образованието и здравството станале бесплатни државни услуги.
Изградбата на јавни станбени згради била доминантна форма во градежништвото.
Биле направени обиди, преку конфискација или преку оданочување на наследството, да се укинат големите земјишни поседи.
Државата се обидела да спроведува политика на целосна вработеност.

Од средината на 1950-тите години Британската лабуристичка партија беше покласично социјалдемократска отколку тогашната Германска социјалдемократска партија (ГСДП). Се разбира, процесот на национализација на индустријата не отиде толку далеку во Велика Британија како во Источна Европа, но дури и таму во доцните 1970-ти години во сопственост на државата, помеѓу другите работи, биле и:

Системот за производство и снабдување на енергија: јаглен, нафта, гас, јадрена енергија и хидроелектраните;
Голем дел од транспортниот систем: патишта, железници, автобуси, авиолинии, аеродроми, пристаништа;
Системот за комуникации: радио, телевизија, пошта, телефонија;
Голем дел од станбениот фонд и
Многу тешки индустрии: челичната, бродоградилишта, индустријата за производство на авиони и автомобили.

Без сомневање, Марксовото сениште на комунизмот се вртело низ Европа. Ние сме навикнати да ги гледаме социјалдемократијата и комунизмот како многу различни, но првобитната разликувачка црта на комунизмот – дека се стреми да ја преземе власта преку вооружено востание, беше одамна напуштена од страна на повеќето комунистички политички партии. Овој првобитен комунистички принцип бил задржан само од страна на маоистичките партии во Азија и Јужна Америка, додека сите други левичарски партии во оваа смисла се социјалдемократски.

Марксовиот придонес за науката за општеството е огромен, но заедно со неговиот неразделен пријател Фридрих Енгелс оставиле длабоки траги не само во науката туку и во политичката практика во XIX и XX век. Само до пред нешто повеќе од една деценија скоро половина од човештвото живееше во општества што се сметаа за социјалистички (комунистички), а огромен број интелектуалци (филозофи, социолози, економисти, уметници) се сметаа за марксисти и беа под огромно влијание на овој мислител. Помеѓу нив, на пример, беа Ѓерѓ Лукач и Ернст Блох. Понатаму, значајни се припадниците на Франкфуртската школа: Херберт Маркузе, Теодор Адорно, Ерих Фром, Макс Хоркхајмер, Валтер Бенјамин и Јирген Хабермас. Помеѓу другите, во Англија денес активно работат Ерик Хобсбаум и Пери Андерсон. Во САД сѐ уште е актуелен Фредерик Џејмсон. Еден од најголемите интелектуалци од 20 век, Жан Пол Сартр, постепено го модифицираше својот егзистенцијализам, сѐ повеќе приклонувајќи се кон марксизмот. Исто така, значајни се Антонио Грамши, Карл Корш и Луј Алтисе.

Учење

Економија

Капиталот

Капиталот е наслов на делото на Карл Маркс, што е објавено во три тома. Првиот том ce појави во 1867 г. По смртта на Маркс, Фридрих Енгелс го среди Марксовиот ракопис и во 1885 г. го објави вториот, a во 1894 г. третиот том на „Капиталот”. Во предговорот на првиот том Маркс укажува дека целта на ова дело е да ги разоткрие законите на економскиот развој на капиталистичкото општество.

Методолошки Марксовата анализа тргнува од општото кон посебното, односно од суштината на капиталистичкиот начин на производство - производството на вишок на вредноста, кон неговите појавни облици.

Во првиот том на „Капиталот”, што носи наслов „Процесот на производство на капиталот”, во кој материјата е изложена во 7 оддели, Маркс го анализира производството на вишокот на вредноста , акумулацијата и капиталистичката репродукција, дејството на економските закони што ги создаваат материјалните и општествените претпоставки на развојот на капиталистичкиот начин на производство.

Во вториот том Маркс го анализира прометниот процес на капиталот, што го изложува во три оддели: кружно движење и метаморфоза на капиталот, обрт на капиталот и репродукција и промет на целокупниот општествен капитал.

Во третиот том Маркс ја анализира појавната страна на капиталистичкиот економски процес, давајќи му наслов „Целокупниот процес на капиталистичкото производство”. Овде ce опфатени основните манифестации на капиталистичката распределба на вишокот на вредноста и законите на формирање на капиталистичките форми на доходи. Овие проблеми ce обработуваат во седум оддели: претворање на вишокот на вредноста во профит и стапката на вишокот на вредноста во профитна стапка, претворање на профитот во просечен профит, законот за тенденциско паѓање на профитната стапка, претворање на стоковниот и паричниот капитал во стоковнотрговски капитал и парично-трговски капитал, делење на профитот на интерес и претприемачка добивка и интересоносниот капитал,претворање на екстра профитот во земјишна рента и доходите.

Закон за тенденциско опаѓање на профитната норма

Законот за тенденциско опаѓање на профитната стапка го формулира Маркс во III том на „Капиталот”, чијашто суштина ce состои во следново: Профитот е мотив за капиталистите да вложуваат капитал во стопанството. А, пак, ефикасноста на капиталот ce мери со висината на профитната стапка. Стремежот за екстра профит, од една страна, и опстанокот во конкурентската борба, од друга, ги тера капиталистите да акумулираат, и тоа мора да акумулираат со зголемен органски состав на капиталот. Согласно со тој процес расте општествената продуктивност, односно низ тој процес ce остварува техничко– технолошкиот прогрес и развојот на производните сили. Зголемувањето на органскиот состав на општествениот капитал и зголемувањето на општествената продуктивност на трудот, при иста стапка на вишокот на вредноста, доведува до обратен процес: до паѓање на општата профитна стапка. Меѓутоа, профитната стапка е индикатор за ефикасноста на капиталот, од која произлегува побудата за инвестирање. Ако профитната стапка паѓа, ce определуваат економските граници на капиталистичкиот начин на производство, бидејќи главниот лост врз кој тој ce потпира –откажува. Потребата од зголемување на органскиот состав на капиталот и опаѓањето на профитната стапка ги изразува економските противречности на капиталистичкиот начин на производство, неговата економска ограниченост и историска преодност. Значи, самиот капитал ги одредува границите на капиталистичкиот начин на производство.

Но, Маркс вооочи сили со спротивно дејство, што го спречуваат паѓањето на профитната стапка, не допуштаат да паѓа повеќе отколку што би требало да паѓа со оглед на прогресивното зголемување на органскиот состав на капиталот со развојот на капитализмот. Токму затоа, општиот закон за паѓање на профитната стапка добива карактер на тенденција, т. е. тој ce преобразува во закон за тенденциско паѓање на профитната стапка. Маркс наведува 5 фактори што дејствуваат во спротивен правец на паѓањето на профитната стапка: 1. наголемување на степенот на експлоатација на работната сила со зголемување на апсолутниот и релативниот вишок на вредноста што предизвикува пораст или спречување на паѓањето на профитната стапка; 2. снижување на наемнината под вредноста на работната сила; 3. поевтинување на елементите на постојаниот капитал; 4. релативната пренаселеност; 5. надворешната трговија.

Законот на вредноста

Законот на вредноста – (анг. law of value; франц, loi de la valeur; шпан, ley del valor; гер. Wertgesetz, Arbeitswerttheorie; pyc. закон стоимости), е основен економски закон на стоковното производство, што на стихиен начин ги регулира економските односи во општествената репродукција, a ce состои во тоа што вредноста на стоката ce определува co работното време што е општествено потребно за нејзиното производство. Големината на вредноста на стоката не ce определува со индивидуално потрошениот, туку со општествено потребниот труд. Содржината на законот на вредноста ce состои во сведување на индивидуалните работни времиња во општествено потребно работно време, односно во сведување на индивидуалните вредности на еден вид стока во општествена, т. е. пазарна вредност. Тоа сведување станува низ пазарните односи, низ конкуренцијата. Вредноста ce создава во областа на производството, меѓутоа, доаѓа до израз на пазарот преку нејзината цена.

Стоковното производство низ својот развој минува низдве историски форми, како просто и капиталистичко. Во секоја од нив законот на вредноста дејствува на специфичен начин. Но, сепак, постојат извесни белези што ce општи.

Цената претставува паричен израз на вредноста на стоката. Меѓутоа, поради неусогласеноста меѓу понудата и побарувачката , цената отстапува од вредноста и осцилира околу неа. Колебањето на цените на стоките во зависност од понудата и побарувачката и движењето на понудата и побарувачката во зависност од движењето на цените, го претставува механизмот на дејството на законот на вредноста.

Движењето на цените, односно колебањето на цените на стоките околу вредноста претставува основа или патоказ за самостојните стоковни производители што да произведуваат, во кое количество и за кого. Co оглед на тоа, на спонтан начин ce определува обемот и структурата на општественото производство и ce врши распределбата на целокупниот општествен фонд на трудот во определен сразмер на соодветни стопански гранки и области.

Законот на вредноста дејствува на стоковните производители како надворешна слепа сила што им ce наметнува независно од нивната волја, којашто ги присилува и ги стимулира постојано да го снижуваат своето индивидуално работно време, односно да ja снижуваат индивидуалната вредност на својата стока, да ja подигаат продуктивноста на трудот, a co тоа да ги развиваат производните сили. Низ играта на цените ги примамува производителите да ce определат за производство на онаа стока што на пазарот најдобро врви, на тој начин ce определуваат за производство на онаа стока што на општеството му треба во даденото време. Според тоа, законот на вредноста со невидлива рака, низ пазарните односи ja регулира општествената репродукција, ги развива производните сили, присилува да ce прави економија (заштеда) на општествениот труд. Меѓутоа, влијае и врз елиминирањето на нерационалните производители.

Дејството на законот на вредноста во современиот капитализам е ограничено од силното влијание на монополите и мешањето на државата во стопанството. Во современи услови дејството на законот на вредноста ce комбинира co планирањето како облик на свесно регулирање на општествената репродукција.

Трудова теорија на вредноста

Според објективната трудова теорија на вредноста, вредноста претставува определено количество материјализиран, т.е. опредметен човечки труд во стоката, Таа го изразува она што e заедничко за сите стоки и што ja овозможува размената на разновидните стоки. Содржината на вредноста ja сочинува апстрактниот труд, a големината на вредноста co времето што e општествено потребно за нејзиното производство. Разменувајќи ги своите производи како стоки, всушност луѓето го разменуваат својот труд што го вложиле во нивните стоки. Само производите што ce разменуваат добиваат својство на вредност, односно вредноста ce јавува само во стоковното, пазарното производство. Во натуралното производство таа не постои, овде производите ce јавуваат само како употребни вредности. Стоковното производство e двоен процес: процес на создавање употребни вредности, што значи материјален процес, но истовремено процес на создавање вредност.

Стоката претставува единство на употребна вредност и вредност. Употребната вредност како природен белег го изразува корисното својство на стоката. Наспроти тоа, вредноста означува општествен белег, општествен однос. Низ вредноста се воспоставуваат општествено-економските односи на луѓето.

Вредноста на стоката ce создава во производството, ce изразува во размената добивајќи форма на разменска вредност, што претставува квантитативна пропорција во која едно количество стока од еден вид ce разменува за друго количество од друг вид (на пр. 1 рало чевли = 100 kg пченица). Co развојот на стоковната форма на вредноста определена стока станува општ еквивалент што прераснува во паричен еквивалент, co кој ce изразува вредноста на сите стоки. Co пари изразената вредност на стоката добива форма на цена. Вредноста ce создава во производството, a цената ce определува на пазарот. Според тоа, иако цената e паричен израз на вредноста на стоката, поради неусогласеноста меѓу понудата и побарувачката настанува отстапувања на цената од вредноста на стоката, што го претставува механизмот на дејството на законот на вредноста преку кој ce врши алокација на вкупниот општествен труд на одделни гранки.

Трудовата теорија на вредноста почнува co Вилјам Пети. Адам Смит и Давид Рикардо ce сметаат за најголеми претходници на оваа теорија пред Маркс.Маркс го акцептира рационалното јадро од класичната политичка економија.

Тој ja коригира, ja дополни и натаму ja разви трудовата теорија на вредноста. Од неа Маркс ja изведе теоријата за вишокот на вредноста (a co тоа теоријата за експлоатацијата).

Вишок на вредноста

Вишок на вредноста - (српхрв. вишак вредности, рус. прибавочная стоимость, анг. surplus value, фр. plus value, итал. plusvalore, гер. Mehrwert), основна категорија во Марксовата економска теорија. Претставува дел од новосоздадената вредност на стоката што останува над вредноста на работната сила, a e резултат на присвојување на вишокот на трудот на наемните работници од страна на капиталистите сопственици на средствата за производство.

Капиталистичкиот економски процес почнува co вложување капитал во форма на пари, co кои ce купуваат според својата природа два вида сосема различни стоки: средства за производство, како материјален фактор, и работна сила, како личен фактор, и штом работната сила ќе ги дофати средствата за производство, почнува да тече процесот на производството, од кој на другата страна излегуваат новосоздадени стоки. Вредноста на овие стоки e поголема од онаа што e вложена во почетокот за износот на вишокот на вредноста што претставува определен квантум на неплатен труд на наемните работници. Кога ќе ce продаде стоката, ќе ce поврати вложениот и потрошениот капитал и ќе ce оствари вишокот на вредноста. Ha тој начин ce остварува целта: ce оплодува капиталот, создава вишок на вредноста. Co акумулација, т.е. co капитализација на вишокот на вредноста, расте капиталот. Оттука, капиталот може да ce дефинира, од една страна, како вредност што para вишок на вредноста, a од друга капиталот претставува акумулиран вишок на вредноста, што во суштина значи акумулиран неплатен труд на работничката класа.

Во процесот на производството работната сила ja пренесува вредноста од потрошените средства за производството на новиот производ и за онолку колку што вложува жив труд за толку создава нова вредност. Пренесената (старата) вредност и новосоздадената (новата) вредност заедно ja сочинуваат вкупната вредност на стоката . Co продавањето на стоката реализираната пренесена вредност служи за обновување на потрошените средства за производство. Новата вредност што ja создава работната сила e поголема од својата сопствена вредност. Разликата меѓу овие две големини ja сочинува вишокот на вредноста, односно делот што останува од новата вредност над вредноста на работната сила , го сочинува вишокот на вредноста. Во помал дел од работниот ден работникот ja создава својата вредност (која изразена во пари добива облик на наемнина), коешто време претставува потребно работно време, a вложениот труд за потребното работно време претставува потребен труд. Времето од работниот ден, што ja минува границата на потребното работно време, претставува вишок на работно време во кое работникот дава бесплатно вишок на трудот што ce материјализира во вишок на вредноста. Ce користат разни методи за да ce добие што поголем вишок на вредноста. Пред очите на капиталистите вишокот на вредноста изгледа како резултат на целокупниот вложен капитал и ce вика профит , што всушност претставува појавна форма на вишокот на вредноста.

Непосредно вишокот на вредноста ce создава во областа на производството. Меѓутоа; тој e извор на доходите на сите видови капиталисти. Капиталистот индустријалец го дели co капиталистот трговец, co заемовниот капиталист и земјосопственикот. Поради тоа, вишокот на вредноста добива појавна форма на индустриски профит, трговски профит, претприемачка добивка, интерес и земјишна рента. Профитот, интересот и рентата својот извор го имаат во вишокот на вредноста, co други зборови во неплатениот труд на наемните работници производители. Иако појавно изгледаат како независни, самостојни големини, всушност тие ce само преобразени форми на вишокот на вредноста.

Енгелс во „Анти Диринг”- истакнува дека откритието на вишокот на вредноста „претставува епохална заслуга на Марксовото дело.

Тоа решение фрли јасна светлина врз економското подрачје каде што порано и социјалистите тапкаа во најдлабок мрак, исто онака, како и буржоаските економисти. Од него датира, околу него ce групира, научниот социјализам”.

Во целината на Марксовото економско учење вишокот на вредноста e логична консеквенција на трудовиот принцип на вредноста.

Производствен и непроизводствен труд

Трудовата теорија за вредноста, односно теоријата за вишокот на вредноста имплицира дека капиталистичките производствени односи ce експлоататорски односи, т.е. дека капиталистичкиот начин на производство ce потпира врз експлоатацијата на работничката класа. Доходите на одделните делови на капиталистичката класа: индустрискиот профит, трговскиот профит, интересот и рентата, ce делови на вишокот на вредноста, т.е. појавни форми на неплатениот вишок на трудот на работничката класа. Со тоа тој ја негира теоријата за класната хармонија и учењето дека самите мртви средства за производство им создаваат доход на нивните сопственици капиталисти.

Марксистичката политичка економија разликува изворен или оригинален доход (којшто ce создава со трудот на производителите, односно на производствените организации) и изведен доход (којшто со распределба и прераспределба на изворниот доход ce формира доходот на непроизводните субјекти). Во согласност со тоа, во капитализмот доходите произлегуваат од трудот и од сопственоста. Во првата група спаѓа наемнината, што ja присвојуваат работниците, a во втората група вишокот на вредноста што ce присвојува во вид на профит, интерес (камата), дивиденда и рента.

Теорија за капиталот

Марксовата теорија за капиталот концепциски поаѓа од трудовата теорија на вредноста и мотивот на капиталистичкиот начин на производство: оплодување на капиталот како вредност. Според тоа, капиталот ce дефинира за определена вредност што paѓa вишок на вредност, вредност што ce оплодува, a вишокот на вредноста е вишок на трудот, т.е. неплатен труд на наемните работници, што го присвојуваат сопствениците на капиталот. Ако капиталот не ce оплодува, т.е. не создава вишок на вредност, го губи својството на капитал. Со акумулација, т.е. со капитализација, со претворање на вишокот на вредноста во капитал, ce зголемува капиталот. Со оглед на тоа, уште една дефиниција: капиталот претставува акумулиран вишок на вредноста, односно акумулиран неплатен труд. Освен со акумулација т.е. со концентрација , капиталот ce зголемува и со извесни методи на централизација.

Средствата за производство (што како материјален фактор ce нужни за производството во секој начин на производство) и парите (што ce појавија многу порано пред капитализмот), сами по себе не ce капитал. Според тоа, капиталот не е предмет, туку општественоекономски однос што ce изразува преку предметите. Кога средствата за производство ce монополизираат и стануваат приватна сопственост на една класа - капиталистичката, a другата класа - работничката, бидејќи не располага со средства за производство или со некој друг извор за живеење, економската нужда ја присилува својата работна сила да им ја продава на сопствениците на средствата за производство. Само во ваквиот однос средствата за производство стануваат капитал, средства за создавање вишок на вредност.

Од гледиштето на создавањето на вишокот на вредноста капиталот ce дели на два дела: постојан (константен) што ce вложува во средства за производство и променлив (варијабилен) што ce вложува во наемна работна сила што во процесот на производството ја пренесува потрошената вредност од средствата за производство на новиот производ, ја репродуцира својата вредност, т.е. наемнината и за капиталистот создава вишок на вредност.

Капиталот ce оплодува низ кружно движење , при што минува низ три фази, ce јавува и менува три форми: парична, производна и стоковна и во секоја од нив врши посебна функција: набавна, производна и продажна. Првата и третата ce прометни функции. Капиталот почнува со пари и завршува со пари, но во поголем износ, во висина на вишокот на вредноста. Капиталот што минува три фази и добива три форми ги менува сите три и истовремено ce наоѓа во сите нив, при што во секоја од нив врши посебна функција, е наречен индустриски капитал. Прометните форми на капиталот ce осамостојуваат во трговски и заемовен капитал.

Со обединувањето на индустрискиот, трговскиот и банкарскиот капитал ce создава финансиски капитал.

Koгa кружното движење на капиталот ce гледа како континуиран процес што ce одвива во одредено време ce наречува обрт на капиталот. Од тоа гледиште капиталот ce дели на: основен или фиксен (што ce вложува во средствата на трудот што постепено ce трошат и постепено ја пренесуваат вредноста од нив на новите производи) и обртен или циркулационен (што ce вложува во предметот на трудот и во работната сила и сета своја вредност ја пренесува на новиот производ).

Надворешна трговија

Во говорот кој го одржал на 9 јануари 1848 година на јавната седница на Демкратското здружение во Брисел, зборувајќи за укинувањето на британските царини на увозот на жито, Маркс ги изнел своите ставови за слободната трговија. Притоа, тој истакнал дека слободната трговија оди во прилог на слободното движење на капиталот и на тој начин ја зголемува спротивноста меѓу капиталистите и работниците. Конкретно, тој сметал дека укинувањето на британскиет царини на увозот на жито ќе предизвика намалување на цената на трудот (наемнината). Сепак, тој не го бранел системот на заштитните царини кој помага да се развијат крупната индустрија и внатрешната конкуренција во земјата. Но, и покрај тоа, Маркс сметал дека системот на заштитниет царини е конзервативен, додека слободната трговија делува револуционерно зашто ги заострува спротивностите меѓу буржоазијата и пролетеријатот.^[3]

Филозофија

Филозофски материјализам

Инспирирана од античкиот материјализам (неговата дисертациска теза беше атомизмот на Демокрит и Епикур и неговата теорија за инклинација, што му овозможи да ја зачува слободата на човечката волја во рамките на детерминистичката физичка теорија) и сакајќи да биде критика на политичката економија, мислата на Карл Маркс е одлучно материјалистичка: „Историјата на секое општество до денес е историја на класните борби“, пишува тој во Комунистичкиот манифест, напишан непосредно пред Револуциите од 1848 година. Како што Маркс забележува во Тезите за Фоербах, „филозофите досега само го толкуваа светот, станува збор за негово менување“. Токму во ова, на марксизмот може да се гледа дека ја надминува филозофијата.

Маркс сака да ја крене „Хегеловата дијалектика на нозе“ и затоа смета дека материјата е тоа што е примарно, а не духот, односно, така да се каже, „движењето на мислата е само одраз на реалното движење, транспортирано и транспонирано во човечкиот мозок.“ (Капиталот). Така тој раскинува со идеализмот на Хегеловата феноменологија на духот, како и со германскиот идеализам, за кои предметите се едноставни копии на „идејата“ и за кои „реалното движење“ на апсолутниот дух во историјата (Хегел) станува само свесен за себе во свеста на филозофот.

Материјализмот според Маркс не застанува во чисто физичката димензија на Човекот, како што беше случај со неговите претходници. Маркс инсистира на „социјалниот материјализам“ што го прави (реализира) Човекот, односно сите општествени односи што го конструираат (семејството, хиерархиските односи, реализацијата (предметот) на неговата работа во рамките на општеството и формулациите што ги дава, итн.).

Според Жак Елул, за Маркс не постои „човечка природа“, туку „човечка состојба“, која варира во зависност од времето. Маркс зборува за „Gattungswesen“.

Сепак, Маркс го прекорува стариот материјализам за фактот дека тој го сфаќа човечкото битие како апстракција, а не како производ на сите негови општествени односи, фактот дека тој не е историски итн., којшто го квалификува како „вулгарен“ материјализам според неговиот механистички аспект.

Дијалектика

Хегеловата дијалектика, суштински формулирана врз идеалистичка основа, ја имплицира идејата според која светот може да се смета само како „комплекс на готови работи“ (Енгелс), „логичен систем за реалноста со ризик да се донесе со сила во калапот фалсификуван од умот“^[4], сукцесија на сложени процеси во кои нештата (вклучувајќи ги и рефлексиите што се втиснати во мозокот на оние кои мислат) се во постојан развој, наизменично меѓу битието и станувањето во смисла на конечност (Бог). Според Хегел, овој развој на настаните е дисконтинуирана еволуција, направена од скокови, катастрофи, внатрешни импулси, противречности, итн., одејќи кон однапред одредена конечност: Апсолутниот.

Маркс ја презема хегелијанската логика и го задржува поимот за отуѓување, од кој извлекува конкретна теорија, темелот на она што се нарекува дијалектички материјализам (терминот не е од самиот Маркс, кој никогаш не го користел, но го користеле одредени марксисти да го означат редефинирањето на дијалектиката како што била користена според нив од Маркс и Енгелс^[5]^[6]). Кај Маркс, дијалектиката е метод што овозможува да се анализираат контрадикторните односи меѓу општествените сили во даден историски период и да се заклучи историско движење од нив^[7]. Маркс, за да проучи определена објективна реалност, ги анализира контрадикторните аспекти и елементи на оваа реалност, без да го занемари фактот дека реалноста мора да се анализира во нејзиното единство, односно во движењето. Истражувањето мора да го присвои својот предмет со анализа и откривање на внатрешните односи на елементите што го сочинуваат. Марксистичкиот метод, инспириран од Хегел, тврди дека доволно темелна анализа на која било реалност достигнува контрадикторни елементи и инсистира на тоа дека реалноста што треба да се постигне со анализа е реалност во движење. Секој изучен објект што има своја оригиналност, научникот мора да предложи да се постигне специфичниот закон на овој објект, имено неговото станување. „Марксистичката дијалектика“ се разликува од хегелијанската дијалектика по тоа што нејзиниот метод 'и пркоси на апстракцијата и потврдува дека општата идеја не се откажува од фаќањето на секој предмет во себе. Елементите на еден предмет на студии, на пример, една дадена земја, се анализираат земајќи ја предвид нивната конкретна реалност, имено, во случај на земја, нејзините конкретни групи на население и нивните конкретни класни односи (капитал, плата). Анализата насекаде се среќава со контрадикторни и неразделни елементи и мора да ги разликува без да ја изгуби нивната врска. За Маркс, излагањето на конкретната целина од нејзините елементи е единствениот научен метод: дијалектичкиот метод го анализира секој елемент во неговите конкретни услови кои, земени во реалното движење, добиваат историски карактер. Анализата потоа има за цел да ја разоткрие и разбере севкупноста што ја сочинува економската и социјалната структура, а интелектуалниот напор се заснова на знаењето за овој конкретен тоталитет, а не на апстрактни концепции^[8].

Историски материјализам

Она што Маркс го бара преку историскиот материјализам е да открие зошто промените или револуциите во уметноста, науката, филозофијата, правото итн. се јавуваат во различни периоди во различни земји и зошто тие се различни во различни времиња.

За Маркс, луѓето не можат да преживеат без организација. Сепак, организацијата во најголем дел е определена од начините на производство кои не можат постепено да се менуваат. Начините на производство за возврат ги одредуваат класните односи. „Технологијата“, вели Маркс, „го олеснува начинот на дејствување на човекот наспроти природата, процесот на производство на неговиот материјален живот и, следствено, на потеклото на општествените односи и идеи или интелектуални концепции што произлегуваат од неа (Капитал, книга I)”. Така, трудот, преку техничките подобрувања што ги подразбира нивната еволуција, води кон трансформација на структурите на општеството. Само помислете на разликата помеѓу работата на селанец од минатиот век и компјутерски научник, или, да го земеме примерот на Карл Маркс од Misère de la Philosophie:

Со стекнување нови производствени сили, луѓето го менуваат својот начин на производство, а со промена на начинот на производство, начинот на заработка, ги менуваат сите нивни општествени односи. Рачната мелница ќе ви го даде феудализмот; мелницата на пареа, индустрискиот капитализам.

И покрај сè, марксистичкиот детерминизам е само делумен. Навистина, ако „општественото битие ја објаснува општествената свест: во општественото производство на нивното постоење, луѓето влегуваат во предодредени, неопходни односи независни од нивната волја, односи на производство што одговараат на одреден степен на развој на нивните материјални производни сили. (Прилог кон критиката на политичката економија), сепак, човекот има своја слободна волја, страсти, интереси. За Ернест Мендел, класните интереси преовладуваат над поединечните интереси или страсти. Тој забележува: „резултатот од судирот на милиони страсти, интереси и опции е во суштина факт на општествена логика, а не на поединечна психологија“. Човековата слобода е ограничена со класната борба. Всушност, за Маркс, слободата е пред сè да се има слободно време за развој на нечиј талент, нечиј потенцијал, а која владејачката класа може да си ја дозволи. Затоа, целта за него е да се ослободи работничката класа преку развивање на производните сили доволно високо за да се ограничи работното време на пролетерите и да се дојде до едно бескласно општество.

Државата за Маркс е „составена од посебни групи на луѓе и од остатокот (мнозинството) од општеството“, таа е инструмент за одржување на одредена општествена структура и дадени класи. Појавата на бескласно општество овозможува таа да се надмине и да се дојде до општество на самоуправа. Сепак, пред да стигне до оваа последна фаза, Маркс мора да помине низ диктатурата на пролетаријатот, за која смета дека е држава што сака да обезбеди свое распуштање.

Иако делото на Маркс се поврзува со повеќе различни области и теми, тоа е најпознато според сфаќањето на човечката историја како борба меѓу класите, сумирана во познатиот цитат од воведот на Комунистичкиот манифест: „Историјата на сите досегашни општества е историја на класната борба“.

Маркс своето учење за општеството не го нарекол социологија, туку историски материјализам, сакајќи на тој начин да ги надмине тогашните статички гледања на општеството и идеалистичките објаснувања на општествените настани. Марксовите анализи главно се насочени кон објаснување на општествените промени до кои дошло за време на индустриската револуција. Во таа смисла тој конституира една теорија дека општеството се движи напред врз основа на одредени противречности што постојат во негови рамки. Меѓу тие противречности посебно место заземаат спротивностите меѓу општествените класи. Во секое општество има една доминантна класа: во антиката тоа е робовладетелската класа, во феудализмот сопствениците на земјата - феудалците, а во капитализмот сопствениците на средства за производство, капиталистите.

Маркс посебно ја анализира современата фаза од развитокот на општеството. Според него, најважните промени се поврзани со развитокот на капитализмот кој како систем на производство радикално се разликува од другите претходни системи. Во другите систем доминантно е натуралното производство, а во капитализмот стоковно-паричното, односно се произведуваат стоки и се даваат услуги на широк круг потрошувачи. Тие што се сопственици на капиталот, односно фабрики, земја, финансиски институции и слично, се владејачка класа.

Маркс смета дека борбата меѓу капиталистите и пролетaријатот ќе биде последна фаза од класната борба (која ќе заврши со револуционен пресврт), и тоа општество ќе биде заменето со бескласно општество - комунизам, во кое ќе нема разлики меѓу богатите и сиромашните и ќе дојде до воспоставување на поправедно општество.

Комунизам

Комунизам (фр. communisme од commun - заеднички, општ; од лат. communis - заеднички, општ, communitas - заедница; анг. communism) е теорија за идно бескласно општество, кое ce засновува врз општествена сопственост на средствата за производство, еднаквост меѓу луѓето и еднаквост во распределбата на средствата за живот.

Идејата за комунистички општественоекономски систем ce провлекува низ историјата на човечкото општество. Како посебна насока на општествено-економската и политичката мисла претставува утопискиот социјализам , кој ce јавува во почетокот на 16 век (со појавата на првобитната акумулација на капиталот) и највисок подем достигнува по индустриската револуција во првата половина на 19 век. Социјалистите утописти конструираа идеално општество, коешто треба да го замени капиталистичкото, како неправедно општество. Карактеристично за нив е што комунистичкото општествено уредување го темелеа врз етички и хуманистички принципи и убедување на сопствениците за доброволно пристапување кон овој систем.

Посебно значење има учењето на Маркс и Енгелс, кое ce јавува во услови на развиениот капитализам, односно класичниот или либералниот капитализам. Тие комунизмот го темелат врз основа на законите на економскиот и општествениот развој на капитализмот: акумулацијата на капиталот, концентрацијата и централизацијата на капиталот, поопштествувањето на капиталот, разделувањето на функцијата сопственост на капиталот од функцијата управување и раководење со капиталот, тенденциското паѓање на општата профитна стапка како ограничувачки фактор на капиталистичкиот начин на производство, економските кризи од хиперпродукција (кои ce повторуваа на 7 до 10 години) и предизвикуваа економски и општествени потреси и во овој склоп создавање многубројна работничка класа со спротивни интереси од капиталистичката класа. Ce смета дека сите овие објективни фактори нужно водат кон преобразба на капиталистичката во комунистичка општествено-економска формација.

Според класиците на марксизмот, од капитализмот во комунизам не може да ce премине директно. Бидејќи не постојат соодветни материјални услови, со преземањето на власта не може веднаш да ce воспостави бескласно општество, туку е потребен извесен период за трансформација на класното во бескласно општество. Затоа комунистичката општествено-економска формација ce состои од две фази: прва, или нижа (која во секој поглед, во економски, класен, морален, духовен, носи траги од капиталистичкото општество, од чија утроба излегува) и втора, или виша. Првата, или нижата, ce наречува социјализам, a втората, или вишата, го претставува вистинскиот комунизам, односно наполно бескласно општество.

Во преодниот период ce создаваат материјалните, субјективните и сите други претпоставки за бескласно општество, за кое Маркс вели: „Во вишата фаза на комунистичкото општество, кога ќе исчезне ропската потчинетост на индивидуите на поделбата на трудот, a co тоа и спротивноста меѓу интелектуалниот и физичкиот труд, кога трудот ќе стане не само средство за живот туку и прва животна потреба, кога со сестраниот развој на индивидуите ќе нараснат производните сили и кога сите извори на општественото богатство ќе потечат пообилно - дури тогаш ќе биде можно сосема да ce пречекори тесниот буржоаски правен хоризонт и општеството ќе може на своето знаме да напише: секој според своите способности, секому според неговите потреби”.

Научен социјализам

Според марксизмот, со изразот „научен” ce нагласува спротивноста со утопискиот социјализам , што тргнува од етички и хуманитарни побуди за остварување на желбата за создавање ново, социјалистичко општество за која цел ce убедуваа за помош и капиталистите, a не од закономерниот развој на општеството. Основачи на овој правец во општествената мисла ce Карл Маркс и Фридрих Енгелс . Тргнувајќи од општата законитост дека економскиот развој на општеството е основа на историскиот развој и со оглед на законитостите врз кои ce засновува капиталистичкото општество, тие дојдоа до сознание дека социјализмот нужно настанува од утробата на капитализмот како резултат на општествено – економскиот развој. Самиот капитализам, со своите иманентни закони (акумулација , концентрација и централизација на капиталот, што претставуваат процес на поопштествување на капиталот и производството), врши материјална подготовка на социјализмот. Напоредно со тој материјален процес, капиталистичкиот развој создава многуброен субјективен фактор – работничката класа, врз чија експлоатација ce засновува капиталистичкиот начин на производство и капиталистичкото општество воопшто. На општествениот карактер на производството му одговара општествена сопственост и општествено управување и присвојување на резултатите од општествениот труд. Самиот економски развој бара капиталистичкиот начин на производство да ce замени со социјалистички. Појавно, тоа ce решава со организирана политичка револуционерна акција на работничката класа, со соборување на буржоаската и воспоставување социјалистичка власт, со укинување на приватната капиталистичка и со воспоставување општествена сопственост на средствата за производство. Преку тој процес ce создаваат услови за преобразба на класното во бескласно општество.

Критики за анархизмот

Главниот напор на идеологиите на анархизмот бил насочен кон критика на идеите за социјализам и комунизам - како што тие биле изложени во делото на Маркс и Енгелс. Почетоците на овој судир се среќаваат уште во 40-тите година од 19-от век. Прв мислител на анархизмот со кој Маркс остро се судрил бил филозофот Макс Штирнер, со кој во ,,Светото семејство‘‘ Маркс остро полемизира и го нарекува Свети Макс. Затоа, на скалата на теоретичарите на анархизмот со кои Маркс остро се конфронтирал, стои во прв ред Макс Штирнер. Според него, основа на целата историја е апстракното, во себе повлеченото и со своите интереси окупирано индивидуално Јас. Тоа Јас, таа заменка Јас, ја олицетворува осамената единка која е фрлена во животот и чиј основен стремеж е стремежот за слобода. Тоа индивидуално, саможивно и во себе повлечено Јас, според Макс Штирнер, стремејќи се кон апсолутна слобода како смисла на своето постоење, бара ослободување од каква и да е организација, од каков и да е притисок на општеството и заедницата. Тоа индивидуално Јас суштествува во еден вид осаменост, па туѓа му е секоја организација. Оттаму и ќе потекне основниот стремеж на анархизмот, што ќе дојде подоцна до посебен израз кај Бакуњин, поединецот како индивидуално Јас, да се ослободи од притисокот и дисциплината на каква и да е организација, во прв ред политичка организација. Затоа идеологијата на Штирнер против која Маркс решително станува, беше изразито антикомунистичка. Според негово мислење, ова индивидуално Јас може да постои и се самоизразува само ако има приватна сопственост над средствата за производство.

Но најжестокиот судир во Интернационалата избил меѓу Маркс и главниот теоретичар на анархизмот Бакуњин. Маркс никогаш не стоел на становиште дека дури и во комунизмот ќе дојде до некое утописко општество, во кое секој поединец ќе биде неограничено слободен. Една мера на организација, односно една мера на социјално посредување, секогаш ќе мора да постои. Тоа бил всушност стожерот на Марксовата мисла врз која Бакуњин се нафрлил со сета острина. Додека Маркс сметал дека државата постепено ќе одумира во еден процес што може да трае стотици години, но кој, под раководство на свесните сили на слободните производители сепак ќе има свој краен успешен исход, Бакуњин истакнувал дека државата треба да се укине, така да се каже, преку ноќ, дека треба да се уништи со експлозија на бунтот на масите, дека со таа експлозија државата треба да се распарчоса (а замислете си како ќе им годи тоа на соседните капиталистички земји), дека треба да се изврши слеп јуриш на масите врз сè што постои и дека треба да се уништи секоја организација во општеството. Но, на прашањето - што останува потоа?? - Бакуњин никогаш не одговорил. Кога ќе се уништи се, што останува? Отприлика, како денес прашањето - што ќе остане по јадрената војна?

Анархизмот беше и остана утопија, лош сон за наполно слободен поединец кој живее надвор од организацијата, за поединец кој својата апсолутна слобода ја доживува како изолираност од општеството и кој непомирливо му е спротивставен на општеството. Маркс, напротив, инсистира на една хумана организација на општеството, каде според познатата изрека од ,,Комунистичкиот манифест‘‘, слободата на поединецот ќе биде услов за слободна заедница, каде, според тоа, меѓу поединецот и заедницата во комунистичката организација ќе постои усогласен и хармоничен однос.

Од времето на судирот меѓу Маркс и Бакуњин, не е изведена ниедна анархистичка револуција, ниту е воспоставено ниедно анархистичко уредување. Значи, ако ја усвоиме познатата изрека, дека историјата е учителка на животот, тогаш токму историјата во таа смисла покажа во колкава мера Маркс имаше право во овој судир со Бакуњин, во колкава мера мислеше историски и дијалектички, а не на утописки, мечтателен и анархистички начин.

Еден податок ќе биде доволен. Анархистите решително станаа против поддршката на Париската Комуна во 1871-та година, без оглед во колкава мера Париската Комуна имаше благородни цели во ослободувањето на пролетаријатот, зашто Маркс за неа пишуваше дека тоа е првиот облик што ја покажува можноста за ослободување на трудот, организирано! Но, Бакуњин и неговите приврзаници, во времето кога ја развиваа својата идеологија, единствено најдоа поддршка во слојот на пролетаријатот што ја имаше изгубено надежта, што беше разочаран и деспериран и кого Маркс го нарекува лумпен-пролетаријат. Тоа се слоеви на пролетаријатот што никогаш не успеале да ја развијат класната свест. Оние слоеви кои не стигнале до сознанието за својата вистинска класна положба. Бакуњин кај нив се обиде на демагошки начин да изнајде социјална основа за своето движење, проповедувајќи дека токму тој слој мора да ја предизвика експлозијата на гнев на масите која ќе ја разурне државната и политичката организација. Но, тој и тука историски промаши, зашто тој слој, немајќи развиена класна свест, никогаш не можеше да изведе организирана класна побуна, како што можат свесните слоеви на работничката класа.

...Кон крајот на 1868 во Интернационалата влезе русинот Бакуњин, со цел во нејзините рамки да основа една друга интернационала под свое раководство, под името ,,Alliance de la Démocratie Socialiste‘‘ (Алијанса на социјалистичка демократија). Тој – човек без никакво теориско знаење – претендираше во тој посебен организам да претставува научна пропаганда на Интернационалата и да ја направи таа пропаганда специјален повик на друга интернационала во рамките на Интернационалата.
Неговиот програм беше и од лево и од десно површно нафрлена мешавина – еднаквост на класите (!), укинување на наследното право како почетна точка на социјално движење (сенсимонистичка будалштина), атеизам пропишан со членови како догма итн., и како главна догма (прудоновска) – воздржување од секакво политичко делување.
Овој детски буквар најде прием (и сè уште наоѓа извесна поддршка) во Италија и Шпанија, каде што реални услови за работничко движење се сè уште слабо развиени, како и кај некои честољубиви, шупливи доктринари во романскиот дел на Швајцарија и во Белгија.
За господин Бакуњин доктрината (негова штогодност, скрпена од Прудон, Сен-Симон итн.) била и останала споредно нешто – само средство за негово лично истакнување. Ако како теоретичар е нула, како интригант е во својот елемент...
Маркс во писмото до Ф. Болте (29 ноември 1871)

Позначајни дела

Прилог кон критиката на Хегеловата филозофија на правото. Вовед (1843)
Економско-филозофски ракописи (1844)
Светото семејство (1846) (Заедно со Фридрих Енгелс)
Тези за Фојербах (1845)
Германска идеологија (1846) (Заедно со Фридрих Енгелс)
Беда на филозофијата (1847)
Манифест на Комунистичката партија (заедно со Фридрих Енгелс, 1848);
Осумнаесетти бример на Луј Бонапарт (1852)
„Кон критиката на политичката економија“ (1859)
„Капиталот I“ (1867)
„Граѓанската војна во Франција“ (1871)
„Критика на Готската програма“ (1875) и други.

Поврзано

Надворешни врски

↑ Маркс, Карл (1976). Капиталот, том трети. Скопје: Мисла. стр. 226–229.
↑ Маркс, Карл (1976). Капиталот, том трети. Скопје: Мисла. стр. 213–220.
↑ „Говор о питању слободне трговине који је Карл Маркс одржао у Демократском удружењу у Бриселу“, во: Карл Маркс, Беда филозофије (Одговор на Филозофију беде г. Прудона). Култура, Београд, 1946, стр. 169-185.
↑ Pascal Charbonnat, Histoire des philosophies matérialistes. Syllepse. 2007. стр. 399.
↑ Georges Politzer, Principes élémentaires de philosophie. Éditions sociales. 1970. стр. 150–151, 269–27. На |first= му недостасува |last= (help)
↑ Henri Lefebvre, Le matérialisme dialectique. Presses universitaires de France. 1971. стр. 53.
↑ Archie Brown, The Rise and fall of communism. Vintage Books. 2009. стр. 23.
↑ Henri Lefebvre, Le Marxisme. Presses universitaires de France. 1983. стр. 24–35.

[1] Маркс, Карл (1976). Капиталот, том трети. Скопје: Мисла. стр. 226–229.

[2] Маркс, Карл (1976). Капиталот, том трети. Скопје: Мисла. стр. 213–220.

[3] „Говор о питању слободне трговине који је Карл Маркс одржао у Демократском удружењу у Бриселу“, во: Карл Маркс, Беда филозофије (Одговор на Филозофију беде г. Прудона). Култура, Београд, 1946, стр. 169-185.

[4] Pascal Charbonnat, Histoire des philosophies matérialistes. Syllepse. 2007. стр. 399.

[5] Georges Politzer, Principes élémentaires de philosophie. Éditions sociales. 1970. стр. 150–151, 269–27. На |first= му недостасува |last= (help)

[6] Henri Lefebvre, Le matérialisme dialectique. Presses universitaires de France. 1971. стр. 53.

[7] Archie Brown, The Rise and fall of communism. Vintage Books. 2009. стр. 23.

[8] Henri Lefebvre, Le Marxisme. Presses universitaires de France. 1983. стр. 24–35.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]