Aydemir, Hakan, TÜRK Adının Kökeni Üzerine (On the origin of the ethnonym TÜRK 'Turkic, Turkish'), 2022 + an English abstract., 2022
According to the generally accepted view, the ethnonym Türk ‘Turkic, Turkish’, means ‘strong, pow... more According to the generally accepted view, the ethnonym Türk ‘Turkic, Turkish’, means ‘strong, powerful.’ The study shows, however, that the ethnonym Türk did not originally mean ‘strong, powerful,’ but ‘gathered; united, allied, confederated.’ It states that the ethnonym Türk is a derivation of the Pre-Proto-Turkic (= PPT) verb *türü- ‘heap up, collect, gather, assemble’ (= Old Uighur türü- ‘id.’). This verb stem can still be seen in form türü- ‘fold; compile // katlamak; derleyip toplamak’ in Anatolian Turkish dialects as well. The PPT form was *türüki (< *türü-k-I), which originally was used as an adjective at the very beginning. This adjective became a noun through an ellipsis in an adjective phrase and turned into a tribal name (i.e., PPT *türüki bodun ‘united clans // birleşik boylar’ → *türüki ‘united/allied (ones/clans) // ‘birleşik(ler)’ → PPT *Türüki (tribal name); cf. also PPT *bodu+n ‘tribe+s’). The ethnonyms Turuki, Tiruki, Turukki, and Turukku (19th–18th century BC) on the cuneiform tablets found in the Upper Mesopotamia region go back to this PPT *Türüki (i.e. *Türüki → Turuki > Tiruki, etc.). The forms Türki ‘Turk’ in the Old Turkic Yenisey inscriptions (8/9th century) and Turci+ (~ Torci+) in the ethnonym Turcilingi (~ Torcilingi), which is the name of a tribe of Huns in Iordanes’s work (6th c.), are the regular varieties of the PPT *Türüki. As for the Old Turkic forms Türki ~ Türük ~ Türk, they emerged regularly as a result of changes in different directions; i.e., Türki < *Türüki > Türük ~ Türk.
Bookmarks Related papers MentionsView impact
Uploads
Papers by Hakan Aydemir
This paper examines the origins of the Turkish word ÇOCUK 'child, baby, whelp, pup'. To elucidate its morphology and semantics, other related Turkish words (i.e., bala, bebe, bebek, enik, oğul, döl, uşak and yavru) with similar meanings are also discussed.
As is well known, no consensus has been reached as to whether the phrase qqyut and qqjnut in Old Turkic inscriptions should be read as Tońukuk / Tuńukuk or another. Longstanding studies on this topic have not yet resolved this problem. The present study tries to clarify the origin of the phrase in question and its phonetic structure in Old Turkic by accounting of the etymological studies carried out on this topic and considering the spelling of this name in Chinese sources.
undoubtedly the origin of the people referred to as Yuèzhī (月氏 / 月支)
in Chinese sources. So far, historical or archaeological research could not convincingly explain the origins of the Yuezhi. The study attempts to
present and critically evaluate various theories concerning the origin of
the Yuezhi and their relationship to the Tocharians. To address this
problem, it investigates Uyghur and Chinese place names and tries to list
Yuezhi ethnotoponyms in Afghanistan and Xinjiang. At the end of the
study, two maps based on Yuezhi ethnonyms are also given to illustrate
the former geographical distribution of Yuezhi in Afghanistan and
Xinjiang. Based on these toponyms and historical data, the study also
makes an attempt to reconstruct the name Yuèzhī.
Research on words of Cumanian origin, belonging to the middle layer of Turkic loanwords in Hungarian, has been restricted so far to those occuring in the standard language or in the dialect of Kúnság (Cumania-Hungary). This paper tries to find out whether Cumanian-Kipchak elements may be present in the Csángó dialect of Moldavia, too. At the present stage of research, the lexical items of the Moldavian Csángó dialect coming from a Cumanian-Kipchak source can be classified into three sets: (1) ones that also ocur in standard Hungarian; (2) ones that can be attested both in the dialect of Kunság and in that of Moldavia: and (3) ones that are restricted to the Csángó dialect. The third category can, in principle, be further subdivided into (a) the layer of words that used to be present in standard Hungarian but, for a variety of reasons, has been preserved in the Csángó dialect only; and (b) that of words that were borrowed into the Csángó dialect separately. The present paper discusses the second and third sets only, and investigates Csángó urk ~ uruk (= Turkic urk ~ uruk), ‘lasso’, dzsepü ~ gyepü (= Turkic yapak/yapag) ‘wool’, kórhány (= Turkic korgan/kurgan) ‘hill’, and ír (= Turkic ir-/ïr-) ‘to make a notch, or breach in (something)’. Tracing the origin of these items, and specifically asking if they belong to set (a) or set (b) above, the author concludes that these words can be taken to be of Cumanian-Kipchak origin in the Csángó dialect.
Bu makalede, bir Macar generali ve toprak ağasının 1754’te Macaristan’daki çok yaşlı bir Kumandan derlediğini iddia ediği ve Hristiyanlık’taki en önemli dualardan olan “Rab’bin Duası”nın gerçekten Kumanca olup olmadığını inceledim. Araştırmalarım sonucunda bu duanın Kumanca olmadığını, Osmanlı Türkçesiyle yazılmış bir dua olduğu ortaya koydum. Osmanlı Türkçesini bilmeyen ve bilime meraklı ecnebiler bu duayı kopyalarken onu deforme ettiğinden ilk bakışta Osmanlı Türkçesi ile yazılmış olduğu anlaşılmayan bu duanın İngiltere’de 1700 ve 1713 tarihlerinde iki baskısı yapılan, çeşitli dillerde dua örnekleri içeren bir dua kitabından alındığını tespit ettim ve kitabın bu sayfasının fotokopisini makalenin sonunda verdim. Bunun sonucunda bu olayın, bu Macar generali ve toprak ağası tarafından yapılmış bir intihal olduğunu bütün kanıtlarıyla kuşkuya yer vermeyecek şekilde ortaya koydum. Bu araştırmamın yan ürünü olarak, Kumanların yaşadığı bölgelerden derlenmiş fakat şimdiye kadar ne anlama geldikleri anlaşılamamış kimi ifadelerin ve sözlerin aslında Hristiyanlaşan ve Macarlaşan Müslüman Kuman-Kıpçaklardan kaldığını tespit ettim ve bu asimilasyon sürecini tarihi kaynaklarla da doğruladım. Buna göre bu dil yadigarları, iki dilli Müslüman Kuman-Kıpçakların dilsel ve etnik bakımdan tamamen asimile olmadan önceki iki dilli durumlarını yansıtıyor: Macarca alahajdom ~ alahajdon < alah ajdon < *Allah áldjon! ‘Allah korusun (Allah + Macarca áldjon ‘korusun’)’, Macarca alfekor ~ alafekor (< *alāfekwor < *alāhüekwör) < *Allāhu ekber, Macarca hej alah hilalah < *allah heillallah < *allāh, lā ilāhe illallāh (krş. Arapça lā ilāha ilā ’llāh).
(2) Linguistische Bemerkungen zur „Vincze-Variante“ des kumanischen Vaterunsers Unter den kumanischen Sprachdenkmälern von geringer Zahl in Ungarn sind die wichtigsten wohl die Versionen des „kumanischen Vaterunsers“, die schon seit dem 18. Jh. die Fachleute und Nicht-Fachleute zugleich beschäftigen. Es gibt eine Version, die sogenannte „Vincze-Variante“ des kumanischen Vaterunsers, deren Probleme noch nicht geklärt sind. In diesem Beitrag wird also diese „Vincze-Variante“ und ihre Herkunft geprüft. Diese Variante wird erstmals im Buch von István Gyárfás aus dem Jahr 1882 erwähnt. Der ungarische General und Freiherr Lőrinc Orczy hat sie angeblich im Jahr 1754 von einem „sehr alten Kumanen namens Vincze“ aufgezeichnet. Daher stammt also die Benennung „Vincze-Variante“. Laut diesem angeblichen Kumanen namens Vincze haben die Kumanen in Ungarn im 18. Jh. ihre Kinder in den Schulen dazu gebracht, diese Version des Vaterunsers auswendig zu lernen. Diese Behauptung ist merkwürdig, da demgemäß die Kumanen bzw. die kum. Schulkinder eine solche türksprachige Variante des Vaterunsers lernen sollten, die in Bezug auf ihre grammatischen Eigenschaften und ihren Wotschatz stark vom Kumanischen abweicht und voll von arabischen und persichen Wörtern ist. Dieses Paradoxon ist jedoch bisher den Forschern entgangen. In diesem Vaterunser gibt es nämlich keine kiptschakischen, sondern nur oghuzische grammatische Formen, wie z. B. biz+i ~ bis+i ‘uns (Akkusativ)’, biz+e ‘uns (Dativ)’ (vgl. osm.-türk. bizi, bize), im Gegensatz zum Codex Cumanicus biz+ni ‘uns (Akkusativ)’, biz+gä ‘uns (Dativ)’ und zu bizni, bizge im tatsächlichen kumanischen Vaterunser aus Ungarn. Laut dem österreichischen Forscher Daniel Cornides (19. Jh.) stammt diese Variante von den Jászen alanischer bzw. iranischer Herkunft in Ungarn, und sie soll irrtümlicherweise den Kumanen zugeschrieben worden sein. Laut István Gyárfás (19. Jh.) ist sie kumanischer Herkunft. Diese beiden Feststellungen sind jedoch unzutreffend. Wie der eminente Turkologe Géza Kuun richtig festgestellt hat, ist es ein osmanisch-türkisches Vaterunser. Ich bin jedoch mit Kuun darüber nicht einig, dass diese Variante direkt vom Osmanischen ins Kumanische bzw. zu einer Gruppe der Kumanen in Ungarn gelangen ist. Diese Hypothese Kuuns ist in mehrfacher Hinsicht unzutreffend, weil eine kiptschaksprachige Gruppe (im Gegensatz zu den übrigen Kumanen in Ungarn) so einfach ein oguzisches Vaterunser nicht annimmt und es auswendig lernt, zumal sie eine, ja sogar zwei kumansprachige Vaterunser-Versionen in Ungarn hatten.
Um dieses Paradoxon zu lösen, habe ich am Anfang meiner Forschung die folgende Arbeitshypothese aufgestellt, die ich später wegen bisher unbekannter Daten und Fakten ändern musste. Wegen des Paradoxons der Hypothese Kuuns habe ich nämlich als Arbeitshypothese angenommen, dass diese Variante, die mehrere arabische und persische Wörter enthält, aus einer muslimisch-oghuzischen Gruppe unter den
muslimischen Kuman-Kiptschaken in Ungarn stammen mag. Diese meine erste Arbeitshypothese, die ich später ändern musste, stützte sich auf folgende Tatsachen: (1) In den kuman-kiptschakischen Forschungen in Ungarn ist gut bekannt, dass in mehreren Dokumenten des Heiligen Stuhls in Rom die Kumanen in Ungarn (selbstverständlich nur ein Teil von ihnen) als Muslime bezeichnet werden. (2) Der Reisebericht
des türkischen Reisenden Šeyḫ Alī unterstützt auch diese Annahme. Er hat nämlich im Jahre 1588 Kumanen (bei Šeyḫ Alī: „Tataren“) in Ungarn getroffen, die ihre Muttersprache noch sprechen konnten und „Muslime“ waren. Diese waren selbstverständlich diejenigen muslimischen Kumanen bzw. Tataren, die aus dem Gebiet der Goldenen Horde in mehreren Wellen nach Ungarn eingewandert und sich verstreut niedergelassen hatten. Auch die bisher nicht etymologisierten folgenden Begrüßungsformeln in einigen kumanischen Gebieten in Ungarn, die eindeutig auf die ehemaligen zweisprachigen Muslime bzw. christianisierten Kuman-Kiptschaken in Ungarn hinweisen, schienen
meine erste Arbeitshypothese zu unterstützen.
Man vergleiche ungarisch alahajdom ~ alahajdon < alah ajdon < *Allah áldjon! ‘Gott befohlen! / mit Got!’, alfekor ~ alafekor (< *alāfekwor < *alāhüekwör) < *Allāhu ekber ‘Gott ist erhaben!’, hej alah hilalah < *allah heillallah < *allāh, lā ilāhe illallāh ‘Herrgot!’ (vgl. im Türkeitürkischen Allah + la ilahe illallah, arabisch lā ilāha ilā ’llāh). So könnte man aufgrund dieser Tatsachen im Prinzip daran denken, dass an diesen Wanderungs-Wellen aus dem Gebiet der Goldenen Horde nach Ungarn auch die Oghuzen teilgenommen haben, und die oghuzsprachige „Vincze-
Variante“ könnte man vielleicht so erklären. Diese anfängliche Arbeitshypothese von mir hat sich jedoch wegen bisher unbekannter Daten und Fakten als Sackgasse erwiesen. Im Buch von János Jerney aus dem Jahre 1851, habe ich nämlich Daten gefunden, die den Forschern bisher entgangen sind, und diese Daten halfen mir eindeutig zu bestimmen, woher
eigentlich diese „Vincze-Variante“ stammt. Es erwies sich nämlich wegen dieser Daten, dass diese Variant eigentlich nicht authentisch ist, und deshalb kann man in Bezug auf ihre „Herkunft“ alle bisherigen Erörterungen und Hypothesen von Cornides, Gyárfás, Kuun und auch meine erste Hypothese für nichtig erklären. In seinem Buch vergleicht Jerney die Varianten des tatsächlichen kumanischen Vaterunsers in Ungarn
und gibt dazu als Vergleichsmaterial ein osman-türkisches Vaterunser, allerdings mit mehreren etwas deformierten und falsch transkribierten Wörtern. Dieses osman-türkische Vaterunser ist völlig identisch mit der „Vincze-Variante“. Abweichungen sind durch deformierte und falsch transkribierte Wörter zu erklären. In Bezug auf die Forschungsgeschichte ist dieser Umstand deshalb wichtig, weil weder Cornides,
noch Gyárfás und Kuun oder spätere Forscher darauf aufmerksam geworden sind. Oder besser: Vielleicht
sind sie aufmerksam geworden, aber wegen der Deformationen bemerkten sie nicht, dass die beiden,
also das osman-türkische Vaterunser und die „Vincze-Variante“, eigentlich identisch sind. Alle drei, d. h. Cornides, Gyárfás und Kuun, haben deshalb in Bezug auf die „Herkunft“ der „Vincze-Variante“ abweichende und unzutreffende Schlussfolgerungen gezogen. Ich wäre auch wegen meiner anfänglichen
Arbeitshypothese in diese Falle geraten, wenn ich auf die Angaben bei Jerney nicht aufmerksam geworden wäre. In seinem Buch erwähnt Jerney (1851) mit keinem Wort den „sehr alten Kumanen“ namens „Vincze“ oder den Freiherr Lőrinc Orczy als Quelle für dieses osman-türkische Vaterunser. Er gibt dafür als Quelle nur die osman-türkische Grammatik Grammatica Turcica des deutschen Orientalisten Johann
Christian Clodius (1729), wo dieses osman-türkische Vaterunser als Beispieltext erscheint (s. Anhang 2). Dieser Beispieltext bei Clodius ist auch identisch mit der „Vincze-Variante“, mit dem Unterschied, dass Clodius beim Abschreiben dieses Beispieltextes vom Buch von Brown und Keblewhite (1730) versehentlich die folgende Zeile weggelassen hat: “Senun iradetun olsoun nitegim gougde dahi jerde” (‘Dein Wille
geschehe so im Himmel wie auf Erden’). Alle Fakten weisen darauf hin, dass die „Vincze-Variante“ nicht authentisch ist. Dies wird auch durch die Tatsache eindeutig unterstützt, dass der Freiherr Orczy die Transkription des osman-türkischen Vaterunsers bei Brown und Keblewhite „Wort für Wort“ und „Buchstabe für Buchstabe“ zusammen mit allen Fehlern abgeschrieben hat. Alle Forscher, die später die „Vincze-Variante“ abgeschrieben haben, brachten weitere Fehler in die „Vincze-Variant“. In der letzten Wiedergabe dieses Vaterunser-Textes von Mária Frick aus dem Jahre 1974 ist die „Vincze-Variante“ von Orczy bis zur Unkenntlichkeit entstelltt. Für die
Chronologie der Forscher vergleiche man oben das Diagramm, das mit Seamann (1666) beginnt und mit Mária Frick (1974) endet. Aufgrund der oben und im ungarischen Teil ausführlich dargelegten Tatsachen steht also fest, dass die „Vincze-Variante“ eine Fälschung ist, und sie hat keine Beziehung zu den Kuman-Kiptschaken in Ungarn. Die Frage, warum Orczy so etwas gemacht hat, bleibt jedoch offen.
Xuanzang-Biography.
The „Xuanzang-Biography“ (i.e. Datang daciensi sanzang fashi zhuan 大唐大慈恩寺三藏法師傳) is one of the most important works of the Chinese-Buddhism. It describes the life and the Indian-journey of the famous Buddhist monk Xuanzang 玄奘 (602-664 A.D.). The Biography seems to be translated into Old Turkic (or rather into Old Uigur) at the end of the 10th century. But which Chinese version of the Xuanzang-Biography served as a basis for the Old Turkic translation is not completely clarified so far. Because of some new facts in the 9th chapter of the Old Turkic version makes the author of this article think that neither of the present versions in Chinese could be served as a basis for the Old Turkic translation. The new facts lead us namely to believe that the Chinese version translated into Old Turkic is at the present time unknown to us (cf. illustration 2).
(1) Remarks on the Tokharian-Turkic and Tokharian Uighur contacts: (Turkic twqry, Sogdian twγr’k, Persian t(u)ġr(a)q).
One of the fundamental questions of Tokharian-Turkic relations is, “when” and “where” the earliest relations took place and for “how long” they lasted. In this article I do not deal with the first two questions, but try to investigate the last one by the help of new linguistic and historical data. I point out that
the Tokharian-Turkic and Tokharian-Uighur relations can be traced back to the end of the 13th century (A.D.). The article reflects the process of assimilation of the Tokharians in the Tarim Basin and the sociolinguistic background of this process.
(2) Toharca araştırmalarında ve bütün dünyada yaygın olan bir görüşe göre Toharlar ve Toharca 8. yüzyılda Uygurların Doğu Türkistan’a göçleri sonunda ortadan kalkmışlardır. Hatta kimi araştırmalar, üstü kapalı olarak Toharları Uygurların yok ettiklerini ileri sürerler. Berlin’de uluslararası bir kongrede sunulan bildirinin tam metni olan bu makalede, literatürde ve birincil kaynaklarda aslında uzun zamandan beri var olan, fakat şimdiye kadar fark edilemeyen pek çok tarihi ve dilsel kanıt bir araya getirilerek tamamen faraziyeye ve önyargıya dayalı bu görüşlerin yanlışlığı tüm açıklığıyla ortaya konuluyor. Uygurların bu bölgeye 9. yüzyılda göç etmelerinden dolayı Toharlar ve Toharcanın 8. yüzyılda ortadan kalkmış olamayacağı kanıtlarıyla gösteriliyor. Şimdiye kadar Tohar-Türk ve Tohar-Uygur ilişkilerinin tarihi üzerine herhangi bir inceleme yapılmadığından, yapılan bu araştırmanın daha iyi anlaşılması için Tohar-Türk ve Tohar-Uygur ilişkileri tarihi kaynaklara dayanarak kronolojik bir sırayla veriliyor. Farsça bir kaynakta yer alan ve 12. yüzyıl sonu bir Türk kabilesinin olarak verilen Tuğrak/Toğrak’ın, aslında Toharların adı olduğu, dolayısıyla bir Türk kabilesi olarak gösterilen bu kabilenin aslında Türkleşmekte olan ya da Türkleşmiş bir Tohar kabilesi olduğu anlaşılıyor. Eski Uygurca kaynaklarda Sogdca kökenli olan, fakat Türkoloji literatüründe yanlışlıkla Tohrı olarak okunan Toharların adının aslında bu Tuğrak/Toğrak biçiminin bir devamı olduğu ve Sogdca fonolojik kurallara dayanarak Eski Uygurcada nasıl okunması gerektiği ortaya konuluyor. Toharların Uygurlar tarafından yok edilmediği, aksine Müslümanlaşmayla gelen Türkleşme/Uygurlaşma sonucunda ortadan kalktıkları ve Toharların asimilasyon süreçleri pek çok kanıtla (ve bir şema ile) geniş bir şekilde ele alınıyor. Toharların ve Toharcanın 11. yüzyılda hâlâ yaşadığı gösteriliyor. İleri sürülen görüşler, makalenin sonunda özet liste halinde verilen somut kanıtlarla destekleniyor. Bu kanıtlardan biri de Karbon-14 metoduyla 10.-12. yüzyıllarda yazıldıkları tespit edilen Toharca yazmalardır. Fakat Toharologlar, Toharların ve Toharcanın 8. Yüzyılda ortadan kalktığını düşündüklerinden bu karbon-14 sonuçlarına şimdiye kadar pek bir anlam veremiyorlardı. Makalede sunulan tarihi ve dilsel kanıtlar ile 10.-12. yüzyıllara tarihlenen bu yazmalar kronolojik olarak uyuştuğu için bu yazmaların Toharlar tarafından yazılmış olduğu, karbon-14 sonuçlarının yanlış olmadığı kanıtlanıyor.
aspects with regard to Tocharian-Turkic linguistic and ethnic
relations. One of these problems is whether or not the
Tocharian ethnonyms occurring in Old Turkic (Twqry,
Twq’ry) and Sogdian (Tw r’k) sources can be shown in the
toponymy of Xinjiang. To solve this problem, the present
study investigates Uighur and Chinese place names and tries to list Tocharian ethnotoponyms and ethnohydronyms in and around Xinjiang. At the end of the study, a map based on Tocharian ethnonyms is also given to show the former
geographical distribution of Tocharians in Xinjiang.
This paper examines the origins of the Turkish word ÇOCUK 'child, baby, whelp, pup'. To elucidate its morphology and semantics, other related Turkish words (i.e., bala, bebe, bebek, enik, oğul, döl, uşak and yavru) with similar meanings are also discussed.
As is well known, no consensus has been reached as to whether the phrase qqyut and qqjnut in Old Turkic inscriptions should be read as Tońukuk / Tuńukuk or another. Longstanding studies on this topic have not yet resolved this problem. The present study tries to clarify the origin of the phrase in question and its phonetic structure in Old Turkic by accounting of the etymological studies carried out on this topic and considering the spelling of this name in Chinese sources.
undoubtedly the origin of the people referred to as Yuèzhī (月氏 / 月支)
in Chinese sources. So far, historical or archaeological research could not convincingly explain the origins of the Yuezhi. The study attempts to
present and critically evaluate various theories concerning the origin of
the Yuezhi and their relationship to the Tocharians. To address this
problem, it investigates Uyghur and Chinese place names and tries to list
Yuezhi ethnotoponyms in Afghanistan and Xinjiang. At the end of the
study, two maps based on Yuezhi ethnonyms are also given to illustrate
the former geographical distribution of Yuezhi in Afghanistan and
Xinjiang. Based on these toponyms and historical data, the study also
makes an attempt to reconstruct the name Yuèzhī.
Research on words of Cumanian origin, belonging to the middle layer of Turkic loanwords in Hungarian, has been restricted so far to those occuring in the standard language or in the dialect of Kúnság (Cumania-Hungary). This paper tries to find out whether Cumanian-Kipchak elements may be present in the Csángó dialect of Moldavia, too. At the present stage of research, the lexical items of the Moldavian Csángó dialect coming from a Cumanian-Kipchak source can be classified into three sets: (1) ones that also ocur in standard Hungarian; (2) ones that can be attested both in the dialect of Kunság and in that of Moldavia: and (3) ones that are restricted to the Csángó dialect. The third category can, in principle, be further subdivided into (a) the layer of words that used to be present in standard Hungarian but, for a variety of reasons, has been preserved in the Csángó dialect only; and (b) that of words that were borrowed into the Csángó dialect separately. The present paper discusses the second and third sets only, and investigates Csángó urk ~ uruk (= Turkic urk ~ uruk), ‘lasso’, dzsepü ~ gyepü (= Turkic yapak/yapag) ‘wool’, kórhány (= Turkic korgan/kurgan) ‘hill’, and ír (= Turkic ir-/ïr-) ‘to make a notch, or breach in (something)’. Tracing the origin of these items, and specifically asking if they belong to set (a) or set (b) above, the author concludes that these words can be taken to be of Cumanian-Kipchak origin in the Csángó dialect.
Bu makalede, bir Macar generali ve toprak ağasının 1754’te Macaristan’daki çok yaşlı bir Kumandan derlediğini iddia ediği ve Hristiyanlık’taki en önemli dualardan olan “Rab’bin Duası”nın gerçekten Kumanca olup olmadığını inceledim. Araştırmalarım sonucunda bu duanın Kumanca olmadığını, Osmanlı Türkçesiyle yazılmış bir dua olduğu ortaya koydum. Osmanlı Türkçesini bilmeyen ve bilime meraklı ecnebiler bu duayı kopyalarken onu deforme ettiğinden ilk bakışta Osmanlı Türkçesi ile yazılmış olduğu anlaşılmayan bu duanın İngiltere’de 1700 ve 1713 tarihlerinde iki baskısı yapılan, çeşitli dillerde dua örnekleri içeren bir dua kitabından alındığını tespit ettim ve kitabın bu sayfasının fotokopisini makalenin sonunda verdim. Bunun sonucunda bu olayın, bu Macar generali ve toprak ağası tarafından yapılmış bir intihal olduğunu bütün kanıtlarıyla kuşkuya yer vermeyecek şekilde ortaya koydum. Bu araştırmamın yan ürünü olarak, Kumanların yaşadığı bölgelerden derlenmiş fakat şimdiye kadar ne anlama geldikleri anlaşılamamış kimi ifadelerin ve sözlerin aslında Hristiyanlaşan ve Macarlaşan Müslüman Kuman-Kıpçaklardan kaldığını tespit ettim ve bu asimilasyon sürecini tarihi kaynaklarla da doğruladım. Buna göre bu dil yadigarları, iki dilli Müslüman Kuman-Kıpçakların dilsel ve etnik bakımdan tamamen asimile olmadan önceki iki dilli durumlarını yansıtıyor: Macarca alahajdom ~ alahajdon < alah ajdon < *Allah áldjon! ‘Allah korusun (Allah + Macarca áldjon ‘korusun’)’, Macarca alfekor ~ alafekor (< *alāfekwor < *alāhüekwör) < *Allāhu ekber, Macarca hej alah hilalah < *allah heillallah < *allāh, lā ilāhe illallāh (krş. Arapça lā ilāha ilā ’llāh).
(2) Linguistische Bemerkungen zur „Vincze-Variante“ des kumanischen Vaterunsers Unter den kumanischen Sprachdenkmälern von geringer Zahl in Ungarn sind die wichtigsten wohl die Versionen des „kumanischen Vaterunsers“, die schon seit dem 18. Jh. die Fachleute und Nicht-Fachleute zugleich beschäftigen. Es gibt eine Version, die sogenannte „Vincze-Variante“ des kumanischen Vaterunsers, deren Probleme noch nicht geklärt sind. In diesem Beitrag wird also diese „Vincze-Variante“ und ihre Herkunft geprüft. Diese Variante wird erstmals im Buch von István Gyárfás aus dem Jahr 1882 erwähnt. Der ungarische General und Freiherr Lőrinc Orczy hat sie angeblich im Jahr 1754 von einem „sehr alten Kumanen namens Vincze“ aufgezeichnet. Daher stammt also die Benennung „Vincze-Variante“. Laut diesem angeblichen Kumanen namens Vincze haben die Kumanen in Ungarn im 18. Jh. ihre Kinder in den Schulen dazu gebracht, diese Version des Vaterunsers auswendig zu lernen. Diese Behauptung ist merkwürdig, da demgemäß die Kumanen bzw. die kum. Schulkinder eine solche türksprachige Variante des Vaterunsers lernen sollten, die in Bezug auf ihre grammatischen Eigenschaften und ihren Wotschatz stark vom Kumanischen abweicht und voll von arabischen und persichen Wörtern ist. Dieses Paradoxon ist jedoch bisher den Forschern entgangen. In diesem Vaterunser gibt es nämlich keine kiptschakischen, sondern nur oghuzische grammatische Formen, wie z. B. biz+i ~ bis+i ‘uns (Akkusativ)’, biz+e ‘uns (Dativ)’ (vgl. osm.-türk. bizi, bize), im Gegensatz zum Codex Cumanicus biz+ni ‘uns (Akkusativ)’, biz+gä ‘uns (Dativ)’ und zu bizni, bizge im tatsächlichen kumanischen Vaterunser aus Ungarn. Laut dem österreichischen Forscher Daniel Cornides (19. Jh.) stammt diese Variante von den Jászen alanischer bzw. iranischer Herkunft in Ungarn, und sie soll irrtümlicherweise den Kumanen zugeschrieben worden sein. Laut István Gyárfás (19. Jh.) ist sie kumanischer Herkunft. Diese beiden Feststellungen sind jedoch unzutreffend. Wie der eminente Turkologe Géza Kuun richtig festgestellt hat, ist es ein osmanisch-türkisches Vaterunser. Ich bin jedoch mit Kuun darüber nicht einig, dass diese Variante direkt vom Osmanischen ins Kumanische bzw. zu einer Gruppe der Kumanen in Ungarn gelangen ist. Diese Hypothese Kuuns ist in mehrfacher Hinsicht unzutreffend, weil eine kiptschaksprachige Gruppe (im Gegensatz zu den übrigen Kumanen in Ungarn) so einfach ein oguzisches Vaterunser nicht annimmt und es auswendig lernt, zumal sie eine, ja sogar zwei kumansprachige Vaterunser-Versionen in Ungarn hatten.
Um dieses Paradoxon zu lösen, habe ich am Anfang meiner Forschung die folgende Arbeitshypothese aufgestellt, die ich später wegen bisher unbekannter Daten und Fakten ändern musste. Wegen des Paradoxons der Hypothese Kuuns habe ich nämlich als Arbeitshypothese angenommen, dass diese Variante, die mehrere arabische und persische Wörter enthält, aus einer muslimisch-oghuzischen Gruppe unter den
muslimischen Kuman-Kiptschaken in Ungarn stammen mag. Diese meine erste Arbeitshypothese, die ich später ändern musste, stützte sich auf folgende Tatsachen: (1) In den kuman-kiptschakischen Forschungen in Ungarn ist gut bekannt, dass in mehreren Dokumenten des Heiligen Stuhls in Rom die Kumanen in Ungarn (selbstverständlich nur ein Teil von ihnen) als Muslime bezeichnet werden. (2) Der Reisebericht
des türkischen Reisenden Šeyḫ Alī unterstützt auch diese Annahme. Er hat nämlich im Jahre 1588 Kumanen (bei Šeyḫ Alī: „Tataren“) in Ungarn getroffen, die ihre Muttersprache noch sprechen konnten und „Muslime“ waren. Diese waren selbstverständlich diejenigen muslimischen Kumanen bzw. Tataren, die aus dem Gebiet der Goldenen Horde in mehreren Wellen nach Ungarn eingewandert und sich verstreut niedergelassen hatten. Auch die bisher nicht etymologisierten folgenden Begrüßungsformeln in einigen kumanischen Gebieten in Ungarn, die eindeutig auf die ehemaligen zweisprachigen Muslime bzw. christianisierten Kuman-Kiptschaken in Ungarn hinweisen, schienen
meine erste Arbeitshypothese zu unterstützen.
Man vergleiche ungarisch alahajdom ~ alahajdon < alah ajdon < *Allah áldjon! ‘Gott befohlen! / mit Got!’, alfekor ~ alafekor (< *alāfekwor < *alāhüekwör) < *Allāhu ekber ‘Gott ist erhaben!’, hej alah hilalah < *allah heillallah < *allāh, lā ilāhe illallāh ‘Herrgot!’ (vgl. im Türkeitürkischen Allah + la ilahe illallah, arabisch lā ilāha ilā ’llāh). So könnte man aufgrund dieser Tatsachen im Prinzip daran denken, dass an diesen Wanderungs-Wellen aus dem Gebiet der Goldenen Horde nach Ungarn auch die Oghuzen teilgenommen haben, und die oghuzsprachige „Vincze-
Variante“ könnte man vielleicht so erklären. Diese anfängliche Arbeitshypothese von mir hat sich jedoch wegen bisher unbekannter Daten und Fakten als Sackgasse erwiesen. Im Buch von János Jerney aus dem Jahre 1851, habe ich nämlich Daten gefunden, die den Forschern bisher entgangen sind, und diese Daten halfen mir eindeutig zu bestimmen, woher
eigentlich diese „Vincze-Variante“ stammt. Es erwies sich nämlich wegen dieser Daten, dass diese Variant eigentlich nicht authentisch ist, und deshalb kann man in Bezug auf ihre „Herkunft“ alle bisherigen Erörterungen und Hypothesen von Cornides, Gyárfás, Kuun und auch meine erste Hypothese für nichtig erklären. In seinem Buch vergleicht Jerney die Varianten des tatsächlichen kumanischen Vaterunsers in Ungarn
und gibt dazu als Vergleichsmaterial ein osman-türkisches Vaterunser, allerdings mit mehreren etwas deformierten und falsch transkribierten Wörtern. Dieses osman-türkische Vaterunser ist völlig identisch mit der „Vincze-Variante“. Abweichungen sind durch deformierte und falsch transkribierte Wörter zu erklären. In Bezug auf die Forschungsgeschichte ist dieser Umstand deshalb wichtig, weil weder Cornides,
noch Gyárfás und Kuun oder spätere Forscher darauf aufmerksam geworden sind. Oder besser: Vielleicht
sind sie aufmerksam geworden, aber wegen der Deformationen bemerkten sie nicht, dass die beiden,
also das osman-türkische Vaterunser und die „Vincze-Variante“, eigentlich identisch sind. Alle drei, d. h. Cornides, Gyárfás und Kuun, haben deshalb in Bezug auf die „Herkunft“ der „Vincze-Variante“ abweichende und unzutreffende Schlussfolgerungen gezogen. Ich wäre auch wegen meiner anfänglichen
Arbeitshypothese in diese Falle geraten, wenn ich auf die Angaben bei Jerney nicht aufmerksam geworden wäre. In seinem Buch erwähnt Jerney (1851) mit keinem Wort den „sehr alten Kumanen“ namens „Vincze“ oder den Freiherr Lőrinc Orczy als Quelle für dieses osman-türkische Vaterunser. Er gibt dafür als Quelle nur die osman-türkische Grammatik Grammatica Turcica des deutschen Orientalisten Johann
Christian Clodius (1729), wo dieses osman-türkische Vaterunser als Beispieltext erscheint (s. Anhang 2). Dieser Beispieltext bei Clodius ist auch identisch mit der „Vincze-Variante“, mit dem Unterschied, dass Clodius beim Abschreiben dieses Beispieltextes vom Buch von Brown und Keblewhite (1730) versehentlich die folgende Zeile weggelassen hat: “Senun iradetun olsoun nitegim gougde dahi jerde” (‘Dein Wille
geschehe so im Himmel wie auf Erden’). Alle Fakten weisen darauf hin, dass die „Vincze-Variante“ nicht authentisch ist. Dies wird auch durch die Tatsache eindeutig unterstützt, dass der Freiherr Orczy die Transkription des osman-türkischen Vaterunsers bei Brown und Keblewhite „Wort für Wort“ und „Buchstabe für Buchstabe“ zusammen mit allen Fehlern abgeschrieben hat. Alle Forscher, die später die „Vincze-Variante“ abgeschrieben haben, brachten weitere Fehler in die „Vincze-Variant“. In der letzten Wiedergabe dieses Vaterunser-Textes von Mária Frick aus dem Jahre 1974 ist die „Vincze-Variante“ von Orczy bis zur Unkenntlichkeit entstelltt. Für die
Chronologie der Forscher vergleiche man oben das Diagramm, das mit Seamann (1666) beginnt und mit Mária Frick (1974) endet. Aufgrund der oben und im ungarischen Teil ausführlich dargelegten Tatsachen steht also fest, dass die „Vincze-Variante“ eine Fälschung ist, und sie hat keine Beziehung zu den Kuman-Kiptschaken in Ungarn. Die Frage, warum Orczy so etwas gemacht hat, bleibt jedoch offen.
Xuanzang-Biography.
The „Xuanzang-Biography“ (i.e. Datang daciensi sanzang fashi zhuan 大唐大慈恩寺三藏法師傳) is one of the most important works of the Chinese-Buddhism. It describes the life and the Indian-journey of the famous Buddhist monk Xuanzang 玄奘 (602-664 A.D.). The Biography seems to be translated into Old Turkic (or rather into Old Uigur) at the end of the 10th century. But which Chinese version of the Xuanzang-Biography served as a basis for the Old Turkic translation is not completely clarified so far. Because of some new facts in the 9th chapter of the Old Turkic version makes the author of this article think that neither of the present versions in Chinese could be served as a basis for the Old Turkic translation. The new facts lead us namely to believe that the Chinese version translated into Old Turkic is at the present time unknown to us (cf. illustration 2).
(1) Remarks on the Tokharian-Turkic and Tokharian Uighur contacts: (Turkic twqry, Sogdian twγr’k, Persian t(u)ġr(a)q).
One of the fundamental questions of Tokharian-Turkic relations is, “when” and “where” the earliest relations took place and for “how long” they lasted. In this article I do not deal with the first two questions, but try to investigate the last one by the help of new linguistic and historical data. I point out that
the Tokharian-Turkic and Tokharian-Uighur relations can be traced back to the end of the 13th century (A.D.). The article reflects the process of assimilation of the Tokharians in the Tarim Basin and the sociolinguistic background of this process.
(2) Toharca araştırmalarında ve bütün dünyada yaygın olan bir görüşe göre Toharlar ve Toharca 8. yüzyılda Uygurların Doğu Türkistan’a göçleri sonunda ortadan kalkmışlardır. Hatta kimi araştırmalar, üstü kapalı olarak Toharları Uygurların yok ettiklerini ileri sürerler. Berlin’de uluslararası bir kongrede sunulan bildirinin tam metni olan bu makalede, literatürde ve birincil kaynaklarda aslında uzun zamandan beri var olan, fakat şimdiye kadar fark edilemeyen pek çok tarihi ve dilsel kanıt bir araya getirilerek tamamen faraziyeye ve önyargıya dayalı bu görüşlerin yanlışlığı tüm açıklığıyla ortaya konuluyor. Uygurların bu bölgeye 9. yüzyılda göç etmelerinden dolayı Toharlar ve Toharcanın 8. yüzyılda ortadan kalkmış olamayacağı kanıtlarıyla gösteriliyor. Şimdiye kadar Tohar-Türk ve Tohar-Uygur ilişkilerinin tarihi üzerine herhangi bir inceleme yapılmadığından, yapılan bu araştırmanın daha iyi anlaşılması için Tohar-Türk ve Tohar-Uygur ilişkileri tarihi kaynaklara dayanarak kronolojik bir sırayla veriliyor. Farsça bir kaynakta yer alan ve 12. yüzyıl sonu bir Türk kabilesinin olarak verilen Tuğrak/Toğrak’ın, aslında Toharların adı olduğu, dolayısıyla bir Türk kabilesi olarak gösterilen bu kabilenin aslında Türkleşmekte olan ya da Türkleşmiş bir Tohar kabilesi olduğu anlaşılıyor. Eski Uygurca kaynaklarda Sogdca kökenli olan, fakat Türkoloji literatüründe yanlışlıkla Tohrı olarak okunan Toharların adının aslında bu Tuğrak/Toğrak biçiminin bir devamı olduğu ve Sogdca fonolojik kurallara dayanarak Eski Uygurcada nasıl okunması gerektiği ortaya konuluyor. Toharların Uygurlar tarafından yok edilmediği, aksine Müslümanlaşmayla gelen Türkleşme/Uygurlaşma sonucunda ortadan kalktıkları ve Toharların asimilasyon süreçleri pek çok kanıtla (ve bir şema ile) geniş bir şekilde ele alınıyor. Toharların ve Toharcanın 11. yüzyılda hâlâ yaşadığı gösteriliyor. İleri sürülen görüşler, makalenin sonunda özet liste halinde verilen somut kanıtlarla destekleniyor. Bu kanıtlardan biri de Karbon-14 metoduyla 10.-12. yüzyıllarda yazıldıkları tespit edilen Toharca yazmalardır. Fakat Toharologlar, Toharların ve Toharcanın 8. Yüzyılda ortadan kalktığını düşündüklerinden bu karbon-14 sonuçlarına şimdiye kadar pek bir anlam veremiyorlardı. Makalede sunulan tarihi ve dilsel kanıtlar ile 10.-12. yüzyıllara tarihlenen bu yazmalar kronolojik olarak uyuştuğu için bu yazmaların Toharlar tarafından yazılmış olduğu, karbon-14 sonuçlarının yanlış olmadığı kanıtlanıyor.
aspects with regard to Tocharian-Turkic linguistic and ethnic
relations. One of these problems is whether or not the
Tocharian ethnonyms occurring in Old Turkic (Twqry,
Twq’ry) and Sogdian (Tw r’k) sources can be shown in the
toponymy of Xinjiang. To solve this problem, the present
study investigates Uighur and Chinese place names and tries to list Tocharian ethnotoponyms and ethnohydronyms in and around Xinjiang. At the end of the study, a map based on Tocharian ethnonyms is also given to show the former
geographical distribution of Tocharians in Xinjiang.
(1) The Old Turkic Xuanzang Biography IX.
The Biography of Xuanzang (Datang daciensi sanzang fashi zhuan 大唐大慈恩寺三藏法傳) is one of the most important works of the Chinese Buddhism. It describes the life and Indian-journey of the famous Buddhist monk Xuanzang 玄奘 (602-664 AD). The Biography seems to be translated into Old Turkic (Old Uyghur) at the end of the 10th century. The present study is an annotated translation of the IXth chapter of the Biography of Xuanzang in Old Turkic (Old Uyghur) and covers the period from March 656 to November 657 AD.
(2) Orijinali Çince olan 7. yüzyıla ait Xuanzang Biyografisi (Datang daciensi sanzang fashi zhuan 大唐大慈恩寺三藏法傳) Çin Budizminin en önemli eserlerinden biridir. Eser, ünlü Budist rahip Xuanzang’ın (玄奘) (M. S. 602-664) hayatını ve 627-645 yıllarında yaptığı Hindistan seyahatini konu edinir. Eski Türkçeye, daha doğrusu Eski Uygurcaya 10. yüzyıl sonunda çevrildiği düşünülüyor. Doktora tezime dayanan bu çalışma, 10 bölümden oluşan eski Uygur harfleriyle yazılmış Xuanzang Biyografisi’nin 9. bölümünün açıklamalı bir edisyonudur. Xuanzang'ın Mart 656 ve Kasım 657 tarihleri arasındaki hayatını ve Çin imparatoru ile olan yazışmaları içerir. Çincesindeki gibi Uygurca çeviride de çok özenli bir dil kullanılmıştır. 2212 satırdan oluşan bu Uygurca yazmanın harf çevrimi ve yazı çevrimi yanında Almanca çevirisi de yapılarak ayrı bir cilt teşkil eden (cilt II) “Açıklamalarˮ (Alm. Kommentar) kısmında Uygurca metne ait problemler çok detaylı bir şekilde ele alınmış ve bunlar için çözüm önerileri sunulmuştur. Eski Türkçe kaynaklarda ilk defa bu çalışmada geçen toplam 22 yeni sözcük ve deyim ve bir düzine de yeni anlam tespit edilmiş olması, bu çalışmanın Eski Türkçenin söz varlığı ve etimolojik araştırmalarına yaptığı bir katkı olarak görülebilir. Eski Türkçe Xuanzang incelemelerinde “söz sanatlarıˮ, edebi bir kategori olarak ilk defa bu çalışmada genişçe ele alınmış ve Uygurca metni Çinceden çeviren Uygur çevirmenlerin çeviri metnini oluştururken dili ne kadar ustalıkla ve özenle kullandıkları örnekleriyle gösterilmiştir (bkz. V. 4. bölüm). Bu açıdan söz konusu bu çalışma Eski Türkçenin/Uygurcanın söz varlığı araştırmalarına, Türk dili tarihi, Türk kültür tarihi ve Türk Budizm’i araştırmacılarına güvenilir bir kaynak teşkil etmektedir. Çalışmada, metinde geçen 150’den fazla Çince kökenli sözcük ve deyim üzerinde de durulmuş, bunların Çince karşılıkları tespit edilmiş, rekonstrüksiyonları yapılmıştır. Bunlar yanında, metinde geçen ve Çincesi esas alınarak Uygurcaya birebir çevrilmiş sözcükler ve deyimler de tespit edilmiştir. Çalışmanın en önemli sonuçlarından biri, belki de en önemlisi, bugüne kadar kaynak metin olarak kabul edilmiş olan ve bu nedenle şimdiye kadarki Eski Türkçe Xuanzang incelemelerinde temel olarak alınmış Çince paralel metnin (Datang daciensi sanzang fashi zhuan 大唐大慈恩寺三藏法傳), kaynak metin olmadığının gösterilmesi ve Eski Uygurca metne kaynaklık eden Çince metnin bugün artık bilinmeyen başka bir Çince metin olması gerektiğinin kanıtlarıyla ortaya konmuş olmasıdır (bkz. VII. ve VIII. bölümler). “Açıklamalarˮ kısmını teşkil eden II. ciltte bundan önceki Xuanzang incelemelerinden farklı olarak Uygurca metindeki sadece en önemli cümle yapılarının değil, problemli bütün Uygurca cümle yapılarının paralel metindeki Çince karşılıkları verilmiştir (bkz. XV. bölüm). Konuya ilgi duyan araştırmacılar bu sayede çalışmada ele alınan problemleri ve bunlar için sunulmuş olan çözüm önerilerini ve bunların gerekçelerini daha kolay kontrol etme imkanı bulacaktır. Bu yöntem, aynı zamanda Uygurca metnin çevirmeni Şingko Şeli Tutung’un çeviri tekniğini görmemizi kolaylaştırması yanında, genel olarak çeviri tekniği ve metinbilim alanında incelemeler yapmak isteyen araştırmacılara da çok geniş bir malzeme sunuyor.
The Biography of Xuanzang 玄奘 (i.e., 大唐大慈恩寺三藏法傳 'A Biography of the Tripitaka Master of the Great Cien Monastery of the Great Tang [Dynasty]') is one of the most important works of Chinese Buddhism. It describes the life and journey to India of the famous Buddhist monk Xuanzang (602–664 AD). The Chinese biography in question also has an Old Turkic (Old Uighur) translation. It was probably translated into Old Turkic at the end of the 10th century. The language of the translation is indicated as Türk tili, that is, 'Turkic language' in the colophons of the chapters III, VII, VIII, and IX of the Old Turkic work written in the Old Uighur script. The present study shows that the Chinese parallel text (i.e., 大唐大慈恩寺三藏法傳), which has been accepted as the source text (textus receptus) up to now and therefore used as the basis for the Old Turkic (Old Uighur) Xuanzang studies, is not actually the source text. In addition, it shows that the Chinese text that served as a source text for the Old Turkic translation must have been another Chinese text that is no longer known today, as well as that this X-variant was a shorter variant of the 大唐大慈恩寺三藏法傳, which is thought to be complete.