Vlésc

Vlesg (Olegg in Piemuntes; Oleggio in Italian) l'è un cumün de la Pruvincia de Nuvara che 'l cünta 13 841 abitant (dàto del des 2013 ^[1]). L'è 'l sest cumün püssee grand de la pruvincia, a metà strada tra Nuvara e 'l Lagh Magiur e al cunfin cun la Pruvincia de Vares (Vizzöla e Lunaa Puzzö).

Storia

Dopu vess staa teritori abitaa da tribü de urigin prima ligür e pö celtiga, Vlesg l'è staa part de la Galia Transpadana. La furma de la cità la ven da la limitatio rumana, cun la particularità che 'l redicul de base l'è inclinaa per rend el card paralel al curs del fiüm Tisin e adatàss mej ai carateristich del teritori.

Dopu el periud de presenza ruman, atestaa da vari retruvament archeulogich, l'è segütaa una duminaziun lungubarda (testimuniada anca lee da retruvament archeulogich). Al periud di incürsiun di Üngar e Saracen in de l'Italia setentriunala el se fa risalì la custrüziun a Vlesg de un castel, che l'è regurdaa in d'un ducüment de l'april 982, cunservaa a Nuvara e che 'l dis in l. et f. Olegio (...) prope vico (...), prope castro.

Vlesc l'è stada prima sota el Sacher Ruman Imperi, pö suta la duminaziun di Cunt de Biandraa e suta quela del Cumün de Nuvara. Düranta el XIII secul, a Vlesg gh'è stada cunferida la dignità de burgum. Segund i Statüt del 1272 la cità, münida de mür, la duveva tegnì semper agiurnaa i cunfin de la propia giürisdiziun. In del 1301 Vlesg l'è stada ocüpada per cünt del Galeazz Viscunt. In 'stu periud hin staa faa sü i mür viscuntee, che segütaven el vegg val ruman. Dopu la duminaziun viscuntea, al cità la s'è liberada de l'inflüenza nuvaresa, anca se in la sfera del dumini sfurzesch. Giamò a la metà del XV secul Vlesg l'era cunsideraa el burgh püssee pupulus e rich del Nuvares de mezz.

In del 1513, düranta la Bataja de Nuvara, che l'ha vist i Frances cuntra i Milanes e i Svizzer, quij ültim chì s'hin sistemaa propri a Vlesg. Per la sua pusiziun strategica, la cità l'è stada anca teater de scunter tra Spagnö e Mantuvan cuntra Frances e Piemuntes düranta la Guera di Trent'Ann. Cun la pas de Aquisgrana l'ha cundivis i sort de tüta la Pruvincia de Nuvara. prima in del Regn de Sardegna e pö in del regn italian ünitari.

Esempi de dialet del Votcent

Antonio Rusconi, *I parlari del Novarese e della Lomellina*, p 7

Un om gh’eva dü matai.
‘L püssè sgiovan ‘d cui inò g’ha dii ‘l par: “Par, dem la part ‘d col ch’am vin, che mé vöj andèman”. E ‘l par g’ha fai ‘l sógh parti.
Da là poch temp ‘l matà püssè sgiovan l’ha ciapà sö ‘l fat sö j’ha ‘l tocà e l’è andai in d’un pais lontan, e la ‘n se stand alegar e sparandla com un scior n’ha fai ‘d tüt ‘l razzi.
In poch temp l’ha fai bianca margarita: ‘l s’è mangià tütcoss; ‘l diaval g’ha miss la coga con ‘na gran caristia, ch’iss povar diavol chilò l’ha biö gnì a cula d’amsürè fin al pän da mangèe.
Cuss l’ha fai lü? ‘L s’è miss ‘nsèma ‘d vün ‘d cui sit, che par compassion l’ha fai ‘l sö cüraporscei.
L’eva tanta la fam ch’iss povar diaval ch’al provava, c’l’ha dubiö mangèe ‘l giandli ch’i mangiavan i nimai, parchè ‘d cui ch’l’ha fai mangèe ‘l fat sö g’ha gnanca podö vègh un fil.
La vita da ladar ch’al minava l’ha fai gnì cà ‘d ment, e tra lü e lü l’ha dii: “Tücc i sarvitói ‘d mè par mangian com i sciori, e mè chilonsé i ‘m mòr ‘d fam?”
Sanza pansègh tant lü l’ha dii: “Mé farò ‘l folmi, indarò a cà ‘d mè par e ‘l pragarò tant ch’al gh’abia ad mè compassion. Sgià ‘l fal ch’ho fai l’è gröss e s’am pardona l’è ‘n de piö.
Vü g’hii dirit d’arfaghem par vöst matà; e mé igh dirò che m’è gnö inivì la vita da baloss, e ch’il pregh ‘d tignim almanch com jün di sö servitoi”.
Dit e fai l’ha ciapà sö ‘l dü da cóp; ‘l s’è miss in viagg e l’è ‘ndai a cà sóga. Lü l’eva ‘ncò lontan dla sö cà, che sö pari l’eva sgià lümà. Ost povar vegg, vghend ‘l sö matà, gh’è gnö tant magon ch’l’ha cors incontra e piangend cum ‘n matà ‘l gh’ha miss ‘l brasci al cöl e l’ha basà sö tüt.
Ust matà l’è restà tant imbysmà c’l’ha pena podoeu digh: par, mè n’ho fai tanti e tanti ch’i sarò mai pioeu degn ‘d vess ciamà voeust matà.
‘L par tüt content ‘d vè vüst ‘l sö matà, gh’ha dai órdin ai servitoi ‘d vistìl dla festa e ‘d mötagh in dé un bel anè;
e pö gh’ha dii: "Tirè fora ‘l vidè ‘l püssè grass e bè, mazzèl, mangiómal e stóma sö legar.
Parchè cuss’ mè matà i l’eva pardö e l’ho trovà, l’eva mört e l’è gnö viv". E disind ist robi chilò ‘l s’è miss a sautèe dla consolazion.
Dainò ‘n po ‘l matà prüm ch’l’eva n’andai a rigülì i camp, l’è gnö a cà, e quand l’è stai inò a riva l’ha sintö ch’i sunavan ghitara e mandolin, e favan cogäta.
Lü l’ha ciamà ai servitoi coss’i favan e lói gh’han dii: "L’è rivà vöst fradè e vöst par l’ha ordinà ‘d mazzèe ‘l vidè grass ‘l pü bè e ‘d stèe alegar, parchè l’è gnö cà san e salv".
Lü par aut l’ha mia vorsö ‘ndèe dent, che anzi l’è gnö tant rabià, che in cula ‘l par l’è gnö fora pregandal d’andèe dent.
Lü aló gh’ha dii: “Par coss j’ho mai fai mé par tratèm insé? Mé, che da tancc agn j’ho sempar fai cul ch’i ho podö, i m’hi mai però fai ‘l festi che ‘dess vögh fègh a cól inò, né m’hi mai dai un quatrin par stèe alegar con i mè amis;
Vü però i vdì che st'vöst matà, ch’l’ha mangià tüt ‘l fat sö con col tali (ìm capì) ‘l vegn a cà e vü igh mazzè ‘l vidè pussè gröss e grass e fè con lü baldoria”.
“Matà, té ‘t sé sempar con mé, e ‘l fat mè l’è tö.
Par l’ariv ‘d tö fradè l’eva necessari fèe fösta e stèe alegar, parchè ‘st tö fradè l’era mört e l’è gnö viv, i l’eva pardö e l’è tornà cà”.

(Antonio Rusconi, I parlari del Novarese e della Lomellina, 1878)

Riferiment

↑ Statìstiche demogràfiche ISTAT. Statìstiche sö la popolasiù del Istitùto Nasiunàl de Statìstica relatìve al 31 de Dezember 2013.

[1] Statìstiche demogràfiche ISTAT. Statìstiche sö la popolasiù del Istitùto Nasiunàl de Statìstica relatìve al 31 de Dezember 2013.

[1]