Azteke
Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Heëlesj. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.
Azteke, óch waal Mexica, woar e indiaanse volk en Meso-Amerikaansje besjeving deë leëfde va 1200 bis midde zestieënde ieëw i 't hütse daagse Mexico. Ze sjtónge bekank um dön militaristisje leëveswies en woare óch beruch vaweënge de minsjeoffers. 't Óffere va minsje woar 'n zieër wiechtig óngerdeel va dön keltuur en sjpiritualiteet. Centrum va 't Azteekse riek woar de sjtad Tenochtitlan, waat me kint besjawwe as vuurleuper va de hütse hoofsjtad Mexico-Sjtad. 't Riek góng t'n ónger tiedes krieëge mit de Sjpanjaarde i 1521 ónger leiding va Hernán Cortez. De leste keuning, namelig keuning Mohtecuhzuma II, sjtórf toen i e gevech.
Ontsjtoa en naamsherkóms
[bewirk | brón bewèrke]D'r naam Azteke woar pas algemeë bekank noa dat d'r Pruusje wetesjapper Alexander von Humboldt, 't volk deë heë óngerzeukde, Azteken neumde. De Azteke zelf neumde zich allewiel Culhuah, Mexica of Tenochcah. De leste twieë benaminge zint aaf te leie va 't lank oeë zeë leëfde, en g'n sjtad Tenochtitlán. De conquistadores (Sjpaanse veruiveraars) nömde 't volk Mexicas, waat nag sjteets gebroekelig is i hütse Mexico. De sjproak deë de Azteke kalde, woar 't Nahuatl. Azteek verwieës noa Aztecah, waat zoeëget as lüj va Aztlan beteëkent. Aztlan woar vólges uëverlevering 'n mytisje plaatsj i ge noarde va 't riek oeë hón aafkóms woar. Dön god Huitzilopochtli beveel de Azteke zich örgesj angesj te vastige, en waal noa inne plèk oeë inne adelaar 'n sjlang veróberde op e kaktus. Dat woar óp e eilank i 't Texcocomeer. Noa deen boewden de Azteke hön hoofsjtad óp ge meer. Dees legende weëd óch aafgebild óp 't woape va Mexico.
Maachsoetbreiing
[bewirk | brón bewèrke]Aavankelig woare de Azteekse soldate ónger dienst va de sjtadsjtate deë óntsjtónge noa de val va 't riek va de Tolteke, de veurige wiechtige maachhöbber i g'n sjtreek. I ge sjpieër Middelieëwe (1372-1427) woare de Azteke vazalle va de Tepaneekse keuning Tezozomoc. Noa de doeëd va dees leider, koam Maxtla aa de mach, deë inne zieër hadhengige leider woar. Um de mach oet te breie, beleëgerde de Azteke de Tepaneekse hoofsjtad Azcapotzalco. Noa hóngert daag kapitulieëde de Tepaneke, oeë-noa Maxtla woeëd gevangegenoame en geöffed. G'n Tepaneekse sjtad Tacoplan, voegde zich mit Tenochtitlan en Texcoco beieen tót 'n triple alliantie: 't Azteekse riek. Ónger keuning Montezuma I (1440-1469) woeëde deler veruiverd va d'r Pacifiek bis aa g'ne Gólf va Mexico. Axayacatl (1469-1481) veruiverde Tenochtitlan zing zöstersjtad Tlatelolco, en óngerwieëp de Huaxalteke. Ahuitzotl (1486-1502) woar 't mieës succesvól. Heë verdubbelde de umvang va ge riek, oeë-mieë 't zich dan oetsjtrikde bis Guatemala.
Sameleëving
[bewirk | brón bewèrke]G'n Azteekse sameleëving woar verdeeld calpultin (inkelvaad: Calpulli), de zoeëgeneumde clans. Mieëdere clans vörmde 'ne altepetl (mieërvaad: altepemeh), waat zoeëget vergeliekbaar is mit 'n gemingde: de kleinste besjturlige eenheed va inne sjtaat.'t Góf wieër twieë klasser binne deë clans: de piltin (adel) en de macehualtin (börgerlüj). sjlaver woeëde neet as vólwaardig óngerdeel gezieë va de sameleëving. De klasser woare egelig irfelig bepaald, meh minsje oet macehualtin-sjtank kóste zich ópklimme tót piltin, dewiel piltin zingen sjtank kónge verlere durch zjwaakte te tuine in beivuurbild krieëgsituasies. Sjlaaf-zeen woar noeëts irfelig bepaald; mieëstes woeëde criminele en krieëgsgevangene tót sjlaaf gemaak. Sjlaver woeëde verkóch óp sjlavermerte, oeë-va de groeëtste zich bevónk i Tlatelolco. De sjlaver woeëde neet durchverkóch, alling went zie as lestig woare verklieëd. Óch hant de sjlaver 't rech um te vlöchte va dön mieëster óf d'r zuën doa va. As heë óf zie inne tempel berieke kós, zunger obbenüts gevange geneume te woare, woar heë vrieë. Ieëmes deë de sjlaaf teëngeheelt, woar zèlf tót sjlaaf gemaak.
Ópmerkelig vuur 'n sjtankmaatsjappie woar dat de piltin zjwieëder gesjtraaf woeëd vuur vergriepe óf angesjzinse uëvertredinge va de wet as de lieëger macehualtin. Dit, i de wetesjap dat de piltin inge wiechtige vuurbildfunksie hant. Behauve de twieë klasser en de sjlaver, góf 't óch pochtecah, deë deende as sjpionne vuur 't Azteekse riek, allewiel zeë óch gewapenke hangelare woare. I de sameleëving woare ze de riekste sociaal aagebakenke gróp. 't Woar vuur pochteca alling tówgesjtange binne ege gemingsjap te trówe. Get kinmarkenks woare de minsjeóffesj. Minsjeoffesj woare vuur de Azteke inne wiechtige goddelige ópdrach. Sómwieles woeëde óch krieëge gevuëd um aa nüj minsje te koame, besjtömt vuur 't ófferceremonie, zoeëwie de bleumekrieëg. Mieëstes woeëde ze dan bei de Temple Mayor (Groeëte Tempel) geöffed. Noa sjatting góf 't 4.000 minsjelige óffesj, allewiel de Azteke zèlf 80.400 sjlaachóffesj aageuve. De verklieëring vuur 't óffere va minsje luëpe oetin. Zoeë geëve sómmige brónne aa dat i 't Mexico va d'n tied woeëd geóffed as aafsjrikfunksie, dewiel anger theorieë aageëve dat 't óffere egelig deende um de vleisjsjieëste en doamit eiwit-tekót te bepirke i 't gebeed, dös vuur kannibalisme.
Óch sjtoa de Azteke bekank um dön twintigtallig sjtelsel. Um te telle, woeëd vuurbild genuëme aa de heng en de veut, waat dös e totaal góf va tieën vingesj en tieën tene. Vöal anger Indiaanse besjevinge völgde óch dees reëkemethode.
't Eng va de Azteekse besjeving
[bewirk | brón bewèrke]D'r inval va d'r Sjpaanse conquistadores, beteëkende 't eng va d'r Azteekse besjeving en höar riek. Vólges Azteekse uëverlevering woeëd dit al i 1519 vuursjpeld, twieë joare vuur de óngerwerping. Vólges de legende zów óch de god Quetzalcoatl va'noet 't oeëste 't riek koame ópeise. Um e god perbere tevreë te sjtelle, woeëde e groeëter aatal minsje geöffed, waat zörgte vuur ópsjtank i 't riek en höar direkte umgeëving. Aavankelig twiefelde de Azteke aa d'r óntdekkingsrieziger Cortez, oeë-va gedaach woeëd dat heë allich d'r god Quetzalcoatl kan zeen. Quetzalcoatl han namelig wie Cortez e blank gezich en inne gelben baard. Óch woare de Azteke en 't vólk ónger d'r indrök va de sjipper, peërd en woapetoeg va de Sjpanjaarde. Keuning Mohtecuhzuma II, besjleet doa óp de Sjpanjaarde gesjenke 't geëve i d'r vörm va good en juwele. Óngerwiel zóg heë teënge de Sjpanjaarde dat zeë beëter neet noa de Azteekse hoofsjtad Tenochtitlan kóste goa. Dees ópróp woeëd genigeerd. Óch viejande va de Azteke, wie de Tlaxcalteke deende zich a de Sjpanjaarde en goave dön wiechtige militaire infermasie en vóchte oetintelig aa Sjpaanse zieë i d'r krieëg oetbruëk noa de Sjpaanse ruëftóchte. Zoeë vónke Sjpaanse óntdekkingsriezigesj good en juwele aachter inne dichgemetselde muur. Twieë Azteekse bewakesj duëde doa óp de Sjpanjaarde. Cortez besjloat noadeen de Azteekse keuning te giezele, meh Mohtecuhzuma II koam i e gevech um 't leëve, noadat de Sjpanjaarde Azteekse ceremonieë perbeerde te versjtuëre, weil zölke ceremonieë durch de kattelige Sjpanjaarde as heides woeëd gezeen. I reaksie hei-óp verjeegde Azteekse legers de Sjpaanse conquistadores. Sjpieër koam Cortez truuk mit e 150.000 tróppe tellende leger, dat groeëtedeels besjtóng oet viejandelige legers va de Azteke. Dit riselteerde i e bloodbad. Noa de krieëgshangelinge woeëd de leste hoeëge Azteekse ambtenaar Cuauhtemoc durch de Sjpanjaarde ópgehange. Kót d'r noa woeëd 't Azteekse gebeed óngerdeel va de Sjpaanse kolonie Nüj-Sjpaanje.