Jazz

Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mestreechs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.

---

Jazz is 'nen oersprunkelek Afro-Amerikaanse meziekstijl mèt es hoofkinmerke improvisatie en swing. Soliste improvisere binne e veuraof vasgestèld kader hun solo's, die in de regel e gesyncopeerd ritme höbbe. Jazz weurt 't mieste in kamermeziekbezètting gespäöld, meh besteit ouch in orkesvörm (big band) en solovörm (miestens mèt piano).

De meziek oontstoont roond in 1900 in New Orleans en heet zien wortele in diverse awwer meziekgenres vaan alderlei aofkoms, in 't bezunder de ragtime. Nao d'n Ierste Wereldoorlog verspeide de meziek ziech euver gans de Vereinegde Staote, zeker ouch - zij 't in verwaterde vörm - euver de blaanke bevolking. Ouch in Europa zouw in 't Interbellum hendeg populair weure. In de jaore daarteg oontwikkelde ziech de swing, die evels in de loup vaan de jaore veerteg laankzaamaon verwaterde tot populaire meziek mèt jazzinvlood.

Nao d'n Twiede Wereldoorlog kraog de jazz e twiede leve es kunsmeziek; de bebop, dee ziech de jaore daoveur boeten 't gehuur vaan de mainstream had oontwikkeld, kaom noe aon de oppervlaakde. In de jaore viefteg kristalliseerde ze oet in get rösteger stijle wie cool jazz en hard bop, stijle die in de ganse westerse wereld door combo's woorte euvergenome en al gaw e vertrojd geluid woorte. E klein grupke musici eisde nog mie vrijheid en kaom tot de free jazz, 'ne belaankrieke stijl vaan de jaore zèsteg.

Vaanaof de jaore zèsteg leep de jazz, oondaanks flirts mèt oonder mie popmeziek, in populariteit trök, zeker wie de groete stare eine veur eine storve en de media de jazz doedverklaorde. Sinds 1980 höbbe väöl muzikante ziech geriech op fusiestijle in alle meugeleke soorte. Oondaanks tot de jazz noets mie ech groet is gewore, gief 't nog ummer 'n oetgebreide infrastructuur die de meziek oondersteunt.

Gaank vaan zake

Improvisatie

Wie gezag drejt jazzmeziek in de ierste plaots um improvisatie. Dit wèlt zègke tot de musici, binne aofgesproke kaders, zelf hunne meziek t'r plaotse bedinke.

Miestens musicere jazzmuzikante op 'n akkoordsjema. Dit is dèks 't bluessjema (12 maote mèt de akkoorde I-I-I-I-IV-IV-I-I-V-IV-I-I/V), of 't sjema vaan 'ne song. De klassieke Tin Pan Alleysong kint 32 maote, georganiseerd volgens 't sjema AABA (twie kier ach maote A, ach maote B, daan nog ins ach maote A). Ouch väöl oersprunkeleke jazzcomposities ('n traditie die pas nao d'n Oorlog veuj aon de groond kraog) volge dat AABA-sjema. Vaanajds späölt me iers 't orzjineel eine kier door en geit me daonao improvisere. Ederskier tot 't akkoordsjema gans veurbijkump neump me e chorus (lètterlek 'refrein', umtot de 12 of 32 maote soms allein mer 't refrein vaan 'ne ganse song zien). 'ne Solo kin bestoon oet ein of miejer choruses.

In de modaole jazz weurt neet op 'n akkoordsjema, meh op 'n modus ('n aw kèrktoensoort) geïmproviseerd. De free jazz is atonaol en improviseert daorum neet op akkoorde; dèks is 't dao ouch touwgestande um mèt miejer speulers doorein te solere ('collectief improvisatie').

Wee 'ne solo geit speule, moot vaan teveure weure aofgesproke, al kinne sommege dinger ('t begin en ind vaan 'ne solo) wel speulentere weure beslote. Bij de New Orleans-jazz waor en is de solo veurbehawwe aon de melodie-instruminte, bij big bands zelfs aon mer e paar orkesleje. In de moderne jazz nump evels de piano ummer wel 'ne solo veur häör rekening, dewijl ouch bas- en drumsolo's neet oongewoen zien. Drummers kinne natuurlek neet op 'n akkoord of 'ne modus improvisere en hove ziech neet aon choruses te hawwe; hun soli gelle es oonderbrekinge vaan 't normaal sjema. Ouch zengers kinne improvisere; dit doen ze dèks mèt oonzinlèttergrepe (zoegeneump 'scatte'). Veural Ella Fitzgerald heet de zaank es volweerdeg improvisatie-instrumint tot groete huugde gebrach.

Ritme

Syncopering

Wie bekaans alle Afro-Amerikaonse meziek is de jazz sterk gesyncopeerd. De vreuge jazz heet in groete lijne 'tzelfde ritme wie de ragtime: De bas gief de sterke maotdeile aon, de akkordinstruminte geve alle veer de tèlle aon, dewijl de melodie in syncope verlöp. Aon dit contras - melodie in syncope, begeleiing zjus strak in 't ritme - oontlient de jazz häör dansante spanning. Vaanaof de swing deit de bas alle veer de tèlle (zuug oonder); de groove ('t veulbaar ritme) weurt daodoor aanders.

In snelle stijle, beveurbeeld in de bebop verlöp de solo soms in continu zèstiende note. In dat geval is vaan syncopering gein spraoke.

Swing (ritme)

Hard swing: d'n ierste noet doort wel drei kier zoe laank es de twiede, allewel tot de notatie aanders kin suggerere.

Kinmerk vaan de mieste jazz is swing. Dit wèlt zègke tot me 'n gelieke twiedeilege verdeiling vaan 'n tèl (in de regel dus twie achste note: ♫) veraandert in 'n oongelieke: d'n ierste noot krijg mie naodrök en doort e stök laanger es de twiede. Dèks weurt dat neet in de notatie weergegeve. 't Rizzeltaot kin klinke wie 'n trioolverdeiling (♩♪) of zelfs wie e gepuncteerd ritme (zuug pleetsje heineve).

De swing is ech al e dujelek kinmerk vaan d'n allerierste jazz, dewijl 't in de klassieke ragtimes vaan Scott Joplin en zien tiedgenoete nog neet veurkump. Dit versjèl is ouch dujelek te hure in beveurbeeld Jelly Roll Morton zien versie vaan de Joplin-compositie Maple leaf rag. Wel kump 't soms in de blues veur. 't Liekent daorum get typisch veur de regio. Me heet dit wèlle verklaore oet 't Frans verleie vaan Louisiana: ouch in de Franse barokmeziek kump dit princiep vaan oongelieke achste note veur, boe me 't inégalité neump.

Swing oontbrik soms wel in de snelste jazzstiele, umtot 't in zoe'n tempo neet zouw klinke. Dao kint me daan 'n gelieke verdeiling in zèstiende note.

Instrumentatie

D'n instrumentatie vaan de jazz versjèlt per stijl en zeker allewijl is alles meugelek. De constante door de jaore heer is evels wel tot blaosinstruminte dominere. Dit kump door de wortele vaan de jazz in de gesyncopeerde blaosmeziek (zuug oonder).

D'n oersprunkeleke New Orleans jazz of Dixieland had en heet es melodie-instrumente de klarinèt, de trompöt of kornèt en de trombone. De ritmesectie varieert, nao gelaank of me wel of neet löp. Stoonde/loupende bandsjes laote de bastoene dèks door 'nen tuba speule en de akkoorde door 'ne banjo; bij zittende/concerterende bandsjes zien contrabas en piano ouch meugelek. De contrabas weurt in de jazz - in alle stijle - in de regel geplök. Ouch 't wesbord is in de vreuge jazz e väöl gehuurd instrument.

In de jaore twinteg kump de saxofoon in de mode, dee ummer mie e symbool vaan de jazz tout court weurt. In Europa nump Django Reinhardt de gitaar es jazzinstrument op. Joe Venuti nump de viool mèt de meziek in. Dees twie instruminte vinde evels door hun klein volume geinen ingaank in de mainstreamjazz, umtot ze te zach klinke.

In 'ne bigband speule dèks veer trompötte, veer trombones, veer saxofoons, piano en slaagwerk. Trompöttiste mote soms wissele nao de kornèt, en vaan saxoniste weurt soms gevraog 'n aander typ saxofoon te numme (alt > sopraon; tenor > bariton), al nao gelaank wat de partituur vreug. De klarinèt oontbrik dèks, meh kin eventueel ouch door 'ne saxofonis weure bespäöld.

In de moderne jazz kristalliseert ziech e vas combo, miestens e kwartèt vaan ei melodie-instrumint (miestens trompöt of saxofoon), piano, bas en drums. De ritmesectie is zoe normaal tot me, wienie ein instrumint weurt eweggelaote, dèks expliciet vaan piano-, bas- of drumloes kwartèt sprik. Ouch groeter combo's mèt miejer melodie-instruminte koume veur, zoewie groete ensembles boe-in ritme- of akkoordinstruminte dobbel bezat zien. Zeker in de rockjazz weure modern, elektrisch versterkde instruminte gans normaal (èllentrikke gitaar, èllentrikke piano, basgitaar [dee de contrabas vervingk], vibrafoon).

't Touwveuge vaan 'ne zenger is in de mieste stijle vrij normaal, al blijf jazz wel in de ierste plaots instrumentaole meziek. Sommege jazzmusici, wie Louis Armstrong en Chet Baker, woorte zoewel es zenger wie es instrumentalis hendeg bekind.

Historie en stijle vaan de jazz

Scott Joplin maakde de ragtime in gans Amerika (en daoboete) populair.

Heieuver besteit gein einstummegheid, meh 'ne consensus besteit wel. Me moot ziech ouch bedinke tot de oontwikkeling vaan de jazz hendeg snel is verloupe. Es gevolg heivaan höbbe oontwikkelinge, die hei weure geprizzenteerd es nao-ein gebäörd, ziech in feite dèks euverlap. D'n oonderstroum vaan bebop begint al op te koume es de swing, in eder geval in populariteit, op zie huugdepunt steit. Daobij zien oet de mode geraakde stijle blieve bestoon en zien hun groethede ouch blieve optrejje. Louis Armstrong traoj beveurbeeld nog op wie in 1960 d'n ierste free jazz woort gemaak; heer trok daobij ouch in zien naodaog e väöl groeter pebliek es d'n avant-garde.

De prehistorie

Vaan de late zestiende iew tot de negentiende iew woorte negers oet Wes-Afrika nao de Nuie Wereld versjeep. In deen oonderdrökde wereld verlore de slaove hun taole en religies, meh hunne meziek en dans bleef nog laank behawwe; de lèste rapporte vaan zulke ritueel danse stamme oet de jaore viefteg vaan de twintegste iew. Zeker zoe belaankriek is evels d'n invlood - toen al, meh zeker ouch nao de slaovetied - vaan de westerse meziek, die de slaove tot ziech krege door christeleke hymnes en volksleedsjes. De work songs en negro spirituals stoonte aon de weeg vaan versjèllende 'zwarte' stijle.

Wie de slavernij in 1865 woort aofgesjaf in de Vereinegde Staote raakde de zwarte bevolking hendeg verpauperd meh kaom wel nog mie mèt de blanke muziekcultuur in aonraoking. Dit rizzelteerde in sumpel lejer mèt akkoordbegeleiding en 'n typische ritmeveuring: de blues. Neve deze meziek, dee op 't platteland vaan de Mississippidelta tot bleuj kaom, oontwikkelde ziech in de stei 'nen aandere muziek mèt Afrikaansen invlood: de ragtime, miestal veur piano solo, 'nen hendeg ritmische meziek boebij de syncopes in de melodie zörgde voor 'n veur deen tied oongekind dansant geveul. Ragtime gespäöld door 'ne brassband, wie de muziek vaan James Reese Europe (populair gewore in d'n Ierste Wereldoorlog), waor de directe veurluiper vaan de jazz.

New Orleans jazz

Kornèttis en trompöttis Louis Armstrong is de bekindste New Orleans-jazzmusicus.

In New Orleans oontstoont de jazz doortot brassbands blanke songs, lendelek-zwarte blues en steidelek-zwarte ragtimes gónge speule en dat op dezelfde gesyncopeerde meneer bewèrkde. Es stiechter en leier vaan 't ierste jazzensemble weurt Buddy Bolden geneump; de ier vaan inventor of jazz woort later door de weineg besjeie Jelly Roll Morton nao ziech touwgetrokke. In 1917 zörgde d'n Original Dixieland Jass Band veur de ierste grammofoonplaat mèt jazz, de Livery stable blues.

De jazz sloog, zeker ouch door dit succes, snel euver nao aander stei, veural in New York en Chicago. De groetste naome oet deen tied zien kornèttis en trompöttis Louis Armstrong en pianis Art Tatum. De muziek woort in commerciële vörm euvergenome door de blanke, wie Paul Whiteman, um dee zien orkes de charleston-rage oontstoont en veur wee George Gerschwin zien orkeswerke sjreef.

De New Orleans jazz weurt ouch wel Dixieland geneump, meh dèks is dat de naom veur de börgerleke jazzmeziek vaan nao d'n oorlog, dee sterk op de vreuge jazz trökgreep (zuug oonder). Belaankriekste kinmerk vaan deze meziek is de heterofoon melodie-indeiling: in de neet-solistische gedeiltes blijf de trompöt 't diechste bij de oersprunkeleke melodie, dewijl de klarinèt ze get drökker umspäölt en de trombone allein de hooflijne volg. Ouch kinmerkend is de ritmesectie, die 't stride-princiep vaan de ragtime euvernump: de ierste en daarde tel weure sterk benaodrök (door d'n tuba of de bas, zoewie door de groete trom), de twiede en veerde get zwaker.

Swing (stijlperiood)

In de jaore daarteg oontstoont in New York 'n nui soort jazz: de swing. Dezen jazz waor homofoon (in plaots vaan heterofoon, wat de New Orleans jazz waor), lag geine naodrök allein op de ierste en twiede slaag meh op alle veer slaoge, en leep op 'n loupende, oonoonderbroke baslien. 't Besjeie ensemble woort ouch ummer groeter, tot 't op 't niveau vaan 'n big band kaom: veur eder instrumint dèks veer stök. Arranzjere woort zoe get professioneels. Gevolg waor ouch tot de mieste muzikante zelde of noets aon 'ne solo touwkaome; allein d'n ierste trompöttis, saxofonis, trombinis etc. had dat rech. Aon 't eind vaan de jaore daarteg kaom Amerika in de greep vaan 'n big-bandraazj. Groetste naome oet deen tied waore Duke Ellington, dee opelek inspiratie haolde oet de klassieke muziek, en de blaanke Benny Goodman.

Daonao vercommercialiseerde 't genre. Bij populair bandleiers wie Glenn Miller gónge de solo's nao d'n achtergroond en kraoge romantische, touwgenkeleke nommers sterk d'n euverhand. Ouch woort de zenger, vreuger 'n bijfiguur, ummer belaankrieker, wat stare wie Frank Sinatra oplieverde. Deze vörm vaan swing vèlt koelek nog jazz te neume, veural umtot 't improvisatie-illemint bekaans oontbrik. Toch is ze vaan groet historisch belaank: gestileerde swing bleef tot deep in de jaore viefteg de populaire meziek vaan de VS.

Intösse waor de jazz ouch nao Europa euvergeslage, en waore Europese muzikante ouch begós ze zelf te speule. Internationaol 't bekindste woort de Fransoos Django Reinhardt, dee de gitaar es solo-instrumint inveurde en de groondslag lag veur de zigeunderjazz. Ouch in Nederland oontstoont 'ne scene, mèt oonder mie de Surinaamse saxofonis Kid Dynamite en mèt The Ramblers, 't showorkes vaan de VARA, wat jazz combineerde mèt e rippertoire vaan Nederlandse populaire meziek en dao oongekind geleef mèt woort.

Bebop

Dizzy Gillespie, ein vaan de belaankriekste figure oet de bebop.

Wie de swingraasj veurbij waor en 't groet pebliek ziech mier op songs góng riechte, hadde sommeg getalenteerde muzikante genoog vaan de conformistische conventies in de muziek, e gónge die conventies verbreke of temeenste sterk oprekke, in klein combo's boe edere speuler solis kós zien. Zoe oontstoont de bebop, mèt hiel sterke harmonische oetbreiing (dreiklaanke en veerklaanke make plaots veur vief-, zès- en zeveklaanke; chromatische alteratie weurt de gewoenste zaak vaan de wereld), hoeg tempo's, en wieneg melodieus, wèl solo's (dèks opgebouwd oet lang series vaan zèstiende note). Hei had de jazz definitief 't niveau vaan kunsmuziek gehaold. Groondlègkers waore Charlie Parker, Dizzy Gillespie en Thelonius Monk. Veural Parker greep sterk trök op de jazz vaan Kansas City, dee dèks es veurluiper vaan de bebop weurt geneump.

Allewel tot de bebop noets ech populair woort, stoont 't wel volop in de belaankstèlling en lokden 'r sterke discussies oet oonder jazzfans. 'n Exclusief Amerikaanse zaak waor 'r ouch neet: in de jaore viefteg woort oonder mie Paries e bleujend centrum vaan moderne jazz. Ouch bleujde in dezen tied d'n ierste groete fusiestijl op: de Latin jazz. Wie Dizzie Gillespie góng samewèrke mèt de Cubaanse muzikant Chano Pozo oontstoont de 'Cubop'.

Reacties op de bebop

Neo-Dixieland

'n Reactie op d'n euververhitte, väöl vaan de luustereer en de speuler vragende bebop bleef neet oet. Sommege lui gónge veur 'ne revival vaan de jazz oet de jaore twinteg, mèt artieste wie Lu Watters. Deze meziek heet oet d'n hook vaan jazzleefhöbbers kritiek gekrege, neet allein umtot ze oet d'n tied waor meh ouch umtot väöl vaan de meziek in vergelieking mèt d'n jazz vaan roond 1920 get taam kloonk. D'n Dixieland, dee zeker ouch in Nederland hendeg populair woort, is veural 'n zaak vaan de blaanke, al kraog 'r ouch steun vaan zwarte aajdgedeende oet de jazzwereld; neet in de lèste plaots vaan Louis Armstrong, dee bebop es 'Chinese meziek' umsjreef.

Cool jazz

D'n invloodrieke Miles Davis heet 'n rol vaan beteikenis gespäöld in versjèllende stijle.

De cool jazz waor väöl wat de bebop neet is, en bij oetbreiing wat de mieste jazz tot daan touw noets waor gewees. De ritmische puls oontbrik gooddeils, de soli zien neet al te wèld en dèks ouch neet virtuoos. D'n iersten aonzat vint me al in de bebop-tied bij figure wie Cannonball Adderly, die bij väörkäör trökvalle op romantische songs boe e snel ritme noe eine kier neet pas. Pas in de loup vaan de jaore viefteg weurt 't evels 'n eige stijl, mèt es groetste naom Miles Davis (album Birth of the cool). Ouch in Californië oontsteit 'n oetgebreide scene, bekind es Weskösjazz. Hei-in speule opvallend väöl blaanke, wie pianis Dave Brubeck. Astrein oontsteit in de cool jazz 'n neiging tot experimentere. Miles Davis veurt de modaole jazz in (dee me gemeinelek liet beginne mèt So what), boe gein akkoordsjemata meh toenreekse es basis weure gebruuk. Ouch mèt 't ritme woort geëxperimenteerd, beveurbeeld in 't album Time out vaan Brubeck en zien ensemble.

Hard bop

D'n hard bop kaom naoventrint tegeliek op, mèt vertegewoordegers wie Sonny Rollins en veural John Coltrane (same te hure op Tenor madness). Deze stijl waor, aanders es de cool jazz, neet gemeind es tegestèlling tot de bebop. De tempo's ligke hei vrij hoeg, en de soli zien ouch e stök virtuozer en zwoerder belaojer. Wel is de meziek in 't gemein sumpeler vaan opzet, en weurt de ritmische cadans dujeleker neergezat es in de bebop. Heidoor ligk de vreugen hard bop vrij good in 't gehuur. Noe nog is dit geluid naoventrint de mainstream vaan de jazz.

Ouch in deze stijl sloog me evels aon 't experimentere. In naovolging vaan Davis góng ouch Coltrane modaole jazz speule (beveurbeeld in zien versie vaan My favorite things), zoewie verwied tonaole jazz (beveurbeeld Giant steps, boe de hermenie constant in tertsverwantsjappe moduleert). Tegen 't ind vaan de jaore viefteg waor de jazz, nao e paar jaor vaan bezinning, weer sterk in d'n avant-gardemodus gekoume. Regele en dogma's kaome ummer mie t'r discussie te stoon.

Free jazz

De touwgenome vrijheid in de hard bop veurde tot slot in 1960 tot de free jazz, bedach door 'n gróp musici oonder leiing vaan saxofonis Ornette Coleman. Zie doel waor veur alle parameters los te laote: gein akkoordsjema of leed mie es basis vaan improvisatie, gein tonaliteit, gein al te sterk ritmegeveul. Ouch 't gebruuk vaan verwijde technieke ('t 'ooneigelek' bespeule vaan de instruminte) woort normaal, zeker in de saxofoonsoli vaan Coleman zelf. Vaan kortbij bezeen blik evels ouch deze meziek structuur en regele te höbbe, al waore 't mer negatief regele wie "gein tonaliteit". Daobij zien de musici noe eine kier gesjaold in de jazz, wat in de improvisaties doorklink: me huurt dèks nog 'ne loupende bas, swing-ritmes of bebop-echtege melodielijne.

De free jazz had en heet wieneg aonhengers, meh is historisch wel belaankriek. Diverse muzikante die 't in later vörm vaan jazz höbbe gemaak, zien in de free jazz begós; soms höbbe ze nog gans get vaan die esthetiek nao hun later werk mètgenome.

Rock jazz

Wie me op dezen doedloupende weeg neet mie wijer kós, zoch me inspiratie in verminging mèt popmeziek. De mingvörm weurt miestens "jazzrock" geneump, meh "rockjazz" is correcter, umtot de meziek in weze jazz en neet rock is. Ouch de naom fusion weurt gebruuk. De grooves vaan de rock en 't gebruuk vaan elektrische piano's, gitare en basgitare zien kinmerke die de rockjazz dudelek oondersjeie. Neve de rock waor zeker ouch de funk (op dat memint de groete populaire muziek vaan de zwarte bevolking) vaan groeten invlood. Chick Corea is 'ne bekinde en gewaardeerde rockjazzpianis. Heer is oonder mie mèt Miles Davis te hure op 't album Bitches brew oet 1970, de ierste groete fusionplaat en zeker die mèt de miesten invlood.

In de jaore zeventeg en tachteg verwaterde de meziek tot 't niveau vaan muzak-echteg materiaal (bekind es smooth jazz); zoe'n artieste (wie de sopraonsaxofonis Kenny G) weure in de jazzwereld algemein verach meh hole soms oongekinde verkoupciefers.

Posmoderne jazz

Wynton Marsalis is eine vaan de toenaongevende jazzmusici sinds de jaore tachteg.

Roond 1980 waor in de gezètte te leze "Jazz is dead". De artieste verkochte minder plaote es oets en väöl groethede oet 't verleje waore gehiemeld. In eder geval treujt in dezen tied 't postmodernisme in d'n jazz in: artieste perbere neet mie te vernuie meh griepe trök op jazzstijle vaan vreuger. Verminging vaan jazzstijle, wie ouch de incorporatie vaan n'importe welk muzikaal materiaol vaan boete de jazz, is hiel gewoen. Groete naome zien Wynton Marsalis en John Zorn.

Boe dit in de Vereinegde Staote pas ind jaore zeventeg vörm kreeg, gaof 't in Nederland, veural in Amsterdam, e paar jaor iejer al 'n bleujende scene mèt posmoderne jazz. Umtot de scene neet al te sterk aon de dogma's vaan de jazz wèlt vaszitte, sprik me soms vaan geïmproviseerde meziek. Spèlfiguur in dees beweging waor Willem Breuker.

Zuug ouch

• Lies van jazzmusici