Paries
Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Valkebergs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.
Paries (Frans: Paris [pa'ʁi]) ies de hoofsjtad van Frankriek. 't Ies ouch de zetel van de Franse regering. De sjtad haet 2 miljoan inweunersj. Es me de boetewieke (banlieue) mèttèlt zint dat d'rsj zelfs 10 miljoan. Paries weurt in twièje gedeild door de rivier de Seine.
Historie
bewirk
In de 3e ièw v. Chr. vestig de keltische sjtam van de Parisii ziech op 'n eiland in de Seine, dat allewiel 't Île de la Cité weurt geneump. In 52 v. Chr. woort Lutetia, zoawie de plaats door de Romeine woort geneump, veroverd door troepe van Julius Caesar. Saer 360 of 361, óngevaer tegeliek mèt de beneuming van Julianus Apostata tot keizer van Roame, hèt Lutetia Paries.
In 508 maakde Clovis I, de keuning van de Franke, Paries tot zien hoofsjtad. In de 8e ièw vestigde Karel de Groate zien hoof in Aoke; Paries sjpeelde in zie riek gein rol en raakde in verval.
In de 12e ièw bleujde de sjtad weer, door de toenummende handel op 't Île de la Cité. In 1163 begoes me mèt de boew van de Notre-Dame. Neet lang denao begoes me mèt 't boewe van 't Louvre en 'n sjtadswal. In 1253 woort de Sorbonne gesjtiech, woadoor Paries e belangriek cultureel centrum woort. De vièrtiènde ièw woort gekènmerk door oorlogsgeweld (de Hónderdjaorige Oorlog) en pesepidemieë. In 1357 sjtiechde provoos Étienne Marcel hie 'n vriesjtaot woa-in hae de keuning en de edele verdrieve wol. Dees situatie doerde óngevaer e jaor. Tösje 1420 en 1437 woort Paries bezat door de Ingelsje.
In d'n tied van de Franse godsdeensoorloge waor Paries 'n katholieke sjtad. In de nach van 23 op 24 augustus 1572 vóng de Bartholomeüsnach plaats, woabie väöl protestante doadgemaak woorte. Pas in 1594 woort Hendriek IV, dae ziech in 1589 tot keuning van Frankriek houw verklaord, in de sjtad toegelaote, diet naodat hae ziech tot 't katholiek geluif houw bekièrd.
Ónder de regering van Lodewiek XIV greujde de bevolking van Paries sjterk; in 't miedde van de 17e ièw waore d'r óngevaer 'n hauf miljoan inweunersj. Lodewiek zelf woonde èvvel lever boete de sjtad; hae verplaatsde zien hoof nao Versailles.
In 1785 woort d'r ónder Lodewiek XVI 'n nuuj sjtadswal geboewd, de moer van de Fermiers-Généraux. 't Doel van de moer waor um 't veur de Pariezenaersj lestiger te make um de accijnze, die aan de sjtadspoorte geïnd woorte, te óntduke. De bevolking waor hie neet bliej mèt.
In 1789 brook de Franse Revolutie oet, die begoes mèt de besjturming van de Bastille op 14 juli. In 1799 greep Napoleon de mach; hae kruènde ziechzelf tot keizer in de Notre-Dame in 1804. Ónder Napoleon woort 't Louvre oetgebreid en woorte de Arc de Triomphe en de Église de la Madeleine geboewd.
In de ièrsjte hèlf van de 19e ièw greujde Paries door de Industrieel Revolutie tot ein miljoan inweunersj rónd 1840. Tösje 1852 en 1870 woort e groat sjtadsvernujingsprojek oetgeveurd, nao óntwerp van Georges-Eugène Haussmann. Dao woorte brei boulevards aangelag, sóms dweersj door de besjtaonde wieke heen. Paries woort hiebie ouch verdeild in 20 arrondissemente.
Tiejes de Frans-Duutsje Oorlog woort Paries belegerd door de Pruusje. Vervolges woort de Commune van Paries oetgerope, die woort neergesjlage door de regering. Op 28 mei 1871 kaom 't tot e bloodbaad, woabie doezende luuj vermaord woorte, en versjillende geboewe in brand woorte gesjtoke.
Nao de Commune brook d'r 'n bleujperiode aan veur Paries, de zoagenaamde Belle Epoque. Paries woort e belangriek centrum van kuns en goje sjmaak in Europa. De sjtad kreeg 'ne houp nuuj monumente en geboewe, woavan de belangriekste de Eiffeltore en de Sacré Coeur zint. 't Waor d'n tied van de impressioniste en de cabarets wie Moulin Rouge en Chat Noir maakde furore. Paries kreeg èvvel ouch 'n sjlechte reputatie, vanwege dees (in de ouge van sómmige) zedeloos cabarets en de hónderde bordele die in de sjtad te vinge waore. De metro van Paries woort geëupend in 1900.
Aan dees veursjpoedige periode kaom 'n ing mèt de Ièrsjte Waereldoorlog. Binne 'ne maond zoot de sjtad vol vluchtelinge en woort de regering geëvacueerd nao Bordeaux. In 1921 houw Paries 3 miljoan inweunersj, e record.
In 1940 woort Paries bezat door de Pruusje. E groat deil van de bevolking vluchde eweg. De regering vertrok nao Vichy en Paries bleef (same mèt twiè derde van Frankriek) ónder Duutsje bezètting. Twiè maond nao de invasie van de geallieerde in Normandië bereikde ze Paries. Dao brook 'ne opsjtand oet, wat Hitler detoe aanzat um de Duutsje bevelhöbber, Von Choltitz opdrach te geve de ganse sjtad de loch in te laote vlege. Generaal von Choltitz weigerde èvvel dit bevel oet te veure. De Franse troepe mèt Charles de Gaulle en Generaal Leclerc bevriejde de hoofsjtad.
In 1968 brook in Paries de sjtudenteopsjtand van mei 1968 oet. In de jaore zevetig woorte ónder Georges Pompidou en Valéry Giscard d'Estaing belangrieke veranderinge gedoon aan 't uterlik van de sjtad. 't Radicaal Centre Pompidou en 't complex van La Villette woorte geboewd. Ouch woorte de ouw merthalle, Les Halles, aafgebroke en woort op dees plaats 'n óndergrónds winkelcentrum aangelag.
François Mitterand zörgde veur 'n heróntwiekkeling van 't Louvre en de boew van 'n nuuj zakewiek in La Défense. Ónder de börgemeistersj Jacques Chirac (1977-1995) en Jean Tibéri (1995-2001) vóng d'r 'ne houp corruptie plaats in 't Paries gemeintebesjtuur. In 2001 woort de socialis Bertrand Delanoë tot börgemeister gekoze, de ièrsjte linkse börgemeister in 130 jaor. Zien verkezing weurt meistal gezeen es 'n reactie op de corruptie in de veuraafgaonde tied.
Op 13 november 2015 weurt Paries aangevalle door 'n aantal radicale Islamiste, gelink mèt de Islamitische Sjtaat. Miè es 100 luuj sjterve. 't Is de groatse aanval op Paries saer 't ind van de Twiède Waereldoorlog.
 Betrach Terreuraasjleëg op Paries (13 november 2015) veur 't hoofartikel euver dit óngerwerp. |
Bevolking
bewirkDe gemeinte Paries haet 2.125.246 inweunersj (1999). Paries ies ein van de diechsbevolkste sjtae ter waereld; de bevolkingsdiechheid ies mèt 24.448 luuj per km² erg hoag in vergelieking mèt de meiste westerse sjtae. In väöl van dees sjtae zint de inweunersj in de twintigste ièw nao de boetewieke getrokke, woadoor 't centrum e zakedistrik woort. In Paries ies dit in minder maote gebeurd es in ander sjtae in de westerse waereld.
Paries ies bekènd veur de multicultureel samesjtèlling van de bevolking. De groatste groepe boetelendersj kómme oet Portugal, Turkije, Marokko en Tunesië, Wes- en Centraal-Afrika en Zuudoas-Azië. Sómmige bevolkingsgroepe höbbe ziech in bepaalde wieke geconcentreerd; zoa wone d'r väöl Noord-Afrikane in La Villette, Clignancourt en Aubervillers en väöl Aziate in 't 13e arrondissement en in Belleville.
Gebore in Paries
bewirk- 1622 - Molière, dramasjriever en autäör
- 1848 - Joris-Karl Huysmans, sjriever
- 1861 - Georges Méliès, regisseur
- 1889 - Musidora, Frans actrice
- 1905 - Jean-Paul Sartre, sjriever en filosoof
- 1908 - Simone de Beauvoir, sjriefster, filosofe en feministe
- 1932 - Jacques Chirac, aajdprizzedent
- 1956 - Christine Lagarde, Franse zjuris, polletieker, hoegen ambteneer en allewijl veurzitterse vaan de ECB
Gehiemeld in Paries
bewirk- 1673 - Molière (51), dramasjriever en autäör
- 1907 - Joris-Karl Huysmans (59), sjriever
- 1935 - Alfred Dreyfus (75), Frans-Joedse officier oet Mulhouse
- 1938 - Georges Méliès (76), Franse regisseur
- 1938 - Otto Bauer (56), Oasteriek-Hongaarse polletieker en polletieke weitesjapper
- 1957 - Musidora (68), Frans actrice
- 1980 - Jean-Paul Sartre (74), sjriever en filosoof
- 1986 - Simone de Beauvoir (78), sjriefster, filosofe en feministe
- 1989 - Samuel Beckett (83), Franstaolege sjriever oet Dublin
- 2007 - Jean Baudrillard (77), filosoof en socioloog
- 2017 - Tzvetan Todorov (77), Bölgaarsen essayis, historicus, semiotis en literaire kritikus
Besjtuur
bewirk
Paries haet 'n gemeinteraod mèt 163 leje, die ouch es departementaal besjtuur fungeert. Paries ies namelik ouch e departement (departement Paries, nr 75), ónderdeil van de regio Île-de-France. De börgemeister van Paries weurt gekoze door de gemeinteraod. De börgemeister haet dezelfde sjtatus en bevooghede es ander börgemeistersj in Frankriek, meh de politie en de brandweer valle ónder 'ne vertegewoordiger van de regering, de Préfet de Police. Dit ies nog 'n erfenis van de ouw situatie woa-in Paries geine börgemeister en gein gemeinteraod houw en woort besjtuurd door de Préfet; diet woort ingesjtèld ónder Napoleon. Pas in 1977 woorte weer gemeintelike verkezinge georganiseerd in Paries. Saer daen tied zint d'r 3 börgemeistersj gewaes: Jacques Chirac (1977-1995), Jean Tiberi (1995-2001) en Bertrand Delanoë (vanaaf 18 mièrt 2001)
Paries ies verdeild in twintig arrondissemente, die genummerd zin volges e sjpiraalpetroan woabie 't ièrsjte arrondissement in 't centrum van de sjtad liek. Eder arrondissement haet 'n eige raod en börgemeister. Elk arrondissement besjteit oet veer quartiers (wieke), die genummerd zint van 1 tot 80. De wieke 1 bies 4 liegke in 't ièrsjte arrondissement, 5 bies 8 in 't twiède arrondissement, enzoawiejer.
Bezeenswaerdighede
bewirk
Allein de belangriekste bezeenswaerdighede were hie besjreve.
Kèrke
bewirk- Notre-Dame, e vreuggotisch geboew op 't Île de la Cité, dat groatendeils oet de 12e en de 13e ièw sjtamp.
- De Sainte-Chapelle, geboewd tösje 1246 en 1248 in gotische sjtiel. Dees kapel haet óngevaer 600 m² aan glaas-in-loadvènstere, woavan e groat deil oet de 13e ièw dateert.
- Église de la Madeleine, 'n kèrk mèt e tempelfront mèt korintische zule, geboewd in opdrach van Napoleon.
- De Sacré-Coeur, 'n kèrk op de heuvel van Montmartre in neoromaans-byzantiense sjtiel.
- De kèrk van Saint-Germain-des-Prés, de veurmalige abdijkèrk van e benedictijnekloaster mèt 'ne romaanse tore oet de 11e ièw.
- De Saint-Sulpice, geboewd vanaaf 1646, mèt fresco's van Eugène Delacroix.
Waereldlike boewkuns
bewirk
- De Eiffeltore, 't symbool van de sjtad. Deze metale tore woort in 1889 geboewd ter gelegeheid van de waereldtentoansjtèlling.
- De Arc de Triomphe, 'ne triomfbaog dae tösje 1806 en 1836 woort opgeriech en verseerd ies mèt belangriek beeldhouwwerk.
- De Conciergerie, 'n veurmalige gevangenis mèt nog inkel deile oet de mieddelièwe, ónder andere e paar gotische zale.
- 't Louvre (zuug ouch musea), 't veurmalig keuninklik paleis.
- 't Panthéon, 'n veurmalige kèrk mèt de graver van bekènde Franse.
- De Opéra Garnier, 't euverdadig gedecoreerd operageboew, geboewd tösje 1862 en 1875.
Musea
bewirk- 't Louvre, 'n hièl groat museum mèt 'n collectie kuns vanaaf de ouw besjavinge tot de 19e ièw.
- 't Musée d'Orsay, gevestig in 'n veurmalige treinsjtatie, mèt veurnamelik impressionistische kuns in de collectie.
- 't Musée National d'Art Moderne, gevestig in 't Centre Georges Pompidou, ouch waal Beaubourg geneump.
- 't Musée Picasso mèt e chronologisch euverziech van 't werk van Picasso en werke van zien tiedgenote.
- 't Musée de Cluny, mèt kuns en gebroeksveurwerpe oet de mieddelièwe.
- 't Musée de la Musique, gevestig in La Villette, mèt 'n verzameling van óngevaer 900 muziekinstrumente van de 17e ièw tot huuj.
Sjtraote en pleine
bewirk
- De Champs-Élysées, de bekèndste boulevard van Paries, ein van de beroemste sjtraote ter waereld.
- Place de la Concorde, aan 't begin van de Champs-Élysées, mèt in 't miedde 'ne obelisk oet de tempel van Luxor (Egypte).
- Place des Vosges, gelege in de wiek Marais. De symmetrische geboewe aan diet plein datere oet de 17e ièw.
- Place de la Bastille, 't plein woa de Bastille sjtóng, de gevangenis die besjturmp woort bie 't begin van de Franse revolutie in 1789.
- Place Vendôme, e plein dat tösje 1688 en 1720 nao 'n óntwerp van Jules Hardouin-Mansart in classicistische sjtiel woort geboewd.
Parke en tuine
bewirk- Jardin du Luxembourg, ein van de populairste parke van de sjtad, gelege in 't Quartier Latin.
- Jardin des Tuileries, tösje 't Louvre en Place de la Concorde.
- 't Bois de Boulogne, e groat park van 846 ha in 't weste van de sjtad.
Verkièr en verveur
bewirkParies haet drie internationaal vleegvelde: Aéroport d'Orly, Aéroport Roissy-Charles-de-Gaulle en Aéroport de Paris Beauvais Tillé.
De sjtad haet e oetgebreid metronètwerk mèt 16 liene en 'n totaal lengde van miè es 200 km. De metro sjluut aan op de RER-treine, die 't centrum mèt de veursjtae verbinge.
De zès groate treinsjtasies van Paries zint Gare du Nord, Gare de l'Est, Gare de Lyon, Gare d'Austerlitz, Gare Saint-Lazare en Gare Montparnasse.
Wiejer ies Paries 't centrum van de Franse autowaeg. De sjtad ies umgeve door 'ne róndweeg, de Périphérique. 't Weegverkièr in de sjtad sjteit bekènd es hièl druk en langzaam.
Economie
bewirkParies ies 't belangriekste economisch centrum van Frankriek en ein van de belangriekste handelsmetropole van Europa. Same mit Londe en Berlien vörmp ze de sjterkse handelstriangel van de EU. De sjtad ies bekènd veur de productie van luxeproducte (haute couture, juwele, parfum). Ouch were d'r chemische producte, auto's, vleegmesjiene, elektrische apparatuur en farmaceutische producte gemaak. De zjwoarder industrie liek euver 't algemein neet miè binne de grenze van de sjtad, meh in de veursjtae of zelfs boete de agglomeratie.
Bienao alle belangrieke Franse bedrieve höbbe hun hoofkentoar in Paries. Veural bedrieve in de deenstesector, zoawie banke en financieel óndernumminge zint in Paries gevestig. De belangriekste beursj van Frankriek liek ouch in Paries. 't Economisch centrum van Paries loog traditioneel op de rechterover van de Seine (Rive Droite); 't belang hievan ies èvvel saer de jaore zevetig en tachtig van de 20e ièw aafgenómme. Tegewoordig höbbe de wieke La Défense en Montparnasse es zakewieke de meiste beteikenis.