ئافریکا
ئافریکا (ب لاتینی: ئافرجا)، پشتی ئاسیایێ پارزەمینا دویەمئا هەری مەزنئوو پارزەمینا دویەمئا هەری قەرەبالخێ جیهانێ یە.ئا فریکا ب قاسی 30.3 ملیۆن کم² کو گراڤێن جیران ژی تێ دە یە، ژ %20 ژ رووەردا بەژاهیا جیهانێئوو %6 ژ رووبەرا تەڤاهیا جهانێ پێک تینە. ل گۆری دانەیێن سالا 2021ێ ب نفووسا 1.4 ملیار کەسێ ژ سەدی 18 نفووسا مرۆڤی یا جیهانێ پێک تینە.[1] ل گۆری دانەیێن سالا 2012ان دە نفووسائا فریکایێ ل گۆری پارزەمینێن دنئێ ن جیهانێ نفووسا هەری جوانترینئە کو تەمەنێ ناڤین 19.7ئە . ل گۆری دانەیێن هەمان سالێ تەمەنێ ناڤینی یا ل سەرانسەرێ جیهانێ 30.4ئە .[2] ل گەل جووربەجوور چاڤکانیێن دەولەمەندێن خوەزایی،ئا فریکا پارزەمینا هەری فەقیرێ جیهانێ یە کو ل گۆری نفووسێ پشتێ ئۆکیانووسیایێ دویەم پارزەمینا هەری فەقیرێ جیهانێ یە. زانیاران ڤێ یەکێ ب فاکتۆرێن جهێرەنگ ڤە گرێددن کو ناڤ دە ەردنیگاری، اڤهەوا، ەشیرتی، کۆلۆنیالیزم، شەرێ سار، نەۆکۆلۆنیالیزم، نەبوونا دەمۆکراسیێئوو گەندەلی هەنە.[3] تەڤی ڤێ کۆمبوونا کێمئا دەولەمەندیێ، بەرفرەهبوونائا بۆری یا ڤێ داویێئوو نفووسا مەزنئوو جوانئا فریکایێ د چارچۆڤەیەک گەردوونی یا بەرفرەه دە دکە بازارەکئا بۆری یا گرینگ.
ئافریکا | |
|---|---|
 | |
| 21°05′38″بک 7°11′17″ره / 21.09375°بک 7.1881°ره | |
| پێک تێ ژ |
|
| رووەرد |
|
| نفووس | 1.200.000.000 (2016)  |
| ساەت | |
 | |
بگوهێرە - ویکیدانەیێ بگوهێرە | |
پارزەمین لئا لیێ باکور ب دەریایا ناڤین، لئا لیێ باکورێ رۆژهلات ب بەژاهیا سوەزێئوو دەریایا سۆر، لئا لیێ باشوورێ رۆژهلات ژئا لیێ ئۆکیانووسا حندیئوو لئا لیێ رۆژاڤا ژی ژئا لیێ ئۆکیانووسائا تلانتیکێ ڤە دۆرپێچکری یە. پارزەمین ماداگاسکارئوو ئا رشیپەلێن (کۆمگراڤ) جهێرەنگ ڤەدهەوینە. ل پارزەمینێ 54 دەولەتێن سەروەری کو ب تەڤاهی هاتنە ناس کرن، هەشت باژارئوو گراڤێن کو بەشەک ژ دەولەتێن نە-افریکی نەئوو دو دەولەتێن سەربخوە یێن دە فاجتۆ یێن ب سنۆرئا ن نە ناسکری نە، هەنە.ئە ڤ هەژمار مالتائوو سیسیلیا، کو ژ هێلا ژەۆلۆژیک ڤە بەشەک پارزەمینائا فریکایێ نە، ڤەدهەوینە. جەزاییر ژ هێلا رووبەرێ ڤە وەلاتێ هەری مەزنئێ ئا فریکایێ یەئوو نیژەریا ژی ژ هێلا نفووسێ ڤە وەلاتێ هەری مەزنێئا فریکایێ یە. وەلاتێنئا فریکی ب دامەزراندنا یەکیتیائا فریکایێ کو ناڤەندا وێ ل ئاددسئا بابایێ یە، ب هەڤ رە هەڤکاریێ دکن.
ئافریکا ل سەرئە کڤاتۆرئوو مەریدیەنێ دەسپێکێ جه دگرە.ئا فریکا یەکانە پارزەمینئە کو ژ هەرێمێن گەرمئێ ن باکور (ژ هەرێمێن نەرمئێ ن بەر ب هەرێمێن نەرمئێ ن باشور ڤە) بەرب هەرێمێن باشوورێ گەرم ڤە درێژ دبە.[4] پرانیا پارزەمینێئوو وەلاتێن پارزەمینێ ل نیڤکادا باکور نئوو ب بەشەکە گرینگئوو هەژمارەک وەلاتێن پارزەمینێ ل نیڤکادا باشوور ن. پرانیا پارزەمینێ ل هەرێمێن ترۆپیکان دە یە کو ژ خەینی بەشەکی مەزن ژ ساهرایا رۆژاڤا، جەزاییرئوو مسر سەرێ باکورێ مۆریتانیایێئوو تەڤاهیا هەرێمێن فاسێ، جەوتا، مەلللائوو توونس ل ژۆر، ل سەر کەلوویا کێڤژالێ، ل هەرێما نەرمئا باکور جه دگرن. لئا لیێ دنئێ پارزەمینێ، باشوورێ نامیبیا، باشوورێ بۆتسوانا، بەشێن مەزنئێ نئا فریکایا باشوور، تەڤاهیا هەرێمێن لەسۆتهۆئوو ئەسواتینیئوو هەرێمێن باشوورئێ ن مۆزامبیکێئوو ماداگاسکارێ ل ژێر، ل کەلوویا کارێ، ل هەرێما نەرمئا باشوور جه دگرن.
ژ بەر کو پارزەمین هەری کێم ژ وندابوونا مەگافاونا پلەیستۆسەنێ ب باندۆر بوویە،ئا فریکا د وارێ بیۆلۆژیکێ دە پارزەمینەکی پر دەولەمەندە کو جورەیێن هەری زێدە یێ مەگافاونا لێ هەنە.[5] لێبەلێ د هەمان دەمێ دەئا فریکا ب گرانی ژ گەلەک پرسگرێکێن ژینگەهێ ب باندۆر بوویە کو د ناڤ دە چۆلبوون، کێم بوونا دارستانانئوو کێمبوونائا ڤێ هەیە. تێ پایین کوئە ڤ فکارێن هاویردۆرێ یێن دۆمدار خرابتر ببن ژ بەر کو گوهەزتنائا ڤهەوا باندۆرێ لئا فریکایێ دکە. پانەلا گوهەرتنائا ڤهەوایێ یا ناڤدەولەتی یا نەتەوەیێن یەکبوویی،ئا فریکایێ وەکی پارزەمینا کو هەری زێدە کو ژ بەر گوهەرینائا ڤهەوایێ د خەتەرناکێ دە یە، دەستنیشان کریە.[6]
وەلاتێنئا فریکایێ
دەستکاری
ئافریکایا باشوور
ئانگۆلا
بێنین
بۆتسوانا
بورکینا فاسۆ
بوورووندی
جەزایر
جیبووتی
چاد
ئەریترەا
ئەتیۆپیا
گابۆن
گامبیا
گانا
گینێ
گینێ-بسساو
گینێیا رۆژبەندی- حەبەشیستان
کامەروون
کەنیا
کۆمارائا فریکایا ناڤەند
کۆمارا کۆنگۆیێ- کۆمارا دەمۆکراتیکئا کۆنگۆیێ
کۆمۆر
لەسۆتۆ
لیبەریا
لیبیا
مالاوی
مالی
مارۆکۆ
مسر
ماداگاسکار
مۆریتانیا
مۆزامبیک
نامیبیا
نیژەر
نیژەریا
پەراڤێ درانفیل
رواندا
ساهرایا رۆژاڤا
سەنەگال
سەررا لەۆنە
سۆمالیا
سوودان
سوازیلاند
تانزانیا
تۆگۆ
توونس
ئووگاندا
زامبیا
زیمبابوە
سوودانا باشوور
چاڤکانی
دەستکاری- ^ "وۆرلد پۆپولاتۆن پرۆسپەجتس - پۆپولاتۆن دڤسۆن -ئو نتەد ناتۆنس". پۆپولاتۆن.ون.ۆرگ. رۆژا گهشتنێ 14 چریا پێشین 2023.
- ^ "ئافرجان یۆوته، Iننۆڤاتۆنئا ند تهە جهانگنگ سۆجەتی". حوففپۆست (بئی نگلیزی). 11ئی لۆن 2013. رۆژا گهشتنێ 14 چریا پێشین 2023.
- ^ جۆللەر، پاول; گونننگ، ژان وللەم (1 تەباخ 1999). "وهی حاسئا فرجا گرۆون سلۆولی؟". ژۆورنالئۆ فئە جۆنۆمج پەرسپەجتڤەس (بئی نگلیزی). 13 (3): 3–22. دۆ:10.1257/ژەپ.13.3.3. Iسسن 0895-3309.
- ^ "ئافرجا | ڤسوال گەۆگراپهی". وەب.ارجهڤە.ۆرگ. 24 نیسان 2011. ژئۆ ریژینالێ هاتئا رشیڤکرن. رۆژائا رشیڤکرنێ: 24 نیسان 2011. رۆژا گهشتنێ 30 چریا پێشین 2023.
{{جتە وەب}}: جس1 مانت: بۆت:ئۆ رگنالئو رل ستاتوسئو نکنۆون (لینک) - ^ ستودەس، تهەئا فرجا جەنتەر فۆر ستراتەگج. "ئافرجان بۆدڤەرستی لۆسس راسەس رسک تۆ حومان سەجورتی". ئافرجا جەنتەر فۆر ستراتەگج ستودەس (بئی نگلیزیائا مەریکی). رۆژا گهشتنێ 14 چریا پێشین 2023.
- ^ "19.3.3 رەگۆنال ڤولنەرابلتەس -ئا ر4 وگII جهاپتەر 19:ئا سسەسسنگ کەی ڤولنەرابلتەسئا ند تهە رسک فرۆم جلماتە جهانگە". وەب.ارجهڤە.ۆرگ. 12ئا دار 2013. ژ ۆریژینالێ د 12ئا دار 2013 دە هاتئا رشیڤکرن. رۆژا گهشتنێ 30 چریا پێشین 2023.