Takirgizit

Takirgizit
Кыргыз тили — кыргызча‎ — кыргызча
At tutlayt tayemmat	4 568 480 (2009)
Tawacult n tutlayin	Tutlayin titurkiyin Turc commun (fr) langues kipchak (fr) Kyrgyz–Kipchak (en) Takirgizit
Agaraw n tira	Ssirilik d Agemmay aɛrab
Ingalen n tutlayt
ISO 639-1	ky
ISO 639-2	kir
ISO 639-3	kir
Glottolog	kirg1245
Wikipedia	ky

Tutlayt takirgizit d nettat ay d tutlayt taɣelnawt n Kirgizistan, yernu ttmeslayen-tt wazal n 2 n yimelyunen n medden, Ikirgizen. Di tmura ay d-iqerben Kirgizistan llan diɣ waṭas n wid ay tt-yettmeslayen. Di lweqt i deg llan 150.000 n medden ay tt-yettmeslayen di Ccinwa, ladɣa di tama tafulmant (autonome) n Sinkiang-Uyiɣur, llant diɣ waṭas n trebbaɛ timecṭaḥ n Yikirgiziyen ay tt-yettmeslayen deg wetram (lɣerb) n Mungulya, di Kazaxestan, di Ṭaǧikistan akk d Uzbekistan. Nezmer diɣ ad naf kra di Afɣanistan, di ṭṭerk akk d Pakistan.

Tawacult-is

Takirgizit d yiwet si tutlayin n twacult taṭerkit, dɣa tutlayin ay tt-icuban ṭṭuqqtent u nezmer ad d-nebder gar-asent taṭerkit, tazerit (n Azerbijan), tatatart (n Tatarestan, di Rusya), tawigurt (ay ttmeslayen di Ccinwa), tuzbikit n Uzbikistan akk d waṭas n tiyaḍ, d acu kan, tutlayt i ɣer tettemcabi aṭas, d takazaxit ay ttmeslayen s umata di Kazaxestan. Tawacult n tutlayin tiṭerkiyin d tawacult meqqren i deg llant waṭas n tutlayin n Asya, yernu ttekkant deg-s ula d tutlayt tamungulit, u llan wid ay yesqeben ula d takurit akk d tjapunit ɣer twacut-a.

Tintalyin-is

Takirgizit tesɛa snat n tentalyin timeqqranin, tin n ugafa (nord) akk d tin n wenẓul (sud). Takirgizit tizeɣt (standard) d tin ay d-yufraren si tentala n ugafa, yernu llan deg-s waṭas n wawalen ay d-yekkan si tmungulit akk d tkazaxit, di lweqt i deg tantala n wenẓul, ad naf deg-s aṭas n wawalen ay d-yekkan si tuzbikit akk d tutlayin tir'aniyin am tfarsit (perse) akk d ttaǧikit.

Tasɣent (ddur') n tkirgizit di tmetti

Xas tesseqdec tutlayt takirgizit agemmay aɛr'ab i tallit ɣezzifen deg umezruy, maca alammi d tallit tasuvyatit ay yettwaxdem leqdic i lmend n ussizeɣ (standardisation) n tutlayt-agi akken ad tuɣal ad tettuseqdac, ɣer tama n trusit, deg uselḥu n lumur' timenṣabin n Tegduda Tasuvyatit n Kirgizistan. Ass-a, takirgizit lemmden-tt warrac alamma d aswir n tesnawit (lycée). Ma di tesdawit, asselmed yettili-d ama s trusit neɣ s tkirgizit, ɣef leḥsab n yinurar n tmusni. Di 1926, ala kan 5% seg yimezdaɣen n Kirgizistan ay yellan ssnen ad ɣren u ad arun di lweqt i deg 67% seg yimezdaɣen n tmurt d wid yettmeslayen takirgizit, ma di 1970, wwḍen wid yessnen ad ɣren ɣer 100%, di lweqt i deg wid yettmeslayen takirgizit neqsen-d ɣer 44% di tallit-nni. Anect-a yeḍra-d imi nnernan yemdanen n yegduden nniḍen ay d-yettasen ɣer Kirgizistan, dɣa nnig n Yirusiyen ay yebdan zeddɣen tamurt-a si lqern wis 19, asmi teɣli s dd! a w n leḥkem arusi, rnan usan-d aṭas n yemdanen nniḍen di tallit tasuvyatit, yernu merr'a igduden-agi d tarusit ay llan sseqdacen-tt wagar-asen. D acu kan, seg wasmi ay tewwi Kirgizistan azarug-is di 1991, ar ass-a, bdan ttanqasen Yirusiyen si Kirgizistan. Mbeɛd ma llan 22% seg yimezdaɣen n Kirgizistan d Irusiyen di 1990, wwḍen di 2001 ɣer 15%, maca tazrirt-nsen (influence) mazal teǧhed, yernu tutlayt-nsen d yiwet si tutlayin iǧehden akk di tmurt.

Uqbel ma teḍra-d Tegrawla Tarusit n 1917, tella tkirgizit ur tesɛi ula d yiwen n weɣmis. Ma di 1983, tuɣal tkirgizit tesɛa 61 n yeɣmisen akk d 16 n tesɣunin, am wakken ay d-ffɣen 513 n yedlisen s tkirgizit deg useggas-nni. Kirgizistan tesɛa diɣ tiregwa n rr'adyu akk d tilibizyu yettmeslayen s tkirgizit.

Amezruy

Di lqern wis 8 ay d-tettwabder tkirgizit i tikkelt tamenzut deg umezruy, deg yiwet n tirawt (inscription) yuran s ṭṭerkit taqburt di Asya Talemmast. Di tallit-nni, llan lejdud n Yikirgiziyen ttidiren di tama taɛlayant n wasif n Yenisey, deg ugafa n Mungulya, d yiwet n tama ay d-yuzgan ass-a di Sibirya, yernu tira tiṭerkiyin tiqburin ay d-ufan deg wemkan-nni qqaren-d yimassanen d akken d nitni ay tent-yedǧan.

Asmi ay smeɣren Yimunguliyen amenkud-nsen (Empire) yernu kecmen ɣer waṭas n tmura ay rẓan neɣ rwin-tent, rewlen Yikirgiziyen s anẓul, ɣer tama n yidurar n Tien Shan, d tama i deg d-tuzga ass-a Kirgizistan. D acu kab, ula d tamurt-a ur temniɛɛ ara seg yegduden iṭerkiyen akk d Yimunguliyen ay tt-id-ikecmen acḥal d abrid yernu srewlen aḥric seg Yikirgiziyen ɣer Turkestan (Sinkiang ay teḥkem Ccinwa ass-a). Xas ma yella di tlemmast n lqern wis 18, tella Kirgizistan d aḥric itebɛen s yisem ɣer Ccinwa, maca tamurt-a tella tesɛa tilelli meqqren. Mbeɛd ma tesɛedda Kirgizistan tallit wezzilen s ddaw n leḥkem n yegduden iṭerkiyen n Asya Talemmast, teɣli ger n yifassen n Umenkud Arusi, d ayen ay yeddkan kra n yemsiwlen n tkirgizit ad rewlen ɣer Afɣanistan akk d yidurar n Pamir. Assebded n Tdukli Tasuvyatit yegla-d s ccwal meqqren imi ay refden Yikirgiziyen leslaḥ akken ad nnaɣen ɣef tlelli-nsen, d acu kan, iɣil ay sxedmen Yirusiyen mgal-nsen yessaweḍ aṭas n Yikirgiziyen ad rewlen ɣer Ccinwa. Di 1919, tuɣal Kirgizistan d aḥric si tegduda tanemlayt (socialiste) tasuvyatit n Turkman, sakin, di 1936, tuɣal d tagduda i yiman-is, d yiwet si xmesṭac-nni n tegdudyin n Tdukli Tasuvyatit. Deg wass n 31 ɣect n 1991, tuɣal Kirgizistan d tamurt timziregt, u tuɣal d tamaslaḍt (membre) di Tmetti n Yiwunak Imzirgen (Communauté des Etats Indépendants) ay d-yettusbedden mbeɛd ma teɣli Tdukli Tasuvyatit.

Tamselyut

• Di mondeberbere.com Archived 2006-11-16 at the Wayback Machine Sɣur Omar MOUFFOK