Irlandiya

Irlandiya (irlandsha: Eire, inglisshe: lreland) - Batıs Evropada, Irlandiya atawda jaylasqan mámleket. Maydanı 70,3 mıń km2. Xalqı 3,84 mln. adam (2001). Basqarıw tárepten 26 graflıqqa bólinedi, olar 4 tariyxıy wálayat (provinciya) qa birlesedi. Paytaxtı - Dublin qalası.

Mámleketlik basqarıw principi

Irlandiya - respublika. 1937-jıl 29-dekabrde qabıl etilgen hám de 1972 hám 1999-jıllarda ózgerisler kirgizilgen konstituciya ámel etedi. Mámleket baslıǵı - prezident (1997-jıldan Meri Makalis xanım). Ol xalıq tárepinen tuwrı ulıwma hám jasırın dawıs beriw jolı menen 7 jıl múddetke saylanadı, ekinshi múddetke taǵı bir ret saylanıwı múmkin. Nızam shıǵarıwshı hákimiyattı Milliy parlament ámelge asıradı, onıń quramına prezident hám eki palata: Wákiller palatası menen Senat kiredi. Atqarıwshı hákimiyattı wákiller palatasınıń usınısına tiykarlanıp prezident tayınlaytuǵın húkimet ámelge asıradı.

Tábiyatı

Shıǵıs jaǵaları talay tegis, qubla jaǵalarında puxta hám jartaslı murınlar, batıs jaǵalarında ishkerige tereń kirgen qoltıqlar kóp. Jer maydanınıń yarımınan kóbin Oraylıq tegislik (uzınlıǵı 40-100 m) iyelegen, bul tegislikte tóbeler hám tómen tawlar bar. Tóbeler, tiykarınan, qumtaslardan, tómen tawlar hák taslardan ibarat, olardıń ústin morena jatqızıqları qaplaǵan. Hák taslı jerlerde úngir, úńgir sıyaqlı karst relyef formaları, jer astı dárya hám kólleri ushıraydı. Shet bólimlerinde tómen hám ortasha biyikliktegi tawlar bar. Qubla-batısındaǵı Kerri tawı (1041 m) Irlandiyadaǵı eń biyik taw bolıp tabıladı. Irlandiyada torftıń úlken rezervleri, taskómir, qorǵasınrux, mıs, fosforit bar.

Íqlımı - ortasha okean ıqlımı, hawa rayı turaqsız, jawın kóp, tuman kóp túsedi, tez-tez samal boladı. Yanvardıń ortasha temperaturası 5-8°, iyul ayı - 14-16°. Jıllıq jawın 700-2000 mm. Irlandiyada dárya, kól hám batpaqlıq kóp. Dáryaları suwlı, muzlamaydı, kemeshilikte hám elektr energiyasın alıwda paydalanıladı. Iri dáryası - Shannon. Irlandiyanıń kóp bólegi torflı dalalıqlar, otlaqlar. Otlaqları mudam jasıl. Dalalıqlarda torflı-batpaq hám qumlı topıraqlar ushıraydı. Otlaq jaylardıń topıraǵı - podzol hám otlaq-podzol topıraqlar. Haywanları Batıs Evropaǵa uqsas, túri az. Jabayı haywanlardıń kóbi qırıp taslanǵan. Milliy baǵları: Glenya, Killari.

Xalqı

Xalqınıń 98% i irlandlar, qalǵanları inglisler, shotlandlar. Rásmiy tilleri - irland hám inglis tilleri, tiykarǵı sóylesiw tili - inglis tili. Dinge sıyınıwshılardıń kópshiligi katolik, bir bólegi protestant. Xalıqtıń 57% i qalalarda jasaydı. Iri qalaları: Dublin, Kork, Limerik.

Tariyxı

Irlandiya aymaǵında insan eramızǵa shekemgi 6 mıń jıllıqtan berli jasaydı. Ermızǵa shekemgi IV ásirde kelt qáwimleri kóship kelip jergilikli xalıq penen qosılıp ketken. V ásirde xristian dini tarqalǵan. Irlandiyaǵa normannlar (795-1014), inglis-normand áskerleri (1169-1171) bir neshe márte hújim etti. XIV-XVII ásirlerde irland xalqı inglis kolonizatorlarına qarsı keskin gúres alıp bardı. Biraq milliy irland mámleketiniń payda bolıwına inglisler qarsılıq kórsetti. XVIII ásir aqırında irland patriotlarınıń basqınshılarǵa qarsı kótergen kóterilisi kolonizatorlar tárepinen bastırılıp, 1801-jıl 1-yanvarda "Uniya haqqında akt" daǵaza etildi. Sonnan keyin Angliya óz parlamentinen Irlandiya wákillerine bir neshe orın berip, Irlandiya parlamentin biykar etti. XIX ásir dawamında irland xalqı kolonizatorlarǵa qarsı gúresti toqtatpadı. Birinshi jáhán urısı jıllarında Irlandiya miynetkeshleri urısqa hám kolonizatorlarǵa qarsı gúresti. 1916-jılǵı Irlandiya kóterilisi kolonizatorlar tárepinen bastırıldı. 1919-1921-jıllardaǵı partizanlar urısı nátiyjesinde 1921-jıl dekabrde dúzilgen Angliya-Irlandiya pitimine muwapıq, Irlandiyanıń qubla bólegi ǵárezsiz dep daǵaza etildi hám Angliya qadaǵalawındaǵı dominion huqıqın aldı. 1937-jılǵı jańa konstituciyada Irlandiya "Eyre ǵárezsiz mámleketi" dep daǵaza etildi.

Ekinshi jáhán urısı jıllarında Irlandiya biytárep turdı. Eger 1949-jıl Irlandiya ǵárezsiz respublika dep daǵaza etilgen bolsa da mámlekettiń arqa bólegi (Olster) nde kolonizatorlar húkimranlıǵı saqlanıp qaldı. 1955-1961-jıllarda mámleketti birlestiriw maqsetinde Irlandiya jasırın áskeriy shólkem toparları Arqa Irlandiyadaǵı basqarıw hám policiya imaratlarına tez-tez hújim etip turdı. 1959-jıl Irlandiya Resggublikasi hám Arqa Irlandiya kásiplik awqam oraylarınıń qosılıwınan Irlandiya tred-yunionlar kongressi dúzildi. Keyingi jıllarda Irlandiya siyasatında Arqa Irlandiya mashqalası tuwralı inglis húkimran dóńgelekleri menen bir kelisimge erisiwge umtılıw háreketi sezile basladı. 1985-jılda qol qoyılǵan kelisimge qaray, Arqa Irlandiyaǵa tiyisli ishki mashqalalardı talqılaw ushın húkimetler aralıq máslahát organın dúziw názerde tutılǵan. 1993-jılda qol qoyılǵan Deklaraciya kelispewshiliklerdi tek tınısh siyasiy qurallar menen jónge salıw qılıw ushın imkan jarattı. 1998-jıldan Olster máselesin sheshiw processinde AKTP húkimeti dáldalshılıq ete basladı. Irlandiya - 1955-jıldan BMSh aǵzası. Milliy bayramı - 17-mart - Áwliye Patrik kúni. 1991-jıl dekabrde Ózbekstan Respublikası suverenitetin tán alǵan.

Tiykarǵı siyasiy partiyaları hám kásiplik awqamları

Fianna Fayl ("Táǵdir áskerleri"), 1926-jıl dúzilgen; Fine gal ("Birlesken Irlandiya"), 1933-jıl tiykar salınǵan; Irlandiya leyboristler partiyası, 1912-jıl dúzilgen. Irlandiya kommunistlik partiyası, 1921-jıl tiykar salınǵan; Demokratiya shep partiyası, 1992-jıl dúzilgen; Aǵartıwshı demokratiyalıq partiya, 1985-jıl dúzilgen; Irlandiya jumısshılar partiyası, 1970-jıl tiykar salınǵan. Irlandiya tred-yunionlar kongressi (1894) Irlandiya hám Arqa Irlandiyanıń 66 kásiplik awqamların birlestiredi.

Xojalıǵı

Irlandiya - industrial mámleket. Jalpı ishki ónimde sanaattıń úlesi 37%, awıl xojalıǵı úlesi 10,1%, xızmet tarawınıń úlesi 50% ten kóbirekti quraydı. 50-jıllarǵa shekem Irlandiya ekonomikasında awıl xojalıǵı hám shárwashılıq ústem bolǵan. Keleside ol shet el qarjısı járdeminde mashina injeneriya, elektronika, ximiya sanaatı sıyaqlı awır sanaat tarmaqların hám ishki múmkinshilikler esabına azıq-awqat, orman, toqımashılıq, jeńil sanaat sıyaqlı dástúriy tarmaqlardı rawajlandırıwǵa eristi. Keyingi jıllardaǵı ekonomikalıq rawajlanıw sebepli Irlandiya ósiw páti tárepinen Evropada aldınǵı orınlarǵa shıǵıp aldı. Ónim eksport etiw kóbeydi.

Sanaatı

Tábiyiy resursları torf, qorǵasın, rux, mıs, gúmis, tábiyiy gazdıń úlken, taskómir, temir rudası hám pirittiń azıraq rezervlerinen ibarat. Usılar sebepli kánshilik sanaatı hám áyne waqıtta awıl xojalıǵı shiyki ónimin qayta islew tarmaqları jetekshi orında. Metallurgiya (tiykarınan, polat eritiw), mashinasazlıq (ásirese, kemasazlıq, avtomobil jıynaw, priborsazlıq), elektrotexnika, neft ximiyası, qurılıs buyımları kárxanaları bar. Azıq-awqat tarmaqları arasında gósh, sút, may, pivo, qant-qumsheker, spirt-araq kárxanaları ásirese aktiv isleydi. Torf qazıp alıw hám onnan paydalanıw salasında Irlandiya dúnyada aldınǵı orında turadı. Irlandiya energiyaǵa bolǵan mútájliginiń 40% in ishki múmkinshilikleri esabınan qaplaydı. Energiya balansında shetten keltiriletuǵın nefttiń úlesi azayıp, kómir hám torftıń úlesi asıp barmaqta. Irlandiyada jılına ortasha 14,6 mlrd. kvt/saat elektr energiyası islep shıǵarıladı. Mámlekette shet el investiciyalar aktiv qosılǵan. Bul tarawda Ullı Britaniyadan tısqarı AQSh, Germaniya, Franciya, Yaponiyanıń poziciyası kúshli. Shet el qarjı járdeminde júzege kelgen 800 den artıq kárxana sanaat ónimi eksportınıń 80% in beredi.

Awıl xojalıǵı

Shárwashılıq - mámleket awıl xojalıǵınıń tiykarǵı tarmaǵı esaplanadı: bul tarmaq jalpı awıl xojalıǵı óniminiń 88% in beredi, onıń 80% i eksport etiledi. Tiykarınan, qaramal (7,2 mln.), qoy (9 mln.) baǵıladı. Fermer xojalıqlarınıń 70% ke jaqını 25 gektarǵa shekem jerge iye bolǵan orta hám kishi fermer xojalıqları bolıp tabıladı. Awıl xojalıǵına jaramlı jerlerdiń azǵana 70% i jaylawlarǵa tuwrı keledi. Dıyqanshılıqtıń ekonomikadaǵı áhmiyeti onsha úlken emes hám ol mámlekettiń dánge bolǵan mútájin qaplay almaydı. Irlandiyada az muǵdarda qant láblebi, sulı, arpa, biyday, kartoshka jetistiriledi. Balıqshılıq rawajlanǵan.

Transportı

Temirjol uzınlıǵı 2,8 mıń km, avtomobil jollarınıń uzınlıǵı 92 mıń km. Teńiz flotı rawajlanǵan. Tiykarǵı portları - Dublin, Kork. Irlandiya shetke mashina hám ásbap-úskene, krramol, azıq-awqat, ximiya, toqımashılıq ónimlerin de qalaǵa shıǵaradı. Shetten transport quralları, neft hám basqalar keltiredi. Keyingi jıllarda sırtqı sawdada unamlı nátiyjeli erisildi. Turizm de úlken dáramat keltiredi. Sawda-satıqtaǵı tiykarǵı klientleri: Ullı Britaniya, Germaniya, Franciya, AQSh hám Rossiya. Pul birligi - irland funtı.

Bilimlendiriwi, ilimiy hám mádeniy-aǵartıwshılıq mákemeleri

Irlandiyada 6 jastan 15 jasqa deyingi balalardıń 9 jıllıq májbúriy tálimi engizilgen. Baslanǵısh mektep - 6 jıllıq. Orta maǵlıwmat mámleketke yamasa menshikli shaxslarǵa qaraslı mekteplerde alınadı. Hár jılı mekteplerdi pitkerip shıqqanlardıń 50% i joqarı oqıw orınlarına kiredi. 4 universitet, olardıń aldında kolledjler, atap aytqanda, Dublin universiteti (Triniti kolledji, 1592), Dublindaǵı Milliy universitet (1908), Limerik qalasındaǵı texnikaǵa baǵdarlanǵan Milliy joqarı tálim institutı bar. Ilimiy mákemeleri: Dublin korollik jámiyeti (1731), Irlandiya korollik akademiyası (1786), medicina (1882), dóretiwshilik (1932), súwretshilik, músinshilik hám arxitektorlıq (1823) tarmaq akademiyaları. Eń iri kitapxanaları: Dublindaǵı Milliy hám Xalıq kitapxanaları. Muzeyleri: Dublindaǵı Milliy muzey (1731), Milliy galereya (1864), Puqaralıq muzeyi (1953), Zamanagóy kórkem óner galereyası (1953).

Baspasózi, radioesittiriwi hám telekórsetiwi

Tiykarǵı gazeta hám jurnalları: "Ayrish independent" ("Irlandiya ǵárezsizligi", inglis tilindegi kúndelik gazeta, 1905-jıldan), "Ayrish press" ("Irlandiya baspasózi", inglis tilindegi kúndelik gazeta, 1931-jıldan), "Ayrish tayme" ("Irlandiya waqtı", inglis tilindegi milliy kúndelik gazeta, 1859-jıldan), "Ivning gerald" ("Keshki xabarshı", inglis tilindegi milliy kúndelik gazeta, 1891-jıldan), "Innyu" ("Búgin", irland tilindegi háptelik milliy gazeta, 1943-jıldan), "Iris efigyul" ("Rásmiy gazeta", irland tilinde háptesine 2 ret shıǵatuǵın gazeta, 1922-jıldan), "Ayrish pipl" ("Irland xalqı", inglis tilindegi háptenama), "Ayrish soushelist revyu" ("Irland socialistlik túsindiriwi", inglis tilinde hár sherekte shıǵatuǵın teoriyalıq jurnal, 1969-jıldan), "Ayrish uorkers voys" ("Irland jumısshıları hawazı", inglis tilindegi háptelik byulleten). Irlandiya radio hám telekórsetiwi mámleket mákemesi bolıp tabıladı. Irlandiyada 1926-jıldan radioesittiriw, 1961-jıldan telekórsetiwler alıp barıladı.

Ádebiyatı

Ádebiyatı irland hám inglis tillerinde. Xalıq awızeki dóretiwshiliginiń dáslepki úlgileri I ásirde jaratılǵan. Sońıraq diniy temadaǵı jazba ádebiyat (VI ásir), tariyxıy waqıyalar hám mifologiyalıq syujetli sagalar (VIII-IX ásirlerde) payda bolǵan. XII ásirde bardlar (xalıq baqsıları) poeziyası joqarı basqıshqa kóteriledi. XVI-XVIII ásirler Irlandiya dúnyalıq hám diniy ádebiyatında patriotlıq ideyaları propaganda etildi, dıyqanlar turmısı sáwlelendirildi (F. O'Nayv, J. Najent, E. O'Xassi hám basqa jazıwshılar). J. Kiting qálemine tiyisli "Irlandiya tariyxı" (1640) ayrıqsha áhmiyetke iye boldı. Irlandiya jámiyetiniń tuqımgershilik strukturası joq bolǵannan keyin, bardlar poeziyası páseńlewge ushıradı. Poeziyada xalıqshıllıq sezimi kúsheydi (E. O'Raxilli, J. Makdonnell, O. R. O'Sallivan). XVIII ásir aqırınan inglis tilindegi ádebiyattıń úlesi asıp bara berdi. XIX ásir 1-yarımında romantizm irland ádebiyatında baslı jónelis boldı. 40-jıllarda eń talantlı shayırlar "Jas Irlandiya" revolyuciyalıq-demokratiyalıq shólkemi ortalıǵında birlesti. J. K. Mangan, S. Fergyuson, T. Devis siyasiy satira hám insanlıq lirika dástúrlerin dawam ettirdi. Patriotlıq balladası eń ǵalabalıq janr bolıp qaldı. Prozada tariyxıy hám shańaraqlıq-kewilxoshlıq temadaǵı romanlar jaratıldı (J. Griffin, J. Beynim, M. Ejuort, U. Karlton).

XIX ásir aqırlarında "Irland oyanıwı" dep atalǵan milliy-mádeniy háreket baslandı, U. B. Yits bul hárekettiń baslawshılarınan boldı. Uilyam Yits óz dóretiwshiliginde kelt mifologiyasına qayttı. Bul irland milliy ádebiyatın qayta payda etiw imkaniyatın berdi. Yits óziniń teatr dóretpeleri menen poeziyalıq dramaǵa kóp jańalıqlar kirgizdi. XX ásir baslarındaǵı ádebiyatta poeziya hám dramaturgiya jetekshi poziciyanı iyeledi. 1916-jılda inglis kolonizatorları tárepinen atıp taslanǵan patriot shayırlardıń dóretiwshiligi irland xalqınıń revolyuciyalıq dástúrleri sezimi menen suwǵarılǵan edi. 20-30-jıllarda realistlik romanshılıq jetekshi janrǵa aylandı (P. O'Donnell, Sh. O'Fa-oleyn, L. O'Flaerti, J. Felan). Irlandiya O'Keysi óz ómirbayanı tiykarında jazǵan epopeyasında mámleket sociallıq-siyasiy turmısı hám xalıq milliy-azatlıq háreketin hár tárepleme tereń súwretlep berdi. 60-80-jıllarda jaratılǵan dóretpelerde isenimsizlik, panasızlıq, jalǵızlıq keyipleri hám zalımlarǵa qarsı xalıq jerkenishi sáwlelendi. Olsterdaǵı insan huqıqları ushın gúres - házirgi Irlandiya ádebiyatınıń eń tiykarǵı temalarınan biri. J. Karrik, R. Myorfi, T. Kinsella, B. Kliv, B. Fril dóretpeleri buǵan mısal bolıp tabıladı.

Arxitekturası

Arxitekturası áyyemgi kelt mádeniyatı mákánında payda bolǵan. Jez dáwirinen úlken taslardan júzege kelgen saganalar hám diniy imaratlar saqlanıp qalǵan. V-XI ásirlerde Irlandiyada tas kapella-ibadatxanalar, biyik saqshı minarlar (Glendalox, Kels hám basqa orınlarda), XII ásir aqırınan XIV ásirge shekem gotika usılında butxanalar qurılǵan. Roman hám gotika usıllarındaǵı ımaratlar (XII-XVI ásirler) da Irlandiya arxitektorlıǵınıń ayrıqsha tárepleri saqlanǵan (Dublindaǵı Krayst-chyorch ibadatxanası hám basqalar). XVII-XVIII ásirlerde hám XIX ásir baslarında Dublinda inglis klassicizmi usılında basqarıw ımaratlar, saraylar hám úyler, 1829-jıldan inglis neogotikası usılında shirkewler qurıldı. XIX ásir hám XX ásir baslarında port qalalarında rejeli hám ıylewik usılındaǵı ımaratlar payda boldı. XX ásir 2-yarımınan Irlandiya qalalarında zamanagóy ımarat hám arxitekturalıq kompleksler qurıla basladı (M. Skott hám T. Kennedi sıyaqlı arxitektorlardıń Dublin hám Golueydaǵı jumısları).

Súwretlew kórkem óneri

Súwretlew kórkem ónerinde jez dáwirinen geometriyalıq naǵıslı altın zebi-ziynet buyımları, temir dáwirinen quramalı gúlli metall buyımlar saqlanıp qalǵan. V-XII ásirlerde ımaratlar, tas atanaqlar, jez plastinalar haywanlar súwreti túsirilgen naǵıs penen bezelgen. Elegant kitap miniatyuraları (VIII ásirge tiyisli "Kels Ínjıli") jaratılǵan. XVIII ásirde kópshilik súwretshiler (Ch. Jervas, tuńǵısh N. Xoun, J. Barret hám basqalar) Angliyada bilim alıp, sol jerde dóretiwshilik etti. XIX ásir súwretshileri realizm hám ayrıqshalıqqa umtıldı (genje N. Xoun tábiyat kórinisleri, U. Osborn kartinaları). XX ásir baslarında milliy realistlik mektebi qáliplesti, peyzaj hám portretler jaratıldı (J. B. Yits, Ch. Lemb, J. X. Kreyg, V. Irl hám basqalar). Házirgi Irlandiyada realizm dástúrleri menen bir qatarda modernizm baǵdarları tarqalǵan. Xalıq ónermentshiliginde toqımashılıq, kesteshilik, qamıstan buyımlar toqıw rawajlanǵan.

Muzıkası

Muzıka folklori áyyemnen bir dawıslı bolǵan. XVI ásir aqırınan kóp dawıslı diniy muzıka rawajlanǵan. Rora Doll O'Katayn, J. hám X. Skott, Keroll O'Deyli, T. hám U. Konellan hám basqa arfa ushın nama hám de ashıqlıq qosıqlar jaratqan dáslepki professional kompozitorlar bolıp tabıladı (XVI-XVII ásirler). Irlandiyada professional muzıkanıń qáliplesiwinde XVIII ásirde D. Myorfi, M. Kelli, J. Fids, XIX ásirde M. Balf, XX ásirde Ch. Stanford, A. Baks hám basqalar áhmiyetli rol oynaǵan. 1856-jıl Dublinda konservatoriya, 1964-jılda milliy opera truppası dúzildi. Dublin hám Kork muzıka orayları bolıp tabıladı. Irlandiyada simfoniyalıq orkestrlar, qor birlespeleri, muzıka jámiyetleri bar.

Teatrı

Kórkem oqıw hám ekspromtshılıq kórkem óneri Irlandiyada kóp qudaylılıq dáwirinen bar. XVI ásirde Dublinda diniy temadaǵı dramalar kórsetilgen. XVII ásirden inglis hasılzadaları ushın teatrlar dúzilgen. 1899-jıl U. B. Yits hám A. Gregori Dublinda Irlandiya ádebiy teatrın dúzdi. 1901-jılda Irlandiya milliy drama jámiyeti, 1904-jılda onıń mákánında Dublindaǵı turaqlı teatr (keyinirek Abbatlik teatrı) júzege kelgen. Abbatlik ("Ebbi teatr") te bolsa spektakl jaratıwdıń jańa principleri islep shıǵıldı. 1922-jıl drama awqamı dúzildi. 1928-1931-jıllarda Golueyda Gel teatrı isledi. 1929-jılda E. Xelton hám M. Mak-Liamoir tárepinen Dublinda zamanagóy teatrlardıń novatorlik usılların tastıyıqlaytuǵın teatr payda boldı. Onıń saxnasında irland avtorlarınıń pyesaları, U. Shekspir, O. Uayld, B. Shou, A. P. Chexov, L. Tolstoy dóretpeleri qoyıldı. 1939-jıldan Abbatlik teatrı gel tilindegi spektakllerdi de kórsete basladı.

Kinosı

Kinosına 1936-jıl tiykar salınǵan. 30-40-jıllarda Irlandiya kino institutı dúzilgen. 1958-jıldan "Ardmor" kinostudiyası isley basladı. "Obrazlar", "Ashıq biynápshe gúli reń kórinisi" sıyaqlı filmler islendi. "Yits mámleketi", "Irlandiya xalqı", "Azatlıq", "Bul taslar qaladı" sıyaqlı hújjetli filmler jaratıldı. 1982-jıl "Quwılǵanlar" kórkem filmi (rejissyor Vinnisimond) ekranǵa shıqtı. Ataqlı rejissyorları: M. O'Kelli, P. Keri, B. Kuini, R. Mangs, L. Markes, D. Komerford, K. Gikki. 1970-jılda kinematografiyashılar birlespesi dúzilgen.

Derekler

Bul maqalada Ózbekstan milliy ensiklopediyası (2000-2005) maǵlıwmatlarınan paydalanılǵan.