Dilek Kaplankıran

Karsisindakine veya karsisindakilere sozu yoneltme ya da hitap etme anlamina gelen seslenmeler Kazak Turkcesinde cesitli yontemlerin ve belirli unsurlarin araciligiyla olusmaktadir. Cesitli yontemlerin kullaniliyor olmasi nedeniyle seslenmeler ele alinmis ve konuyla ilgili soz varligi tespit edilmistir. Calismada seslenmelerin yapisi incelenmis ve hangi durumlarda kullanildigi uzerine bilgiler verilmistir. Seslenme olarak kullanilan kelimelerin sonunda cesitli eklerin kullanildigi ve seslenmelere bazi kelimelerin getirilerek kullanildigi dikkati cekmis ve kullanilan eklerin islevleri uzerine cikarimlarda bulunulmustur. Seslenmelerin sonunda yer alan kelimelere ve eklere gore elde edilen soz varligi siniflandirilmistir. Calismada hem seslenme olarak kullanilan kelimenin anlami aciklanmis hem de seslenmelerde kullanilan yontemler tespit edilmistir. Kazak Turkcesinde seslenmeler, ḳaratpa sozler seklinde gecmektedir. Seslenmeler sevgi, saygi, begenme ve nezaket gibi anlamlari icinde bar...

ÖZ
Biçim bilgisi çalışmaları açısından eklerin nasıl teşekkül ettiği,
işlevlerinin neler olduğu ve hangi değişimlere uğradığının tespiti önem
taşımaktadır. Ekler, dönemlere ve bulunulan coğrafyaya göre farklılık
göstermekle birlikte görev ya da yapı değiştirerek karşımıza
çıkabilmektedir. Çalışmada tarihi Türk lehçelerinde birkaç örnekte
kendini gösteren, günümüz Türk lehçelerinde ise -Türkmen Türkçesi ile
Kuzeybatı Kıpçak grubu lehçelerinde- yaygın olarak kullanılan, Türkiye
Türkçesinde bulunmazken ağızlarda karşımıza çıkan -(A)wXk/ -(A)vXk
eki ele alınmaktadır.
Sözlük ve dilbilgisi kaynaklarından yararlanılan bu çalışmayla Çağdaş
Türk lehçelerindeki -(A)wXk/ -(A)vXk eki ile türetilen söz varlığı ortaya
çıkarılmış; ekin hangi işlevlerde kullanıldığı, hangi yapılarla bir araya
geldiği; türettiği kelimelerin hangi anlamları taşıdığı ele alınmış ve
kullanım alanları tespit edilmiştir. Ekin, hayvan; bitki; hastalık; araç
gereç (alet); yer ve mekân; organ ve vücuda özgü uzuv adları; soyut ve
çeşitli somut adlar ile sıfat türettiği görülmektedir.
Anahtar Kelimeler: -(A)wXk, -(A)vXk, -yXk, fiilden isim yapım eki

ÖZET
Yansıma kelimeler dilde önemli bir yere sahiptir. İnsan, hayvan ve nesnelerin istemli
veya istemsiz çıkardıkları sesleri ya da onların davranış ile hareketlerini ifade etmek
için kullanılan sözcüklere yansıma kelimeler denilmektedir. Bu sözcükler bir sesi ya
da hareketi betimlemektedir. Yansımalar ses ve hece sayısına göre birincil ve ikincil
olarak ikiye ayrılmaktadır. Birincil yansımalar tek heceli, ikincil yansımalar ise
çok heceli sözcükleri temsil eder. Yansıma kelimeler aracılığı ile anlatılmak istenen
hareket, ses veya görünüş daha net ve açık bir şekilde anlatılmakta ve içinde bulunulan
durum ya da olay resmedilerek canlandırılmaktadır.
Karakalpak Türkçesinde “yeliklewişler” adıyla geçen yansıma kelimeler “seske
yeliklewişler” ve “köriniske yeliklewişler” olmak üzere ikiye ayrılır ve söz varlığı
açısından oldukça zengindir. Yansımalarda, sözcüğün ifade ettiği özellik ile bulundurduğu
sesler arasında bir ilişki olduğu düşünülmektedir. Seslerin kelimelere kattığı anlamlar ve
çeşitli etkiler bu çalışma ile gösterilmeye çalışılmıştır. Çalışmada Karakalpak Türkçesi
sözlüğü taranarak yansıma yoluyla oluşturulan söz varlığı ortaya çıkarılmış ve yansıma
kökler üzerinden fonetik bir inceleme yapılmıştır. Yansıma köklerde çeşitli seslerin
kullanılarak bazı anlamları kattığı ve belirli bir ses sisteminin var olduğu görülmüştür.
Türk lehçe ve şivelerinde sayıca oldukça fazla ve yoğun bir şekilde kullanılan yansıma
kelimeler, pek çok açıdan ele alınması gereken mühim bir konudur.

Özet İnsanoğlu canlı ve cansız varlıkları birbirinden ayırma amacıyla çeşitli yollara başvurmakta ve bu yolları belirli bir sistem dâhilinde gerçekleştirmektedir. Ad verme, adlandırma ve terimler dilin özgünlüğünü ve zenginliğini ortaya koyarken bir toplumun kültürü hakkında da insanlara önemli ipuçları vermektedir. Ad verme, adlandırma ve terim yapma konusunda önemli mesafeler kat eden ve zengin söz varlığına sahip olan Kazak Türkçesinde, belirli bir yaşı ya da belirli yaş dönemlerini temsil eden bazı kelimelerin yer aldığı dikkati çekmiş ve bu kelimelerin tespiti yapılmıştır. Farklı kaynaklardan tespiti yapılan bu terimler ele alınarak çeşitli başlıklar altında bir sınıflandırma çalışması hazırlanmış ve terimlerin kapsadığı anlamlara bu çalışmada yer verilmiştir. Yapılan sınıflandırmada: bebeklik, çocukluk, gençlik, orta yaş ve ihtiyarlık dönemleri için kullanılan terimler; akran olma durumuna göre kullanılan terimler; kişinin yaşının diğerine göre büyük ya da küçük olduğunu belirten terimler; kişinin ilk ya da son doğan evlât olduğunu belirten terimler olmak üzere çeşitli başlıklar yer almıştır. Bu başlıkların altında konuyla ilgili sıralanan söz varlığı, anlam açıklamalarıyla birlikte gösterilmiştir. Anahtar kelimeler: Kazak Türkçesi, yaş aralıkları, yaşa bağlı terimler, adlandırma, terimler.

Öz Geleneksel ilişkileri kapsayan aile ve akrabalık kültürü Türk toplumunda çok sağlam temellere dayanmaktadır. Bunun neticesi olarak Türk dillerinde yakınlık ve akrabalık terimleri diğer dillerle kıyaslandığında büyük bir zenginlik arz etmektedir. Türkçenin söz varlığında önemli yer tutan akrabalık, insan, hayvan ve bitki adları dilde, temel kelimeler olarak kabul edilmektedir. Akrabalık ve yakınlık terimleri gelenekleri; dilin zenginliğini ve özgünlüğünü ortaya koyarken kültür hakkında önemli ipuçları vermektedir. Bu nedenle bu kelimeler, dil öğrenimi ve öğretimi; dilbilgisi; dillerin akrabalıkları; toplumların yaşam tarzı ve kültürleri gibi konularda ilk başvurulan kelimeler arasında olmaktadır. Türkçenin bir lehçesi olan Kazak Türkçesi söz varlığı incelendiğinde çok sayıda akrabalık ve yakınlık ifade eden terim olduğu dikkati çekmiş ve bu konu üzerine çeşitli kaynaklardan bahsi geçen terimlere ulaşılmıştır. Ulaşılan terimlerin ilk olarak kan bağı ve evliliğe bağlı terimler olduğu görülmekle birlikte bu kapsama ek olarak bazı etkenlerin de Kazak Türkçesinde yakınlık ve akrabalık terimlerinin oluşturulmasına tesir ettiği görülmüştür. Bu etkenler göz önüne alınarak çeşitli sınıflandırmalar yapılmış ve örnek teşkil eden terimler anlamlarıyla birlikte başlıkların altında gösterilmiştir. Abstract Family and kinship culture which includes traditional associations, is based on very good foundation in the Turkish society. As a result of this, the terms of the closeness and kinship in the Turkish language are enormous when compared to other languages. The terms of kinship, human, animal, and plant which have an important place in the Turkic language, are considered as basic words. Traditions of kinship and proximity terms provide important clues about culture while revealing the richness and authenticity of the language. For this reason, these words are among the earliest words mentioned in such topics as language learning and teaching, grammar, kinship of languages, lifestyles and cultures of societies. Kazakh Turkish, a dialect of the Turkic people, has noted that there is a lot of kinship and proximity when it comes to verbal existence, and it has reached the terms that bet on it from various sources. It has been observed that the terms were first related to blood ties and marriage but it was seen that some factors in addition to this inclusiveness also influenced the formation of  Okt.; Ahmet Yesevi Uluslararası Türk-Kazak Üniversitesi Hazırlık Fakültesi Türk Dili Bölümü Türkistan, KAZAKĠSTAN, dilekkaplankiran@hotmail.com.

Öz Karşısındakine veya karşısındakilere sözü yöneltme ya da hitap etme anlamına gelen seslenmeler Kazak Türkçesinde çeşitli yöntemlerin ve belirli unsurların aracılığıyla oluşmaktadır. Çeşitli yöntemlerin kullanılıyor olması nedeniyle seslenmeler ele alınmış ve konuyla ilgili söz varlığı tespit edilmiştir. Çalışmada seslenmelerin yapısı incelenmiş ve hangi durumlarda kullanıldığı üzerine bilgiler verilmiştir. Seslenme olarak kullanılan kelimelerin sonunda çeşitli eklerin kullanıldığı ve seslenmelere bazı kelimelerin getirilerek kullanıldığı dikkati çekmiş ve kullanılan eklerin işlevleri üzerine çıkarımlarda bulunulmuştur. Seslenmelerin sonunda yer alan kelimelere ve eklere göre elde edilen söz varlığı sınıflandırılmıştır. Çalışmada hem seslenme olarak kullanılan kelimenin anlamı açıklanmış hem de seslenmelerde kullanılan yöntemler tespit edilmiştir. Kazak Türkçesinde seslenmeler, ḳaratpa sözler şeklinde geçmektedir. Seslenmeler sevgi, saygı, beğenme ve nezaket gibi anlamları içinde barındırdığı gibi saygısızlık, nefret, kabalık, beğenmeme gibi durumları da ifade edebilmektedir. Bu çalışma Kazak Türkçesinde sevgi, saygı, nezaket ve beğenme gibi olumlu durumları ve duyguları taşıyan söz varlığının derlenmesiyle ve kabalık, nezaketsizlik ifade eden bazı kullanımların örneklendirilmesi yoluyla oluşturulmuştur. Abstract Voices that mean to speak or to speak to the other side or to the opposite side are formed by various methods and certain elements in Kazakh Turkish. Because of the various methods used, the voices are discussed and the vocabulary related to the topic is identified. In the study, the structure of the vocalizations was examined and information was given on the situations in which they were used. At the end of the words used as a voice, various attachments were used and some words were used in voice calls, and the functions of the used attachments were found inferences. At the end of the spoken word, the word existence obtained according to the words and suffixes is classified. In the study, both the meaning of the word used as a vocalization and the methods used in the vocalizations have been determined.

Colors are an important part of human life and color names are used in all areas. Nomenclatures expressing especially black and white colors exist in every language and culture and these colors also represent special meanings. The color names which are important in vocabulary are very rich also in Kazakh Turkish. The use of color names is common in plant names as it is in every area. Plants are of great importance in culture and human life, and for this reason, their names are frequently mentioned in written works. This work has been prepared in order to determine the ways by which the colors of black and white are used in the formation of plant names and to reveal the plant name vocabulary. The annotated dictionary study, Ösimdik Atavlarının Tüsindirme Sözdigi, prepared by B. Kaliyev in 2012, is the basis for the research. This study was prepared through scanning method and after that plant names which are formed by using the names of color and in the scanned work were determined. Next, the vocabulary of the plant names was evaluated and the words in the plant names formed by the names of the black and white color were classified and the plant names which were formed in Kazakh Turkish through using the names of black and white color were identified. Russian and Turkish equivalents of the plant names that were mentioned in the study were also included and at the same time the significance of names of black and white colors in Turkish culture was also mentioned. It is hoped that the uncovering of the plant names vocabulary will contribute to the work to be done in the field of linguistics. ÖZET Renkler insan hayatında önemli bir yer tutmakta ve renk adlarının kullanımına her alanda rastlanmaktadır. Özellikle siyah ve beyaz renklerini ifade eden adlandırmalar, her dil ve kültürde bulunmakta ve bu renkler özel anlamları da temsil etmektedir. Söz varlığı içerisinde önemli yer tutan renk adları Kazak Türkçesinde de oldukça zengindir. Renk adlarının kullanımına her alanda olduğu gibi bitki adlarında da sıkça rastlanmaktadır. Bitkiler kültürde ve insan yaşamında büyük ölçüde önem taşımakta ve bu nedenle bitki adları yazılı eserlerde sıkça geçmektedir. Ak ve kara renklerinin, bitki adlarının oluşumunda hangi yollarla kullanıldığının tespit edilmesi ve bitki adları söz varlığının ortaya çıkarılması amacıyla bu çalışma hazırlanmıştır. B. Kaliyev tarafından, 2012 yılında hazırlanan Ösimdik Atavlarının Tüsindirme Sözdigi adlı açıklamalı sözlük çalışması araştırmaya kaynaklık etmektedir. Bu çalışma tarama yöntemiyle hazırlanmış ve taranan eserdeki ak ve kara renk adlarının kullanımıyla oluşan bitki adları tespit edilmiştir. Daha sonra bitki adlarının söz varlığı ele alınarak ak ve kara renk adlarıyla oluşan bitki adlarında geçen kelimelerin tasnifi yapılmış ve inceleme sonucunda Kazak Türkçesinde ak ve kara renk adlarıyla oluşan bitki adları üzerine tespitlerde bulunulmuştur. Çalışmada geçen bitki adlarının Rusça ve Türkçe karşılıklarına da yer verilmiş ve aynı zamanda Türk kültüründe ak ve kara renk adlarının genel olarak hangi anlamları ifade ettiğine de değinilmiştir. Bitki adları söz varlığının ortaya çıkarılmasının, dil bilimi alanında yapılacak olan çalışmalara katkı sağlayacağı umulmaktadır.

ÖZET Hayvanların bir kısmı evcilleştirilerek bir kısmı doğadaki yeri ile insan hayatına girmiş ve toplumların dilinde ve kültüründe yerini almıştır. Hayvanlar toplumların ve bireylerin yaşam tarzını ortaya koymaktadır. Savaşçı ve avcı toplum olma özelliğini taşıdıkları için Türklerin hayatında hayvanlar büyük önem arz etmektedir. Bilhassa eskiden göçebe yaşam tarzına hakim olan Kazak Türklerinde hayvanların özellikle at, deve, sığır, koyun, keçi türünden hayvanların ayrı bir yeri bulunmaktadır. Çünkü bu hayvanlar araç olarak kullanılmakla beraber aynı zamanda yiyecek, içecek, giyecek olarak da tüm insanların gereksinimlerini karşılamaktadır. Bahsi geçen bu hayvanlara Kazak Türkçesinde 'tört tülik' genel adı verilmektedir. Kazak Türkçesi söz varlığında, tört tülik kapsamında yer alan hayvanların cinsiyetine, yaşına, rengine, fiziksel ve biyolojik özelliklerine göre çeşitli adlar aldıkları fark edilmiştir. Çalışmada bahsi geçen hayvan türleri için Kazak Türkçesinde kullanılan adlar araştırılmış ve tespiti yapılan söz varlığı incelenerek kavram alanlarına göre değerlendirilmiştir. Böylece Kazak Türklerinin doğa ile hayvanları gözlemleme ve Kazak coğrafyasında yaşayan canlıları adlandırmadaki eğilimleri belirlenmiştir. Aynı zamanda tört tülik kapsamında yer alan hayvan adlarının söz varlığı ortaya çıkarılarak Kazak Türkçesinin zenginliği ortaya konulmuştur.

İnsanoğlu hayvanları birbirlerinden ayırma amacıyla çeşitli yollara başvurmakta ve adlandırma işlemini belirli bir sistem dahilinde yapmaktadır. Kazakistan geniş bir coğrafyaya sahip olması nedeniyle birçok hayvanı barındırmakta ve Kazak Türkçesinde bu hayvanlara çeşitli unsurlar doğrultusunda adlar verilmektedir. Çalışmada Kazak Türkçesi söz varlığında kuşlar için kullanılan 800’ü aşkın adlandırma tespit edilmiş olup bu adlandırmaların oluşum sistematiği üzerinde durulmuştur.
Kazak Türkçesinde geçen kuş adlarının söz varlığı ortaya çıkarılarak Latince ve Türkçe karşılıkları gösterilmiş ve tespiti yapılan adlandırmaların oluşum sistematiği ortaya çıkarılmıştır. İnceleme neticesinde Kazak Türkçesinde geçen kuş adlarının ya iki kelimeden ya da tek kelimeden oluştuğu görülmüştür. İki kelimeden oluşan yapılarda özellikle sıfat tamlaması kullanıldığı görülmekle beraber tek kelimeden oluşan yapılarda bazen yansıma seslerin kullanıldığına, bazen Kazak Türkçesinde bulunan eklerin kullanılarak yeni adlar elde edildiğine ve bazen de yabancı kökenli sözcüklerin doğrudan ya da ek alarak kullanıldığına rastlanmıştır. Kuşlara ad verilirken renk, uzuv, bitki, maden, hayvan, nesne, memleket adları; zaman ifadeleri; bulunulan ya da yaşanılan yerin adı; kuşun ötüşü, boyutu, hareketi, sesi, görünüşü, cinsiyeti, yaşı ve fiillerin kullanımı gibi çeşitli unsurlardan faydalanıldığı tespit edilmiştir.
Kuş adlarında kullanılan yöntemler sadece kuşlara ya da Kazak Türklerine özgü değildir. Türkçede ve diğer Türk lehçelerinde hayvan adlarının oluşturulmasında Kazak Türkçesinde kullanılan yöntemlere benzer bir sistemin kullanılıyor olması da ortak bir dil ve kültürün varlığını bizlere bir kez daha kanıtlamaktadır.
Anahtar Kelimeler: Kazak Türkçesi, kuş adları, ad verme sistemi, adbilim, anlam bilimi

Kazak Türkçesi söz varlığı içerisinde bitki adlandırmaları oldukça
zengin bir yere sahiptir. Ancak bu alanla ilgili araştırma yapılmamış
olması adbilimi açısından bir eksikliktir. Hem adbilim alanında bu söz
varlığı zenginliğinin ortaya çıkarılması hem de bu eksikliğin giderilmesi
amacıyla bu çalışma hazırlanmıştır. Araştırmaya kaynaklık eden eser B.
Kaliyev tarafından, 2012 yılında hazırlanan Ösimdik Atavlarının
Tüsindirme Sözdigi adlı açıklamalı sözlük çalışmasıdır. Bu sözlüğün
yazarı hayatı boyunca Kazakistan’ın farklı bölgelerini bizzat dolaşarak
bitki adları üzerine derleme yaptığından ve birçok kaynağı incelediğinden
bahsetmektedir. Bu açıdan bakıldığında eser sadece yazı dilindeki bitki
adlandırmalarını değil, aynı zamanda ağız ve şivelerde geçen
adlandırmaları da kapsamaktadır. Bu bağlamda, hazırlanan bu
çalışmayla Kazak lehçesinin ağız ve şivelerinde geçen bitki
adlandırmalarına da ulaşılabilmektedir.
Çalışma oluşturulurken yukarıda adı geçen eserden
yararlanılmıştır. Eserde geçen organ ve vücut bölümlerine ilişkin
adlardan hareketle oluşturulan bitki adlandırmaları tespit edilmiş ve elde
edilen söz varlığı ortaya çıkarılarak incelenmiştir. Söz varlığı ele alınarak
bitki adlarında geçen kelimelerin tasnifi yapılmış ve inceleme sonucunda
Kazak Türkçesinde bitki adlandırmalarının hangi yollarla
oluşturulduğuna dair tespitlerde bulunulmuştur. Bitki adlarının
oluşturulmasında Kazak Türkçesi ve Türkiye Türkçesindeki benzerlikler
ve farklılıklara dikkat çekilmiştir. Farklı coğrafyalarda yaşanılsada bu iki
toplumun ortak bir dil sistemi ve ortak bir kültüre sahip olduğu, bu
çalışmayla bir kez daha kanıtlanmakla beraber Kazak Türkleri ve Türkiye
Türkleri arasında ortak bir adlandırma sisteminin bulunduğu
görülmektedir. Bitki adları söz varlığının ortaya çıkarılması ise dil bilimi
alanında yapılan çalışmalara katkı sağlayacaktır.

Öz Kültürün ve söz varlığının oluşmasında bitki ve hayvan adlarının ilk sıralarda yer aldığı yadsınamaz bir gerçektir. Hayvanlar ve bitkiler canlı yaşamında her zaman önemli bir yere sahip olmuştur. Medeniyet tarihiyle ilgili yapılan araştırmalara bakıldığında insanın ilk uğraşının hayvancılık olduğu ve hayvancılıktan sonra ise insan yaşamına tarımın yani bitkilerin girdiği bilinmektedir. Bu nedenle bir toplumun söz hazinesinde bitki ve hayvan adlandırmalarına sıklıkla rastlanmaktadır. Bilindiği üzere Kazakistan'da uçsuz bucaksız bozkırlar yer almakta ve bu bozkırlarda yaşayan çok sayıda hayvan türü ve bitki çeşidi bulunmaktadır. Pek çok toplumda olduğu gibi Kazak toplumunda da dili ve kültürü, hayvan ve bitki adlarından bağımsız düşünmek mümkün olamayacaktır. Bu noktadan hareketle hayvan adlarıyla oluşturulan bitki adlandırılmaları üzerine kaynak taraması yapılarak Kazak Türkçesi'nde önemli bir yere sahip olan bitki adları tespit edildi. Anahtar Sözcükler: Kazak Türkçesi, hayvan adları, bitki adları, adbilim. UPON PLANT NAMING CREATED WITH ANIMAL NAMES IN KAZAKH TURKISH Abstract It is an undeniable fact that plant and animal names take the top places in forming culture and vocabulary. Animals and plants have always an important position in the life of living being. Considering the researches about the history of civilisation, it is known that the first endeavour of humankind has been animal husbandry, after the animal husbandry the agriculture, namely plants, has come into human life. Thus, it has been commonly encountered that plant and animal naming within the vocabulary of a society. As is known there are vast steppes and great numbers of animal and plant spices living on these moors in Kazakhstan. As is many societies, it will be out of question in Kazakh society as well that considering language and culture separately from animal and plant names. From this point forth, plant names that have a significant place in Kazakh Turkish have been determined by reviewing literature on plant naming.

Bu çalışma Kazak edebiyatında kullanılan terimlerin tespit edilmesi amacıyla hazırlanmıştır. Bu amaç doğrultusunda devlet okullarında okutulan ve Kazak Edebiyatı alanında yazılmış olan 5. ve 11. sınıf aralığındaki Ķazak Ӓdebiyeti ders kitapları ile XX. Ġasır Basındaġı Ӓdebiyet, El Ӓdebiyeti ve Kazak Ӓdebiy Tiliniŋ Tarihı adlı kitaplar taranmıştır. Tarama sonucunda elde edilen söz varlığı bir araya getirilerek Kazak Türkçesinde Edebiyatla İlgili Terimler adlı sözlük çalışması oluşturulmuştur. Çalışmada dört yüz altmış adet edebiyatla ilgili terime ulaşılmıştır. Elde edilen terimler köken bakımından ele alınmış ve bu terimlerin yüzdelik olarak değerlendirilmesi yapılmıştır.Kazak Türkçesinde edebiyatla ilgili kullanılan terimler incelendiğinde çok sayıda terimin yabancı kökenli olduğu ve dildeki bu terimlerin çoğunun özellikle Rusça etkisiyle Kazak Türkçesine girdiği tespit edilmiştir.
Anahtar Kelimeler: Kazak Türkçesi, edebiyat terimleri, sözlük, terim.