[go: up one dir, main page]
Jump to content

Nilo

Urnosen dagiti silpo
Manipud iti Wikipedia, ti nawaya nga ensiklopedia
Nilo
Ti karayan Nilo idiay Uganda
Mapa ti karayan Nilo
Lokasion
PagpagilianEhipto, Sudan, Abagatan a Sudan, Etiopia, Uganda, Kongo, Kenya, Tanzania, Rwanda, Burundi, Eritrea
Dagiti nagruna a siudadJinja, Juba, Khartoum, Cairo
Pisikal a pakaidumdumaan
TaudanPuraw a Nilo
 - lokasionRwanda
 - nagsasabtan02°16′56″S 29°19′53″E / 2.28222°S 29.33139°E / -2.28222; 29.33139
 - kangato2,700 m (8,900 ft)
Maika-2 a taudanAsul a Nilo
 - lokasionDanaw Tana, Etiopia
 - nagsasabtan12°02′09″N 037°15′53″E / 12.03583°N 37.26472°E / 12.03583; 37.26472
SabanganBaybay Mediteraneo
 - lokasion
Ehipto
 - nagsasabtan
30°10′N 31°09′E / 30.167°N 31.150°E / 30.167; 31.150Nagsasabtan: 30°10′N 31°09′E / 30.167°N 31.150°E / 30.167; 31.150
 - kangato
Pantar ti baybay
Kaatiddog6,853 km (4,258 mi)
Kadakkel ti labneng3,400,000 km2 (1,300,000 sq mi)
Kaakaba 
 - kaadu2.8 km (1.7 mi)
Kaadalem 
 - natimbeng8–11 m (26–36 ft)
Panagayus 
 - natimbeng2,830 m3/s (100,000 cu ft/s)

Ti Nilo (Arabiko: النيل, an-Nīl; Taga-ugma nga Ehipsio: Iteru & Ḥ'pī; Koptiko nga Ehipsio: ⲫⲓⲁⲣⲱ, P(h)iaro; Amariko: ዓባይ, ʿAbbai) ket maysa a nangruna nga agay-ayus iti amianan a karayan idiay amianan a daya ti Aprika, a sapasap a naipanunotan a kas ti kaatiddogan a karayan iti lubong.[1] Daytoy ket 6,650 km (4,130 milia) ti kaatiddogna. Daytoy ket agay-ayus kadagiti sangapulo a pagilian ti Sudan, Abagatan a Sudan, Burundi, Rwanda, Demokratiko a Republika ti Kongo, Tanzania, Kenya, Etiopia, Uganda ken Ehipto.[2]

Ti Nilo ket addaan kadagiti dua a nangruna a tributario, ti Puraw a Nilo ken Asul a Nilo. Ti Puraw a Nilo ket at-atiddog ken mapan idiay Nalatak a Dandanaw a rehion ti tengnga nga Aprika, a ti kaadaywan a taudan ket saan pay nga ammo ngem mabalin a mabirukan idiay Rwanda wenno Burundi. Agpaamianan nga agyos idiay Tanzania, Danaw Victoria, Uganda ken Abagatan a Sudan. Ti Asul a Nilo ket isu ti taudan kadagiti kaaduan a danum ken ti nalames a daga. Daytoy ket mangrugi idiay Danaw Tana idiay Etiopia iti 12°02′09″N 037°15′53″E / 12.03583°N 37.26472°E / 12.03583; 37.26472 ken agayos idiay Sudan manipud iti abagatan a daya. Dagiti dua a karayan ket agsabatda idiay asideg ti Sudanes a kapitolio ti Khartoum.

Ti akin-amianan a paset ti karayan ket agayus ti gangani nga adda amin idiay desierto, manipud idiay Sudan a mapan idiay Ehipto, ti pagilian a ti sibilisasionna ket nagtaltalek iti daytoy a karayan manipud kadagiti taga-ugma a pananwen. Kaaduan kadagiti populasion ken siudad idiay Ehipto ket maisanglad kadagitoy a paset ti tanap ti Nilo nga amianan ti Aswan, ken gangani amin a kultural ken naipakasaritaan a lugar ti Taga-ugma nga Ehipto ket mabirukan ti igid ti karayan. Ti Nilo ket agpatingga iti maysa a dakkel a delta a maatianan idiay Baybay Mediteraneo.

Etimolohia

[urnosen | urnosen ti taudan]

Iti taga-ugma a pagsasao nga Ehipsio, ti Nilo ket tinawtawgan a Ḥ'pī wenno Iteru, a kayatna a sawen ket "nalatak a karayan", nga inrepresenta babaen dagiti heroglipiko a maipakita dita kanigid (literal a itrw, ken 'dandanum' determinatino)[3] Iti Koptiko, dagiti balikas a piaro (Sahidik)wenno phiaro (Bohairiko) a kayatna a sawen ket "ti karayan" (lit. p(h).iar-o "ti.kanal-nalatak") ket nagtaud iti isu met laeng a taga-ugma a nagan.

Ti Ingles a nagan a Nile (Latin: Nīlos; Griego: Νεῖλος[4]) ket naipanunotan a naala manipud iti Semitiko a Nahal a kayatna a sawen ket "karayan" a nagtaudan iti Hebreo a nachal (Hebreo: נחל‎).

Paglasatan

[urnosen | urnosen ti taudan]
Kitaen pay: Puraw a Nio
Ti Nilo idiay Dendera, a kas makitkita ti SPOT a satelite
Ti mapa a mangipakpakita dagiti paglasatan iti Puraw ken Asul a Nio
Ti Nilo nga asideg tiBeni Suef
Ti napunipon a satelite a ladawan ti Puraw a Nilo.

Iti ngato ti Khartoum ti Nilo ket ammo pay a kas ti Puraw a Nilo, ti maysa pay a termino a naus-usar iti maysa a limitado a kapanunotan ti panangipalawag ti paset a nagbaetan ti Danaw No ken Khartoum. Idiay Khartoum ti karayan tiniponan babaen ti Asul a Nilo. Ti Puraw a Nilo ket mangrugi idiay ekuatorial ti Daya nga Aprika, ken ti Asul a Nilo ket mangrugi idiay Etiopia. Dagitoy dua a sanga ket adda idiay akinlaud a sikigan ti Rengngat ti Daya nga Aprika.

Ti pagayusan a labneng ti Nilo ket sumakop ti 3,254,555 kuadrado kilometro (1,256,591 sq mi), ti agarup 10% ti kalawa ti Aprika.[5] Ti Nilo a labneng ket narikut, ken isu a gapu daytoy, ti pagatianan iti ania man a naited iti igid ti kangrunaan a puon ket maitalek kadagiti adu a banag a mairaman ti tiempo, dagiti aliwaksay, panagbawbaw ken ebapotranspirasion, ken ti panagayus ti danum ti kaunegan.

Taudan

[urnosen | urnosen ti taudan]

Ti taudan ti Nilo ket sagpaminsan a naipanunotan a ti Danaw Victoria, ngem ti danaw ket adda dagiti dadakkel a karayan a mangpakpakan. Ti Karayan Kagera, nga agay-ayus idiay Danaw Victoria idiay asideg ti Tanzania nga ili ti Bukoba, ket isu ti kaatiddogan a mangpakpakan, ngem dagiti taudan ket saan a maitunos no ania ti kaatiddogan a tributario ti Kagera ken ti isu a kadawyan a taudan ti Nilo.[6] Daytoy ket mabalin a ti Ruvyironza, a rummuar idiay Probinsia ti Bururi, Burundi,[7] wenno ti Nyabarongo, nga agayayus manipud idiay Nyungwe a Kabakiran idiay Rwanda.[8] Dagiti dua a mangpakpakan a karayan ket agsabatda idiay asideg ti Dissuor Rusumoa idiay pagbeddengan ti Rwanda ken Tanzania.

Dagiti kinaudi a panagsuksukimat[9] ket agibagbaga ti partido a nagsuksukimat ket napanda iti maysa a lugar a naipalpalawag a kas ti taudan ti Rukarara a tributario [1], ken baben ti panagaramid ti dalanan ti napusek a kabambantayan idiay kabakiran ti Nyungwe ket nakabirukda ti (iti namaga a tiempo) maysa a mapategan nga umay iti rabaw a panagay-ayus kadagiti adu a milia nga agpangato, ken nakabirukda ti baro a taudan, a nakaited ti Nilo ti kaatiddog a 4199 a milia (6758 a kilometro)

Dagiti napukaw a taudan ti karayan

[urnosen | urnosen ti taudan]
Adu pay a pakaammo: Listaan dagiti karayan babaen ti kaatiddog

Ti dati a Danaw Tanganyika ket nagay-ayus nga agpa-amianan iti igid ti Tanap ti Rengngat ti Aprika a mapan idiay Puraw a Nilo, a mangar-aramid ti Nilo iti agarup a 1,400 kilometro (870 mi) nga at-atiddog, aginggana no malappedan idiay Miocene ken pamin-aduen babaen ti bungkong Bulbulkan ti Virunga.

Idiay Uganda

[urnosen | urnosen ti taudan]

Ti Nilo ket pumaaw idiay Danaw Victoria idiay Dissuor Ripon idiay asideg ti Jinja, Uganda,a kas ti Victoria a Nilo. Daytoy ket ad-adayo nga agayus ti agarup a 500 kilometro (300 mi), babaen ti Danaw Kyoga, aginggana no maabutanna ti Danaw Albert. Kalpasan a mapanawanna ti Danaw Albert, ti karayan ket ammo a kas ti Albert a Nilo.

Idiay Abagatan a Sudan

[urnosen | urnosen ti taudan]

Daytoy ket agayuston idiay Abagatan a Sudan, a daytoy ket ammo idiay a kas ti Bahr al Jabal ("Karayan ti Bantay"). Ti Bahr al Ghazal, ket adda ti kaatiddog a 716 kilometro (445 mi), ket tumipon ti Bahr al Jabal idiay bassit nga alog a tinawtawagan a kas ti Danaw No, ken kalpasan daytoy ti Nilo ket agbalin nga ammo a kas ti Bahr al Abyad, wenno ti Puraw a Nilo, manipud iti kasla puraw a pila a tumtumpaw kadagiti danumna. No iti Nilo ket malayusan daytoy ket nangibatbati ti nalames a lan-ak a deposito a mangabuno iti daga. Ti Nilo ket saanen a tinawen nga aglaylayus manipud idi nalpas ti Penne Aswan idi 1970. A daytoy ket maysa a sanga ti karayan , ti Bahr el Zeraf, ket agayus idiay Bahr al Jabal a paset ti Nilo ken tumipon idiay Puraw a Nilo.

Ti gatad ti panagayus ti Bahr al Jabal idiay Mongalla, Abagatan a Sudan ket gangani nga agnanayon iti tinawen a kadagupan ket natimbengan ti 1,048 m3/s (37,000 cu ft/s). Kalpasan ti Mongalla, ti Bahr Al Jabal ket sumrekda kadagiti dakkel a sagneb ti Sudd a rehion ti Abagatan a Sudan. Adadu ngem kagudua ti danum ti Nilo ket mapukpukaw ti daytoy a sagneb babaen ti panagbawbaw ken transpirasion. Ti katimbengan a gatad ti panagayus ti Puraw Nilo kadagiti ipus ti sagneb ket agarup a 510 m3/s (18,000 cu ft/s). Manipud ditoy ket agsabatda iti Karayan Sobat idiay Malakal. Iti tinawen a pakaibatayan, ti Puraw a Nilo ti ngato ti Malakal ket agiparawad ti agarup a limapulo ket lima a porsiento iti dagup a panagayus ti ruar iti Karayan Nilo.[10]

Ti katimbengan a panagayus ti Puraw a Nilo idiay Malakal, iti baba ti Karayan Sobat, ket 924 m3/s (32,600 cu ft/s); ti kaaduan a panagayus ket 1,218 m3/s (43,000 cu ft/s) iti Oktubre ken ti kabassitan a panagayus ket agarup a 609 m3/s (21,500 cu ft/s) iti Abril. Daytoy a panagbalbaliw ket gapu ti adu a pagdumadumaan ti panagayus ti Sobat, nga adda ti kabassitan a panagayus ti agarup a 99 m3/s (3,500 cu ft/s) iti Marso ken ti kaaduan a panagayus iti sumurok a 680 m3/s (24,000 cu ft/s) iti Oktubre.[11] Iti las-ud ti namaga a tiempo (Enero aginggana ti Hunio) ti pUraw a Nilo ket agiparawad ti nagbaetan a 70 porsiento ken 90 porsiento ti dagup a panagayus manipud iti Nilo.

Idiay Sudan

[urnosen | urnosen ti taudan]

Iti baba ti Renk ti Puraw a Nilo ket sumrek idiay Sudan, daytoy ket agayus iti amianan a mapan idiay Khartoum ken sabtenna ti Asul a Nilo.

Ti paglasatan ti Nilo idiay Sudan ket naisalsalumina. Daytoy ket agayus idiay innem agrupo dagiti katarata, manipud iti umuna idiay Aswan aginggana ti maikanem idiay Sabaloka (idiay amianan ti Khartoum) ken agsikko nga agayus nga agpa-abagatan sakbay a agsubli manen nga agayus iti amianan. Daytoy ket tinawtawagan a kas ti Nalatak a Tikor ti Nilo.

Idiay amianan ti Sudan ti karayan ket sumrek idiay Danaw Nasser (ammo idiay Sudan a kas ti Danaw Nubia), ti dakdakkel a paset daytoy ket adda idiay Ehipto.

Idiay Ehipto

[urnosen | urnosen ti taudan]

Idiay baba ti Nangato a Penned ti Aswan, idiay akin-amianan a patingga ti Danaw Nasser, ti Nilo ket tumuloy ti naipakasaritaan a panaglasatna.

Ti amianan ti Cairo, ti Nilo ket aggudua ti dua a sanga (wenno dagiti distributario) a mangpakan ti Mediteraneo: ti Rosetta a Sanga iti laud ken ti Damietta iti daya, nga agporma ti Nilo Delta.

Dagiti tributario

[urnosen | urnosen ti taudan]

Karayan Atbara

[urnosen | urnosen ti taudan]

Iti baba ti pagtutumpongan iti Asul Nilo ti laeng nangruna a tributario ket ti Karayan Atbara, gangani kagudua idiay baybay, a nagtaud manipud idiay Etiopia iti amianan ti Danaw Tana, ken agarup a 800 kilometro (500 mi) ti kaatidogna. Ti Atbara ket agayus laeng no agtudtudo idiay Etiopia ken napardas nga agmaga daytoy. Iti las-ud ti paset ti panawen ti Enero agingana ti Hunio, daytoy ket kadawyan a namaga. Daytoy ket tiponenna ti Nilo iti agarup a 300 kilometro (200 mi) ti amianan ti Khartoum.

Asul Nilo

[urnosen | urnosen ti taudan]
Ti Dissuor Asul Nilo a pinakpakan babaen ti Danaw Tana idiay asideg ti siudad ti Bahir Dar, Etiopia.
Ti Delta Nilo manipud iti limbang

Ti Asul Nilo (Ge'ez ጥቁር ዓባይ Ṭiqūr ʿĀbbāy (Nangisit ngaAbay) kadagiti Etiopiano; Arabiko: النيل الأزرق‎; naitranslterado iti: an-Nīl al-Azraq) dagiti ubbog manipud iti Danaw Tana idiay banbantay ti Etiopia. Ti Asu Nilo ket agayus ti agarup a 1,400 kilometreo idiay Khartoum, nga idiay ket tumipon ti Asul Nilo ken ti Puraw Nilo tapno mangporma ti Nilo. Siam a pulo a porsiento iti danum ken innem a pulo ket innem a porsiento kadagiti a maw-awit babaen ti Nilo[12] ket agtaud idiay Etiopia, nga dda ti limapulo ket siam a porsiento iti danum manipud iti Asul Nilo (ti nabati ket nagtaud manipud idiay Tekezé, Atbarah, Sobat, ken dagiti bassit a tributario). Ti nurunor ken pannakaawit dagiti lan-ak ket mapasamak laeng iti las-ud ti kalgaw a panagtudtudo idiay Etiopia, nupay kasta, no napigsa ti tudo idiay Ethiopiano a Banak; ti mabati a paset ti tawen, dagiti nalatak a karayan nga agya-ayus idiay Etiopia a mapan idiay Nilo (Sobat, Asul Nilo, Tekezé, kenAtbarah) ket nakapsot laeng ti panagayusna.

Ti panagayus ti Asul Nilo ket agdumaduma kadagiti tinawen a siklona ken ti kaduan a mangmangted ti dakkel a masna a panagdumduma ket ti panagayus ti Nilo. Iti las-ud ti kamagaan ti masna a panagayus ti Asul Nilo ket mabalin a basbassit ngem 113 m3/s (4,000 cu ft/s), ngem dagiti adda ti ngato a penned ket mangtimbeng ti panagayus ti karayan. Iti las-ud ti panagtudtudo ti kangatuan a panagayus ti Asul Nilo ket labsanna ti 5,663 m3/s (200,000 cu ft/s) iti kaladawan ti Agosto (ti banag a pagiddiatan iti 50).

Sakbay idi naikabil dagiti penned iti karayan ti tinawen a panagayus ket agdumaduma babaen ti banag iti 15 idiay Aswan. Dagiti kangatuan a panagayus iti sumurok a 8,212 m3/s (290,000 cu ft/s)ket mapasak iti las-ud ti kaladawan ti Agosto ken nasap a Septiembre, ken dagiti kabassitan a panagayus iti agarup a 552 m3/s (19,500 cu ft/s) ket mapasamak iti las-ud ti kaladawan nga Abril ken nasapa a Mayo.

Bahr el Ghazal ken Karayan Sobat

[urnosen | urnosen ti taudan]

Ti Bahr al Ghazal ken ti Karayan Sobat ket isu dagitoy ti kangrunaan a tributario ti Puraw Nilo iti termino ti panagayus.

Ti pagayusan ti danum a labneng ti Bahr al Ghazal ket isu ti kadakkelan kadagiti ania man a sub-labneng ti Nilo, a marukod iti 520,000 kuadrado kilometro (200,000 sq mi) iti kadakkel, ngem mangted laeng ti bassit a dagup ti danum, agarup daytoy a 2 m3/s (71 cu ft/s) iti tinawen, gapu ti kaadu unay dagiti tomo ti danum a mapukpukaw kadagiti kalugnakan ti Sudd.

Ti Karayan Sobat, a tumipon iti Nilo iti kaasitgan a kaadayo ti Dana No, ket maatianan ti agarup a kagudua a kapadana iti kaadu ti daga, 225,000 km2 (86,900 sq mi), ngem mangted ti 412 kubiko metro kada segundo (14,500 cu ft/s) ti tinawen iti Nilo.[13] No aglayus ti Sobat ket agawit kadagiti adu a dagup ti sedimento, a daytoy ket kaaduan a mangbaliw ti maris ti Puraw Nilo.[14]

Duyaw Nilo

[urnosen | urnosen ti taudan]

Ti Duyaw Nilo ket dati a tributario a nangikapet ti Kabambantayan ti Ouaddaï iti daya ti Chad idiay Ginget ti Karayan Nilo c. 8000 aginggan idi c. 1000 BC.[15] Dagiti tiddana ket ammo a kas ti Wadi Howar. Ti wadi ket labsenna ti Gharb Darfur idiay asideg ti akin-amianan a pagbeddengan ti Chad ken sabtenna ti Nilo idiay asideg ti akin-abagatan a puntos ti Nalatak a Tikor.

Pakasaritaan

[urnosen | urnosen ti taudan]
Rekonstruksion ti Oikoumene (matagtagitao a lubong), ti taga-ugma a mapa a naibatay ti deskripsion iti lubong babaen ni Herodotus, circa 450 BC.

Ti Nilo (iteru iti Taga-ugma nga Ehipsio) ket isun ti pagbiagan ti sibilisasion idiay Ehipto manipud idi Bato a Panawen, a kaaduan ti populasion ken amin a siudad idiay Ehipto ket naisanglad kadagitoy a paset iti ginget ti Nilo iti amianan ti Aswan. Ti panagbalbaliw ti klima di gibus ti kinaudi a panawen ti yelo ket nakaiturongan ti pannakaporma ti desierto ti Sahara, a mabalin a nabaybayagen a kas idi 3400 BC.

Ti Eonile

[urnosen | urnosen ti taudan]

Ti agdama Nilo ket isu ti kabassitan kadagiti lima a karayan a nagayus iti amianan manipud kadagiti Kabambantayan ti Etiopia. Ti Satelite a panagiladawan ket inusar idi a mangilasin dagiti namaga a dalan ti danum idiay desierto a laud ti Nilo. Ti maysa nga Eonile a baw-ang, nga itan ket napunno babaen ti rabaw a panagayus, ket mangirepresenta ti tinaudan a Nilo a tinawtawagan ti Eonile a nagayus idi las-ud ti naladladaw a Mioseno (23–5.3 a riwriw a tawtawen sakbay ti agdama). Ti Eonile ket nangawit kadagiti klastiko a sedimento idiay Mediteraneo; adda dagiti adu a masna a lugar ti alingasaw ti naduktalanen kadagitoy a sedimento.

Idi las-ud ti naladaw a Mioseno a Mesiniano a didigra ti apgad, idi ti Baybay Mediteraneo ket nakulong a labneng ken bimmawbaw iti puntos nga awan laon wenno gangani nga awan linaon, ti Nilo ket naputed ti dalanna iti baro batayan nga agpang aginggana iti daytoy ket ginasut a kadapan a nababbaba iti agpang iti taaw ti lubong idiay Aswan ken 8,000 kadapan (2,400 m) iti baba ti Cairo.[16] Daytoy ket nangpartuat ti atiddog a baw-ang a napunno idi ti sedimento idi napartuat manen ti Mediteraneo. Iti sumakbay a punto dagiti sedimento ket nangipangato ti sirok ti karayan tapno ti karayan ket agayusen nga agpalaud iti maysa a depresion tapno mangpartuat ti Danaw Moeris.

Ti Danaw Tanganyika ket agayus nga agpa-amianan idiay Nilo aginggana kadagiti Bulkan Virunga ket lappedanna ti kursona idiay Rwanda. Ti Nilo ket at-atiddog idi ti dayta a panawen, idi ti kaadaywan a taudan ti danumna ket idiay akin-amianan a Zambia.

Ti naikaykaysa a Nilo

[urnosen | urnosen ti taudan]

Adda dagiti dua a teoria a maipanggep ti naikaykaysa a Nilo. Ti maysa ket isu ti naikaykaysa a panagayus ti Nilo iti ubing pay laeng nga edad, ken ti labneng ti Nilo ket dati a napispisi kadagiti serye ti naisinsina a labneng, ti laeng akin-amianan unay ti nangpakan ti karayan a nangsursurot ti agdama a dalan ti Nilo idiay Ehipto ken Sudan. Ni Said ket nagipagpagarup a ti kinapudno a ti Ehipto ket isu ti kaaduan a nangit-ited ti danum ti Nilo Nile itilas-ud ti dayta a paset ti pakasaritaanna.[17]

Ti sabali a teoria ket ti pagayusan manipud idiay Etiopia babaen kadagiti karayan a kapada ti Asul Nilo ken ti Atbara ken ti Takazze ket nagayus idi idiay Mediteraneo babaen ti Ehipsio a Nilo manipud idi Tertiario a panpanawen.[18]

Ni Salama ket nangisingasing nga idi las-ud ti Tertiario (65 a riwriw aginggana ti 2.588 a riwriw a tawtawen) dagiti serye ti naisinsina a kontinental a labneng ket ti tunggal maysa ket nangsakop kadagiti nangruna a paset ti Sudanes a Sistema ti Rengngat: ti rengngat Mellut, rengngat Puraw Nilo, rengngat Asul Nilo, rengngat Atbara ken rengngat Sag El Naamt.[19] Ti Labaneng Rengngat Mellut ket gangani 12 kilometro (7.5 mi) ti kaadalemna iti tengnga a pasetna. Daytoy a rengngat ket mabalin pay maeng nga aktibo, nga adda dagiti naireporta a tektoniko a tignay idiay akin-amianan ken akin-abagatan a pagbeddenganna. Dagiti Sudd a kalugnakan a mangporma ti sentral a paset ti labneng ket mabalin pay laeng nga agtaltalna. Ti Rengngat a Sistema ti Puraw Nilo, urayno ab-ababaw ngem ti rengngat Bahr el Arab, ket agarup a 9 kilometro (5.6 mi) ti kaadalemna. Ti heopisikal a panagsuksukisok ti Sistema a Rengngat ti Asul Nilo ket nagkarkulo ti kaadalem dagiti sedimento iti 5–9 kilometro (3.1–5.6 mi). Dagitoy a labneng ket saanda a nagkakapet aginggana idi nalpas ti panagtalnada, ken ti gatad ti deposision ti sedimento ket umanay idin a mangpunno ken mangisilpo kaniada. Ti Ehipsio a Nilo ket naikapet iti Sudanes a Nilo, nga isu daytoy ti nangtiliw kadagiti Etiopiano ken Ekuatorial a taudan ti danum idi las-ud ti agdama nga agpang iti tektoniko nga aktibidad idiay Daya, Sentral ken dagiti Sudanes a Sistema ti Rengngat.[20] Ti pannakaikapet dagiti nadumaduma a Nilo ket napasamak idi las-ud ti sikliko a katuduan a paset ti panawen. Ti Karayan Atbara ket limpias ti nakulong a labnengna idi las-ud ti katuduan a paset ti panawen a napasamak idi agarup a 100,000 aginggana ti 120,000 a tawtawen. Ti Asul a Nilo ket naikapet idiay nangruna a Nilo idi las-ud ti 70,000–80,000 a tawtawen B.P. iti katuduan a paset ti panawen. Ti sistema ti Puraw Nilo idiay Bahr El Arab ken dagiti Rengngat ti Puraw Nilo ket nagtultuloy a nakulong a danaw aginggana ti pannakaikapet ti Victoria Nilo iti nangruna a sistema idi agarup a 12,500 a tawtawen.

Ti papel iti pannakabangon ti Ehipsio a sibilisasion

[urnosen | urnosen ti taudan]

Ti Griego a historiador a ni Herodotus ket nangisurat a ti "Ehipto ket isu idi ti regalo ti Nilo". Ti maysa nga awan gibusna a taudan ti sustento, daytoy ket nakaited ti nangruna a papel iti panagrang-ay ti Ehipsio a sibilisasion. Dagiti deposito ti lan-ak ket nagaramid a nalames dagiti naipalawlaw a daga gapu ta ti karayan ket tinawen a limpias dagiti bangkagna. Dagidi Taga-ugma nga Ehispsio ket nagtaltalonda ken nagtagtaggilakoda kadagiti trigo, lino, papiro ken dagiti dadduma pay nga apit iti arubayan ti Nilo. Ti trigo ket nangruna nga apit iti nadidgra ti bisin a Tengnga a Daya. Daytoy a sistema ti panagtagilako ket nangitalinaay kadagiti diplomatiko a relasion ti Ehipto kadagiti dadduma pagilian, ken nangited ti pannakatalinaayna iti ekonomia. Dagiti adayo ti pannakaabotna panagtagilako ket naaw-awiten idiay igid ti Nilo manipud idi taga-ugma a panpanawen. Ti Ishango a tulang ket mabalin nga isu ti pagbilangan a ruting. Daytoy ket naisingsingasing a daytoy ket mangipakpakita kadagiti primo numero ken multiplikasion, ngem daytoy ket sinupsuppiatan. Iti libro a Kasano a Napasamak ti Matematiko: Ti Immuna a 50,000 a Tawtawen, ni Peter Rudman ket nakisinnuppiat a ti panagrang-ay ti konsepto dagiti primo a numero ket mabalin a mapasamak laeng kalpasan ti konsepto ti dibision, nga inpetsaanna daytoy ti kalpasan ti 10,000 BC, a dagiti primo a numero ket mabalin idi a saan a naaw-awatan aginggana idi agarup a 500 BC. Isu ket nagsursurat pay nga "awan ti panangpadas a naaramiden a mangipalawag a ti pagbilangan a banag ket nasken a mangipakita ti mangpaadu iti dua, dagiti primo a numero a baetan ti 10 ken 20, ken dagiti pay numero a gangani mangpaadu iti 10."[21] Daytoy ket naduktalan idiay idiay igid ti taudan ti danum iti Nilo (idiay asideg ti Danaw Edward, idiay akin-abagatan a daya ti Kongo) ken napetsaan t ikarbon iti 20,000 BC.

Dagiti napaamo a nuang ket naipayammo idi manipud idiay Asia, ken dagiti Asirio ket nangipayammo kadagiti kamelio idi maika-7 a siglo BC. Dagitoy nga ayup ket naparti para iti karneda, ken dagitoy ket napaamop ken inus-usar iti panagarado wenno iti kaso ti kamelio, inus-usar a panagkariton. Ti danum ket nangruna kadagiti tao ket dagiti taraken nga ayup. Ti Nilo ket nalaka idi ken nasayaat a pamay-an a pagluganan para kadagiti tao ken tagilako. Ti Nilo idi ket nangruna paset ti taga-ugma nga espiritual a biag ti Ehipto. Ni Hapy ket isu idi ti dios ti tinawen a layus, ken isuna ken ni paraon ket naipagpagarup a nagtengtengngel ti panaglayus. Ti Nilo ket naipanpanunotan a dalan ti biag ken patay ken ti kalpasan ti biag. Ti daya ket naipagpagarup a kas maysa lugar ti pakaipasngayan ket idadakkel, ken ti laud ket naipanpanunotan a lugar iti patay, a kas ti dios a ni Ra, ti Init, ket naipasngay, pimmusay, ken umungar manen iti tunggal maysa nga aldaw a nagbalballasiw iti langit. Isu nga, amin a tabonan ket adda iti laud ti Nilo, gapu ta dagiti Ehipsio ket namatmatida a tapno makastrek ti kalpasan ti panagbiag, nasken a maipunponda iti bangir a naisimbolo iti patay.

Gapu ta ti Nilo ket nangruna banag iti Ehipsio a biag, ti taga-ugma a kalendario ket naibatay pay iti tallo a siklo ti Nilo. Dagitoy a panawen, a ti tunggal maysa ket mangbukel kadagiti uppat a bulan iti tallo nga aldaw iti tunggal maysa, ket tinawtawagan idi iti Akhet, Peret, ken Shemu. Ti Akhet, a ti kaibuksilanna ket inundasion, ket isu idi ti paset ti panawen a ti Nilo ket nalayusan, a mangibatbati kadagiti adu a tuon ti nalames a daga, a nakantultulong daytoy iti agrikultura a panagbatubo.[22]

Ti Peret ket isu idi ti panagpatubo a panawen, ken ti Shemu, ti maudi a panawen, ket isu ti panawen nga awan ti tudo ken isu ti panawen ti panagani.[22]

Dagiti nagibasaran

[urnosen | urnosen ti taudan]
  1. ^ "Karayan Nilo". Encyclopædia Britannica.
  2. ^ Oloo, Adams (2007). "Ti Panagsukimat para iti Pagtitinulongan kadagiti Suppiatan ti Danum ti Nilo: Ti Kaso para iti Eritrea" (PDF). Panagrepaso ti Aprikano a Sosiolohiko. 11 (1). Naiyarkibo manipud iti kasisigud (PDF) idi 2011-09-27. Naala idi 25 Hulio 2011.
  3. ^ Ania ti panagtawtawag dagiti taga-ugma nga Ehipsio ti karayan Nilo? Nawaya nga Ehiptomolohia. (Naala idi 17 Oktubre 2006)
  4. ^ "Nilo". Ingles a Diksionario ti Oxford (3 nga ed.). Oxford, Inglatera: Unibersidad ti Oxford a Pagmalditan. Disiembre 2009.
  5. ^ "EarthTrends: Portal ti Enbironmental a Pakaammo". Naiyarkibo manipud iti kasisigud idi 2006-09-13. Naala idi 2012-08-30.
  6. ^ McLeay, Cam (Hulio 2, 2006). "Ti Kinapudo a Maipanggep ti Taudan ti Karayan Nilo". New Vision. Naiyarkibo manipud iti kasisigud idi 2011-04-09. Naala idi Agosto 31, 2011.
  7. ^ "Karayan Nilo". Naala idi Pebrero 5, 2011.
  8. ^ "Ti Sangkatiponan ket Nakadanon ti 'Agpayso a Taudan' ti Nilo". BBC News. Marso 31, 2006. Naala idi Abril 4, 2011.
  9. ^ Naipalpalawag idiay Nilo ni Joanna Lumley, 7 pm aginggana iti 8 pm, ITV 1, Domingo 12 Agosto 2011.
  10. ^ Hurst H.E. (2011). "Dagiti Labneng ti Nilo |tomo 1 Ti hidrolohia ti Asul a Nilo ken Akbara ken ti Nangruna a Nilo a mapan idiay Aswan, nga adda kadagiti reperensia kadagiti Gandat ti Nilo nga agtengtengngel ti Dept. a papel 12" (PDF). Cairo: OPisian a Pagmalditan ti Gobierno.
  11. ^ babaen ni J. V. Sutcliffe & Y. P. Parks (1999). "12". Ti Hidrolohia ti Nilo (PDF). IAHS Special Publication no. 5. p. 161. Naiyarkibo manipud iti kasisigud (PDF) idi 2010-11-24. Naala idi 2012-08-30.
  12. ^ Marshall et al., Naladaw a Pleistosene ken Holosene nga enbironmental ken panagbalbaliw ti klima manipud idiay Danaw Tana, taudan ti Asul NiloPDF (247 KB), 2006
  13. ^ Shahin, Mamdouh (2002). Hidrolohia ken dagiti Rekurso ti Danum iti Aprika. Springer. pp. 276, 287–288. ISBN 1-4020-0866-X.; online idiay Liblibro ti Google
  14. ^ "Karayan Soba". Encyclopædia Britannica Online Library Edition. Encyclopædia Britannica. Naala idi Enero 21, 2008.
  15. ^ Keding, Birgit (2000). "Baro a Datos iti Holosene a Panagsakop ti Rehion Wadi Howar (Day a Sahara/Sudan)". Dagiti Panagadal ti Aprikano nga Arkeolohia. 7: 89–104.
  16. ^ Warren, John (2006). Dagiti Ebapotito:Dagiti Sedimento, Dagiti Rekurso ken Hidrokarbon. Berlin: Springer. p. 352. ISBN 3-540-26011-0.
  17. ^ Said, R. (1981). Ti heolohiko nga ebolusion ti Karayan Nilo . Springer Verlag.
  18. ^ Williams, M.A.J.; Williams, F. (1980). Ebolusion ti Labneng Nilo. In M.A.J. Williams ken ni H. Faure (eds). Ti Sahara ken Nilo. Balkema, Rotterdam, pp 207–224.
  19. ^ Salama, R.B. (1987). "Ti ebolusion ti Karayan Nilo, Dagiti naikali naapgad a danaw ti rengngat idiay Sudan". J. African Earth Sciences. 6 (6): 899–913. doi:10.1016/0899-5362(87)90049-2.
  20. ^ Salama, R.B. (1997). Dagiti Renggat a Labneng ti Sudan. Dagiti Aprikano a Labneng, Dagiti Sedimentario a Labneng iti Lubong. 3. Inurnos babaen ni R.C. Selley (Serie nga Editor K.J. Hsu) pp. 105–149. ElSevier, Amsterdam.
  21. ^ Rudman, Peter Strom (2007). Kasano a Napasamak ti Matematiko: Ti Imuna a 50,000 a Tawtawen. Prometheus Books. p. 64. ISBN 978-1-59102-477-4.
  22. ^ a b Springer, Lisa; Neil Morris (15 Enero 2010). Arte ken Kultura ti Taga-ugma nga Ehipto. The Rosen Publishing Group. p. 8. ISBN 978-1-4358-3589-4.

Dagiti akinruar a silpo

[urnosen | urnosen ti taudan]
Naala manipud iti "https://ilo.wikipedia.org/w/index.php?title=Nilo&oldid=400266"