Ջրի աղտոտում

Աղտոտված գետ

Ջրի աղտոտում (ջրոլորտի աղտոտում), միջավայրի պայմանների և մարդու առողջության վրա բացասաբար ազդող ֆիզիկական, քիմիական և կենսաբանական աղտոտիչների թափանցումը, առաջացումն ու կուտակումը բնական ջրերում։ Սովորաբար այդ ազդակների թափանցումը կապված է մարդու տնտեսական գործունեության և դրա հետևանքների կամ (ավելի հազվադեպ) բնական աղետների հետ։ Աղտոտիչ նյութերը բնական ջրերի մեջ են թափանցում պինդ, հեղուկ, կոլոիդային, էմուլսիային և գազային ձևերով։

Աղտոտման աղբյուրներ

Աղտոտված ջուր, Արիզոնա, ԱՄՆ, 1992

Ջրի աղտոտման հիմնական աղբյուրներն են արդյունաբերական և կենցաղային հոսքաջրերը, ձնհալի և անձրևների ժամանակ հողահանդակներից տեղափոխված պեստիցիդները բնակավայրերից վնասակար նյութերը, անձրևի և ձյան միջոցով՝ մթնոլորտից անջատվող աղտոտող նյութերը։ Արդյունաբերական հոսքաջրերն առավել հաճախ աղտոտված են նավթամթերքներով, ֆենոլներով, ծանր մետաղներով (սնդիկ, կապար, կադմիում, պղինձ և այլն) և բարդ օրգանական միացություններով (սինթետիկ լվացամիջոցներ, ներկեր, ճարպեր), որոնք վատացնում են ջրի որակը, խմելու և սննդի մեջ օգտագործելու համար դարձնում ոչ պիտանի, խախտվում են ջրային ավազանի կենսաբանական շարժընթացները, նվազում է աղտոտող նյութերից ջրի ինքնամաքրման հատկությունը, փոխվում է ջրային կենսաբազմազանության կազմը, ընկնում է արտադրողականությունն ու սննդային արժեքը, որոշ ձկներ դառնում են թունավոր։ Հատկապես վտանգավոր են տաք հոսքաջրերը, որոնք փոխում են ջրավազանի ջերմային ռեժիմը, վատանում են ձկների ձվադրության պայմանները, ոչնչանում են մի շարք օգտակար մանրէներ և զարգանում են մակաբույծներ։

Կենցաղային հոսքաջրերը հիմնականում պարունակում են աղիքային վարակիչ հիվանդությունների հարուցիչներ։

Ջրի գլոբալ աղտոտվածություն

• Պատճառ

Ջրի աղտոտումը պայմանավորված է տարբեր գործոններով՝ ներառյալ արդյունաբերական արտանետումները, գյուղատնտեսական արտահոսքերը, կոյուղաջրերը, նավթի արտահոսքը, պլաստիկ աղտոտումը, թափոնների ոչ պատշաճ հեռացումը և այլն։

• Ազդեցությունները էկոհամակարգերի վրա

Ցավոք սրտի մենք աղտոտելիս չենք հասկանում, որ միգուցե մեզնով է պայմանավորված այդ տարածքի բուսական կամ կենդանական աշխահրի հետագա զարգացումը։ Այդ իսկ պատճառով, գիտենք, որ չափից շատ աղտոտումը ոչնչացնում է ջրային էկոհամակարգերը՝ նվազեցնելով թթվածնի մակարդակը, փոխելով pH հավասարակշռությունը և ներմուծելով վնասակար նյութեր։ Սա հանգեցնում է կենսաբազմազանության կորստի և ինչու ոչ՝ նաև սննդի շղթաների խզմանը։

• Ազդեցությունները մարդու առողջության վրա

Աղտոտված ջուրը լուրջ վտանգ է ներկայացնում մարդու առողջության համար՝ առաջացնելով այնպիսի հիվանդություններ, ինչպիսիք են խոլերան, որովայնային տիֆը, հեպատիտը և աղեստամոքսային տրակտի վարակները։ Աղտոտված ջրի մեջ տոքսինները կարող են կուտակվել նաև սննդի շղթայում՝ վտանգ ներկայացնելով մարդու առողջությանը։

• Կենցաղային ծախսեր

Ջրի աղտոտումը հանգեցնում է տնտեսական ծանր խնդիրների՝ առողջապահական ծախսերի, ապրուստի միջոցների կորստի (հատկապես ձկնորսական համայնքների) և մաքուր ջրից կախված արդյունաբերություններին, ինչպիսիք են զբոսաշրջությունը և գյուղատնտեսությունը։

• Կանոնակարգեր և համաձայնագրեր

Կառավարությունները և միջազգային կազմակերպությունները ընդունել են ջրերի աղտոտման դեմ պայքարի կանոնակարգեր և համաձայնագրեր, ինչպիսիք են Մաքուր ջրի մասին օրենքը Միացյալ Նահանգներում և Ջրի շրջանակային դիրեկտիվը Եվրոպական միությունում։ Այնուամենայնիվ, կիրառումն ու համապատասխանությունը մեծապես տարբերվում են ըստ տարածաշրջանի։

• Տեխնոլոգիական լուծումներ

Կեղտաջրերի մաքրման առաջադեմ տեխնոլոգիաները, աղտոտման մոնիտորինգի համակարգերը և կայուն արդյունաբերական և գյուղատնտեսական պրակտիկան առաջարկում են պոտենցիալ լուծումներ ջրի աղտոտման հետևանքները մեղմելու համար։

• Հանրային իրազեկում

Ջրի աղտոտվածության հետևանքների մասին հանրային իրազեկվածության բարձրացումը և վարքագծային փոփոխությունները կարող են նպաստել նրան,որ հանրությունը դադարի աղտոտել շրջակա միջավայրը:Այս ամենի մեջ կարող է ներառվել  մեկանգամյա օգտագործման պլաստիկի  նվազեցումը,էկոլոգիապես մաքուր գործելակերպի ընդունումը, բնապահպանական թեմաների մասին սեմինարիների կազմակերպումը, շաբաթական աղբահանումները և այլն։

• Պլաստիկ աղտոտում

Պլաստիկ թափոնների, հատկապես մեկանգամյա օգտագործման պլաստիկի տարածումը զգալի վտանգ է ներկայացնում ամբողջ աշխարհում ջրային էկոհամակարգերի համար։ Պլաստիկ բեկորները կարող են դարեր շարունակ մնալ ջրային մարմիններում՝ վնասելով ծովային կյանքը,վատացնել խմելու ջրի որակը և այլն։

• Աղտոտող նյութեր

Գիտենք,որ կան աղտոտիչներ, որոնք շատ հաճախ արդյունավետորեն չեն հեռացվում ջրի մաքրման ավանդական մեթոդներով և կարող են կուտակվել շրջակա միջավայրում՝ազդելով մարդկանց և էկոհամակարգերի առողջության վրա։

• Կլիմայի փոփոխություն

Կլիմայի փոփոխությունը խորացնում է ջրի աղտոտվածությունը՝ փոփոխելով տեղումների քանաը, մեծացնելով եղանակային ծայրահեղ իրադարձությունների հաճախականությունն ու ինտենսիվությունը, ինչպես նաևաելի են շատանում և ուժեղանում երաշտներն ու ջրհեղեղները։ Այս փոփոխությունները ազդում են աղտոտիչների տեղափոխման և բաշխման վրա և կարող են ավելի մեծ ճնշում գործադրել ջրային ռեսուրսների վրա։

• Գլոբալ աղտոտում

Արդեն նշվեց, որ խմելու ջրի խնդիրը գլոբալ հարց է։ Այս խնդրի լուծմանը կարող է որոշ չափով օգնել և կանխարգել էլ բնապահպանական և մարդասիրությանը ուղղված միջազգայինը կազմակերպությունները։ Հարց է առաջանում, թե  ինչպես։

Նրանք կարող են համագործակցել միմյանց հետ և որոշ քայլեր ձեռնարկել, որը նաև հնարավոր է պահանջի դիվանագիտական համաձայնագրեր, ինչու ոչ նաև համագործկացության կառավարման ռազմավարություն։

Ջրի աղտոտվածությունը Հայաստանում

Հայաստանը՝ չնայած նրան, որ Հարավային Կովկասի տարածաշրջանում դեպի ծով ելք չունեցող երկիր է, ցավոք սրտի բախվում է ջրի աղտոտման սեփական խնդրին։ Այստեղ ներկայացված է որոշ խնդիրներ․

• Արդյունաբերական ուղիներով աղտոտում

Հայաստանի արդյունաբերական հատվածը՝ ներառյալ հանքարդյունաբերությունը և արտադրությունը, նպաստում է ջրի աղտոտմանը՝ գետերի և ստորերկրյա ջրերի մեջ ծանր մետաղներ, քիմիական նյութեր և այլ աղտոտիչներ արտանետելով։

• Գյուղատնտեսական արտահոսք

Հայաստանի գյուղատնտեսության մեջ պարարտանյութերի և թունաքիմիկատների օգտագործումը հանգեցնում է արտահոսքի և ջրի աղբյուրների աղտոտմանը նիտրատներով, ֆոսֆատներով և գյուղատնտեսական այլ քիմիական նյութերով։

• Կեղտաջրեր և կոյուղաջրեր

Որոշ տարածքներում կեղտաջրերի մաքրման անբավարար ենթակառուցվածքը հանգեցնում է չմաքրված կոյուղաջրերի ուղղակի արտանետմանը ջրային մարմիններ, ինչը նպաստում է աղտոտմանը և առողջությանը վտանգելուն։

• Հանքարդյունաբերության ազդեցությունը

Հանքարդյունաբերության գործունեությունը Հայաստանում, հատկապես այնպիսի տարածքներում, ինչպիսիք են Թեղուտը և Ալավերդին, մտահոգություններ են առաջացրել ջրի աղտոտվածության հետ կապված՝ կապված գետերի և առուների մեջ ծանր մետաղների և հանքերի թթվային դրենաժի հետ։

• Սևանա լիճ

Սևանա լիճը` աշխարհի ամենամեծ քաղցրահամ լճերից մեկը և Հայաստանի համար կենսական ռեսուրս հանդիսաող լիճ է, բախվում է այնպիսի մարտահրավերների, ինչպիսիք են էվտրոֆիկացումը և գյուղատնտեսական և քաղաքային արտահոսքի աղտոտումը, որոնք ազդում են ջրի որակի և կենսաբազմազանության վրա։

• Աղտոտման վերահսկման ջանքեր

Հայաստանը քայլեր է ձեռնարկել ջրի աղտոտման դեմ պայքարելու համար,օգտագործելով օրենսդրության, բնապահպանական գնահատումների և կեղտաջրերի մաքրման ենթակառուցվածքի բարելավման նախաձեռնությունները։ Այնուամենայնիվ, կանոնակարգերի արդյունավետ կիրառման և կայուն պրակտիկաների ներդրման հետ կապված մարտահրավերները մնում են։

Ընդհանուր առմամբ, Հայաստանի ջրի աղտոտվածության խնդրի լուծումը պահանջում է պետական ​​կառույցների, արդյունաբերության, համայնքների և միջազգային գործընկերների կողմից համակարգված ջանքեր՝ ջրային ռեսուրսների, հանրային առողջության և շրջակա միջավայրի պաշտպանության համար։

• Հիդրոէներգետիկայի զարգացում

Հայաստանը մեծապես հենվում է հիդրոէներգիայի վրա էլեկտրաէներգիայի արտադրության համար, սակայն հիդրոէլեկտրակայանի կառուցումն ու շահագործումը կարող են ունենալ շրջակա միջավայրի վրա ազդեցություն, ներառյալ գետերի էկոհամակարգերի փոփոխությունները, նստվածքները և ջրի որակի դեգրադացումը։ Այդ ազդեցությունները նվազագույնի հասցնելու համար էական նշանակություն ունեն համապատասխան կառավարման և մեղմացման միջոցառումները։

• Ժառանգական աղտոտում

Հայաստանը ավելի է մոտենում մարտահրավերների, կապված խորհրդային ժամանակաշրջանի արդյունաբերական գործունեության ժառանգված աղտոտման հետ, ինչպիսիք են քիմիական արտադրությունը, հանքարդյունաբերությունը և ռազմական կայանները։ Աղտոտված տարածքների մաքրումը և վերականգնողական միջոցառումների իրականացումը էական նշանակություն ունեն շարունակական աղտոտումը կանխելու և հանրային առողջությունը պաշտպանելու համար։

• Ջրի սակավություն

Չնայած քաղցրահամ ջրային ռեսուրսների առատությանը, Հայաստանն ունի ջրի սակավություն, հատկապես այն շրջաններում, որտեղ առկա է բնակչության բարձր խտություն և գյուղատնտեսական ակտիվություն։ Ջրի սակավությունը խորացնում է աղտոտման ռիսկերը՝ աղտոտող նյութերը կենտրոնացնելով սահմանափակ ջրային աղբյուրներում և մեծացնելով մրցակցությունը մաքուր ջրային ռեսուրսների համար։

• Միջազգային համագործակցություն

Հայաստանը համագործակցում է հարևան երկրների և միջազգային կազմակերպությունների հետ՝ ջրերի կառավարման և աղտոտման հերցը որոշ չափով լուծելու համար։ Տարածաշրջանային համաձայնագրերի և գործընկերությունների մասնակցությունը հեշտացնում է տեղեկատվության փոխանակումը, կարողությունների զարգացումը և համակարգված գործողությունները՝ լուծելու ընդհանուրմաքուր և խմելու ջրի խնդիրը։

• Համայնքային ներգրավվածություն

Տեղական համայնքների, քաղաքացիական հասարակության կազմակերպությունների և շահագրգիռ կողմերի ներգրավվածությունը ջրի կառավարման և աղտոտման կանխարգելմանն ուղղված ջանքերում կարևոր է կայուն արդյունքների հասնելու համար։ Համայնքի վրա հիմնված նախաձեռնությունները, կրթական ծրագրերը և մասնակցային որոշումների կայացման գործընթացները հնարավորություն են տալիս անհատներին նպաստել ջրի պահպանման և աղտոտման նվազեցման ջանքերին։

Ջրավազանների աղտոտում

Իր առանձնահատկություններն ունի ջրավազանների աղտոտումը, որի դրսևորումներից է ջրի «ծաղկումը»։ Ջրամբարներում կուտակվում են գետերի բերած տիղմը, ավազը, աղտոտող նյութերը, ջուրը շատ դանդաղ է շարժվում, որը նվազեցնում է ջրամբարի ինքնամաքրման հնարավորությունը։

Բնապահպանական տեսակետից բնական ջրերի կարևոր առանձնահատկությունը ինքնամաքրման կարողությունն է՝ գոլորշանալու, հողի մեջ ներծծվելու և մանրէների միջոցով։

Աղտոտման մաքրում

Աղտոտման մեխանիկական մաքրում

Նորագույն տեխնոլոգիաների օգտագործմամբ կիրառվում են նաև բնական ջրերի արհեստական մաքրման եղանակներ․ մեխանիկական եղանակով մաքրվում են ջրի մեջ լողացող և կախված նյութերը (բուսական և կենդանական մնացորդներ, կենցաղային թափոններ, ավազի, կավի մասնիկներ և այլն)։ Այդ նպատակով օգտագործվում են տարբեր չափերի անցքերով ցանցեր (մաղեր), զտիչ ավազաններ։

Աղտոտման քիմիական մաքրում

Քիմիական եղանակներից կիրառվում են մակարդումը [ (կոագուլացում)՝ քիմիական որոշ նյութերի ազդեցությամբ ջրում եղած խառնուրդները մակարդվում, նստում են հատակին, ապա՝ հեռացվում, կլանումը (ադսորբցիա կամ աբսորբցիա)՝ քիմիական որոշ նյութերի միջոցով ջրից կլանվում և հեռացվում են վնասակար նյութերը, քլորացումն ու օզոնացումը (քլորի և օզոնի միջոցով ախտահանվում Է խմելու ջուրը)։

Աղտոտման կենսաբանական մաքրում

Կենսաբանական մաքրման դեպքում հոսող ջրերը բաց են թողնում խիտ բուսածածկի կամ փայտի, թեփի միջով։ Մեծ տարածում ունի ջրերի մաքրումն արհեստական ակտիվ տիղմով, տիղմի մեջ բազմացող մանրէներն արագ խժռում են ջրում եղած վնասակար մանրէներին։

Աղտոտման օդավորման մաքրում

Ջուրը տհաճ հոտով գազերից, նյութերից մաքրելու նպատակով կիրառվում Է օդավորման (աերացիա) եղանակը՝ հատուկ հարմարանքներով ջուրը հարստացվում է օդով՝ թթվածնով։

Ջուրը հատուկ նպատակով օգտագործելիս աղազերծում, փափկեցնում են, մաքրում ախտածին մանրէներից, մետաղային միացություններից և այլն։ Բնական ջրերի մաքրության և որակի բարելավման ապահովումը, ջրերի վրա վնասակար ազդեցությունների նվազեցումն ու կանխումը կարգավորվում են ՀՀ Ջրային օրենսգրքով (2002)։

Մակերևութային ջրերի աղտոտվածության վիճակը Հայաստանում 2006 թ մարտին

Ջրային օբյեկտի անվանումը	Դիտակետը (հատվածքը)	ՍԹԿ-ն գերազանցող միացությունների կոնցենտրացիաները
		ԹԿՊ5* (ՍԹԿ՝ 3 մգ/դմ³)	Նիտրիտ իոն (NO2) (ՍԹԿ՝ 0, 024 գ/դմ³)	Ամոնիում իոն (NH4) (ՍԹԿ՝ 0, 039 գ/դմ³)	Սուլֆատ իոն (SO4) (ՍԹԿ՝ 0, 024 գ/դմ³)
Փամբակ	Սպիտակից 0, 5 կմ ներքև	3, 5	-	-	-
	Վանաձորից 0, 6 կմ վերև	3, 2	-	-	-
	Վանաձորից 4, 5 կմ ներքև	3, 4	0, 089	2, 09	-
Դեբեդ	Մարցի միախառնման վայրից 0, 5 կմ ներքև	4, 0	0, 042	-	-
	Այրում գետից 0, 5 կմ վերև	4, 9	0, 044	-	-
	Վրաստանի հետ ՀՀ պետական սահմանի մոտ	5, 4	0, 045	-	-
Մարց	Գետաբերան	4, 1	-	-	-
Ախթալա	Գետաբերան	4, 4	-	0, 46	210, 0
Աղստև	Դիլիջանից 0, 5 կմ ներքև	3, 2	-	-	-
Արաքս	Արմաշ գյուղից 0, 5 կմ ներքև	3, 5	0, 067	0, 67	-
	Ագարակից 2 կմ հարավ	-	0, 038	-	-
Մեծամոր	Վաղարշապատից 10 կմ հարավ	-	-0, 048	-	183, 1
	Վաղարշապատից 11 կմ հարավ-արևելք	-	0, 053	-	191, 3
	Ռանչպար գյուղից 0, 5 կմ ներքև	4, 5	0, 053	-	153, 0
Քասաղ	Գետաբերան	-	0, 034	-	-
Հրազդան	Քաղսի գյուղից 0, 5 կմ ներքև	-	0, 034	0, 58	-
	Արգել գյուղից 0, 5 կմ ներքև	-	0, 029	-	-
	Արզնի ՋԷԿ-ից 0, 5 կմ ներքև	-	0, 048	-	-
	Դարբնիկ գյուղի մոտ	3, 5	0, 178	9, 90	106, 4
	Գետաբերան	4, 7	0, 086	2, 73	106, 4
Մարմարիկ	Գետաբերան	3, 4	-	-	-
Գետառ	Գետաբերան	4, 9	0, 206	1, 71	-
Մասրիկ	Գետաբերան	-	0, 034	0, 62	-
Գավառագետ	Ծաղկավան գյուղից 0, 5 կմ վերև	-	-	0, 48	-
	Գետաբերան	-	0, 038	0, 83	-
Ազատ	Գետաբերան	-	0, 192	2, 20	-
Վեդի	Արարատից 2 կմ ներքև	4, 5	-	-	-
Մեղրի	Գետաբերան	5, 4	-	-	-
Ողջի	Քաջարանից 1, 8 կմ ներքև	-	0, 029	-	-
	Կապանից 0, 8 կմ ներքև	-	0, 067	-	-
Որոտան	Սիսիանից 2 կմ ներքև	-	0, 034	-	-
Սիսիան	Արևիս գյուղից 0, 5 կմ վերև	-	-	0, 58	-
Գորիս	Գորիսից 1, 5 կմ ներքև	4, 8	0, 082	-	-
Երևանյան լիճ	Ամբարտակից գետի հոսանքով ներքև	5, 3	0, 096	1, 98	-

Արտաքին հղումներ

• Հայաստանի Հանրապետության ջրային օրենսգիրք
• Հայաստանի Հանրապետության ջրի ազգային ծրագրի մասին

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական տարբերակը վերցված է Հայաստանի բնաշխարհ հանրագիտարանից, որի նյութերը թողարկված են Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) թույլատրագրի ներքո։