Grönlandšćina

Kalaallisut
Grönlandšćina

kraje	Danska, Grönlandska
rěčnicy	47,000
znamjenja a klasifikacija
klasifikacija	Eskimo-Aleutske rěče Eskimoske rěče Inuitske rěče Grönlandšćina
oficielny status
hamtska rěč	Grönlandska
regulowaca institucija	Oqaasileriffik
rěčne kody
ISO 639-1:	kl
ISO 639-2:	kal
ISO 639-3 (SIL):	kal
wikipedija

Grönlandšćina je Eskimo-Aleutska rěč.

Wona njesłuša k Inuktitutowym rěčam, hačrunjež to wjele žórłow twjerdźa. Rěč je pak tak blisko přiwuzna z Inuktitutowymi rěčemi, zo su zdźěla mjez sobu zrozumliwe.

Klasifikacija

Kalaallisut słuša k eskimo-aleutskim rěčam a so w Grönlandskej rěči. Wona je blisko přiwuzna z kanadiskimi rěčemi kaž Inuktitutom a kaž tute sylnje polysyntetiska.

Grönlandšćina hodźi so do třoch hłownych narěčow dźělić: Sewjerna, Wuchodna grönlandšćina (Tunumiutut) a zapadna grönlandšćina (Kitaamiutut). Zapadna grönlandšćina, narěč z najwjetšej skupinu rěčnikow, so při składnosći jako Kalaallisut w poprawnym zmysle woznamjeni. Inuktun abo Avenarsuarmiutut, sewjerna narěč, so w regionje Qaanaaq (Thule) rěči a je najbliše z kanadiskim Inuktitutom přiwuzna. Słowo Kalaallisut je ekwatiw a woznamjenja po słowje kaž Grönlandźan.

Zo by přirunanje dał: mjeno Inuktitut so w Kalaallisut jako Inuttut wróći. Jedne z najznaćišich słowow Inuktituta, iglu („dom“), rěka w Kalaallisut illu (při tym ll za lateralny frikatiw steji [ɬ]).

Serbšćina je nimo słowa "iglu" (grönl. illu) słowa "anorak" (grönl. annoraaq) a "kajak" (grönl. qajaq) z Kalaallisuta přez němčinu wupožčiła.

Fonologija

Najbóle ekstensiwna studija Kalaallisutoweje fonologija je Jørgen Rischel's "Topics in West Greenlandic Phonology" (1974).

Tři wokale: /i/, /u/ a /a/

Před uwularnym konsonantom ([q] abo [ʁ]) /i/ je realizowany alofonisce jako [e] abo [ɛ] a /u/ jako [o] abo [ɔ]. Tuta alternacija so pokaza w modernej standardny ortografiji přez pisanje /i/ a /u/ jako <e> resp. <o> jeli wustupujetej před uwularomaj (<q> a <r>).

Jeli słowo ma kóncowku i abo u, to změni do e abo o, jeli so přida sufiks, kotrehož prěni zwuk je [q] abo [ʁ]. Na př. ini "stwa" + -qarpa "eksistuje?" -> ineqarpa "eksistuje stwa?". Ale e abo o w słowach z kóncowku na q abo r změni do i abo u, jeli so změni sufiks. Na př. qimmeq "pos" -> qimmit "psy".

Dwójne wokale so wurěkuja jako dwě złóžce, tak wonej stej fonologisce wokalowy slěd ale nic dołhi wokal, wonej so tež pisatej jako dwaj wokalej w ortografiji.

Konsonanty

Pismiki mjezy // su fonemy a slědowacy pismik je wašnje po kotrejž so pisa w nowej standardnej Grönlandiskej ortografiji z lěta 1973.

	Labial	Alweolar	Palatal	Welar	Uwular
Kluzil	/p/ - p	/t/ - t		/k/ - k	/q/ - q
Frikatiwne	/v/ - v~f	/s/ - s		/ɣ/ - g
Nazale	/m/ - m	/n/ - n		/ŋ/ - ng
Likwidy		/l/ - l ~ /ɬ/ - ll			/ʁ/ - r
Połwokal			/j/ - j

Kalaallisutowa fonologija so fonologisce z druhich Inuitowych rěčow přez serije asimilacijow rozeznawa. Jedne najbóle znatych Inuktitutowych słowow, iglu (dom), je illu w grönlandšćinje (Kalaallisut), hdźež /gl/ konsonantowy slěd inuktituta je do njespěwneho lateralneho afrikata asimilowany. A na přikład mjeno Inuktitut, jeli přełožene do Kalaallisuta, je Inuttut.

Gramatika

Kalaallisut ma w wobmjezowanym wobjimje ergatiwsku strukturu. Kompozicije (zestajenki samostatnych słowow) su na rozdźěl wot deriwacijow jara rědke.

Wobsahowe słowa (němsce Inhaltswörter) hodźa so w grönlandšćinje (Kalaallisut) (z dokładnymi wobmjezowanjemi) do słowodružinskich klasow nomina a werby rozrjadować. Kóžda tutych kategorijow so do intransitiwnych a transitiwnych słowow rozdźěla. Su rozdźěle: štyri wosoby (1., 2., 3., 3. refleksiwna), dwaj numerusaj (singular, plural; dual kaž w Inuktituće njeeksistuje), wosom modusow (indikatiw, participial, imperatiw, optatiw, subjunktiw zańdźenosće, subjunktiw přichoda, habituatiwny subjunktiw), dźesać padow (absolutiw, relatiw, ekwatiw, instrumental, lokatiw, alatiw, ablatiw, prosekutiw ale tež za dokładne nomina: nominatiw a akuzatiw). Na werbje so tež subjekt tež objekt we formje wot wosoby a numerusy markěrujetej. Transitiwne nomina maja posesiwne afiksy.

Pismo

Na rozdźělu wot kanadiskich Eskimo-rěčow so Kalaallisut njepisa z Inuktitut-sylabarom, ale z łaćonskim alfabetom. Pismik Kra „ĸ“, kotryž najprjedy uwularny plosiw [q] reprezentowa, bu w běhu ortografiskeje reformy přez pismik q narunany.

Wot lěta 1973 płaći slědowacy alfabet:

• a, e, f, g, i, j, k, l, m, n, o, p, q, r, s, t, u, v

Za cuze słowa z danšćiny so slědowace pismiki wužiwaja:

• b, c, d, h, w, x, y, z, æ, ø, å

Žórła

• Richard H. Kölbl: Grönländisch - Wort für Wort, Reise Know-How Rump Verlag, Bielefeld 2006, ISBN 3-89416-373-9

(k tomu je Kauderwelsch AusspracheTrainer z najwažnišimi sadami a rěčnymi wobrotami z knihi na Audio-CD k dóstaću: ISBN 3-8317-6221-X)

• Jan Henrik Holst: Einführung in die eskimo-aleutischen Sprachen, Helmut Buske Verlag, 2005, ISBN 978-3-87548-386-4

Wotkazy

Wikipedia

Wikipedija w Kalaallisut

• The Greenland Language Council
• Ethnologue-Report za Grönlandšćinu
• Statistics Greenland (k wuličenju ličby rěčnikow w Grönlandskej a Danskej wužiwany)
• Kalaallisut gramatikaliski analyzator